HANEFÎ ÂLİM ŞEYBÂNÎ’NİN (ö. 189/805) MUVATTA’ NÜSHASININ RİVAYET COĞRAFYASI

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 2, 691 - 713, 30.12.2024

Abdulbaki Durmaz

https://doi.org/10.46353/k7auifd.1552461

Öz

Medine’ye has ilmî bir tasnif ürünü olan Muvatta’ türünün bir örneğini teşkil eden Mâlik b. Enes’in (ö. 179/795) Muvatta’ı, yazıldığı dönemden itibaren ilgiye mazhar olmuş ve çok sayıda râvi tarafından farklı bölgelerde rivayet edilmiştir. Muvatta’ nüshası günümüze ulaşmış bu râvilerden biri de Hanefî mezhebinin kurucu imamlarından, İmam Ebû Hanîfe’nin öğrencisi Muhammed b. el-Hasen eş-Şeybânî’dir (ö. 189/805). Kûfe’deki hocalarından ilim öğrenen Şeybânî, 20 yaşında burada kendi ders halkasını kurarak hocalık yapmaya başlamış, daha sonra hadiste derinleşmek için Medine’ye gitmiş, orada üç yıl Mâlik b. Enes’in talebesi olmuş ve ondan Muvatta’ı semâ etmiştir. Rihlelerini tamamladıktan sonra Bağdat’a yerleşerek talebelerine hadis nakledip fıkıh öğretmiş, burada özellikle Muvatta’ı rivayet ettiği meclisler yoğun ilgi görmüştür. Şeybânî’den sonra nüshanın rivayeti devam ederek farklı bölgelere ulaşmıştır. Bu çalışmanın amacı Şeybânî’nin Muvatta’ nüshasının yayıldığı coğrafyayı tespit etmektir. Nüshanın hangi râviler tarafından hangi şehirlerde varlık gösterdiği, râvilerin mezhebî kimliklerinin nüsha rivayetine etki edip etmediği, yayıldığı coğrafyadaki siyasi ve sosyal olayların nüsha rivayetine nasıl bir etkisinin olduğu, Şeybânî nüshasının başka Muvatta’ rivayetleriyle ne tür bir etkileşim yaşadığı, nüshanın sahip olduğu özelliklerin yayılmasına ne oranda etki ettiği gibi soruların cevapları aranmıştır. Nüshanın rivayet coğrafyasını ortaya koyabilmek ancak nüsha sahibi râvi ve ondan nüshayı alan râvileri belirlemekle mümkün olacaktır. Çalışmada öncelikle “nüsha sahibi râvinin kime denebileceği belirlenmiş ve Şeybânî’nin nüsha sahibi olduğunu gösteren deliller zikredilmiştir. Nüsha sahibi râviler belirlendikten sonra onun râvilerinin yani kendisinden Muvatta’ı nakledenlerin nasıl tespit edileceği meselesi gündeme gelir. Bunu tespit etme yöntemlerinden birincisi kesinlik, diğeri ise ihtimal ifade eder. Nüsha/kitap rivayet isnadı bize râvileri kesin olarak gösteren yoldur. Nüsha isnadlarını bulabileceğimiz önemli kaynakların başında ise yazmalar gelir. Bu eserlerdeki semâ kayıtları râvileri tespit etmenin en sağlam yollarından biridir. Müellifin okuduğu eserlerin isnadlarını zikrettiği “Mu‘cem”, “Fihrist/Fehrese”, “Sebet”, “Bernâmec”, “Meşyeha” türü eserlerde veya başka bir eserinde (Beyhakî’nin (ö. 458/1066) es-Sünen’i, İbn Abdilber’in (ö. 463/1071) et-Temhîd’i, İbnü’l-Ekfânî’nin Tesmiye’si, Zehebî’nin (ö. 748/1348) Siyer’i gibi) “ben Muvatta’ın bu rivayetini bu isnadla okudum” şeklindeki bir ifade râvilerin tespit edilmesinin diğer bir yoludur. Bu bağlamda zikredilen alanlardaki birçok eser taranarak Şeybânî’nin Muvatta’ nüshasının rivayet edildiği isnadlar tespit edilmiştir. İkinci kısım, nüshayı rivayet eden râvilerin belirlenmesinde ihtimal bildiren yöntem olup Muvatta’dan yapılan alıntıların tespit edilmesiyle gerçekleşir. Eserden ziyade isnadı kullanarak yazara atıf yapmak Müslüman müelliflerin ilk dönemlerden beri benimsediği bir yöntemdir. Sahip oldukları kitaplardan bilgi/rivayet naklettiklerinde, kitabı elde ettikleri isnadı zikretmişlerdir. Yani müellifin eserinde Mâlik’in Muvatta’ından bir rivayeti naklederken zikrettiği isnad, onun Muvatta’a ulaştığı isnad olabilir. Bu bağlamda temel hadis kaynakları taranarak “Şeybânî  Mâlik” tarikiyle nakledilen rivayetlerin varlığı araştırılmıştır. Râvilerin tespitinden sonraki mesele, onların hocalık dönemlerini geçirdikleri yerin belirlenmesi olmuştur. Burada “hocalık dönemi” ifadesiyle râvinin rivayetlerini naklettiği dönem kastedilmiştir. Bir râvi birçok yere gitmiş ve oralarda rivayet nakletmiş olabilir. Ancak onun hayatının büyük çoğunluğunu geçirdiği şehir hocalık dönemi şehri kabul edilmiştir. Çalışma 6./12. asra kadarki ravilerle sınırlandırılmıştır. Araştırma neticesinde temel hadis kaynaklarında “Şeybân  Mâlik” tarikiyle bir rivayete rastlanmadığı için nüshayı rivayet etme ihtimali olan bir râvi bulunamamıştır. Şeybânî’nin Muvatta’ nüshasının İstanbul, Manisa ve Ankara’da bulunan 12 yazması tespit edilmiş ve semâ kayıtlarındaki râviler incelenmiştir. Mu‘cem Fihrist Meşyeha türü eserlerde de Şeybânî nüshasının birçok nüsha rivayeti isnadının yer aldığı görülmüştür. Bu isnadlardaki râviler incelenerek nüshanın yayıldığı coğrafya belirlenmiştir. Nüshanın ilk dönemden 6./12. asra kadar varlık gösterdiği Bağdat nüshanın ana coğrafyasıdır. Bağdat dışında 4./10. asırda Mekke’de, 5./11. asırda ise İsfahan ve Nişabur’da varlık göstermiştir. Nüshanın İsfahan ve Nişabur’da varlık göstermesinde Hanefî mezhebinin etkili olduğu anlaşılmıştır. Nüshanın Suriye, Mısır, Kuzey Afrika ve Endülüs coğrafyasında varlık gösterdiğine dair bir veri bulunamamıştır. Bu bölgelerde nakledilen diğer Muvatta’ rivayetlerinin varlığı ve Hanefî mezhebinin etkin konumda bulunmayışı Şeybânî nüshanın bu coğrafyada varlık gösterememesinin sebepleri içerisinde değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Muvatta’, Mâlik, Şeybânî, Nüsha, Rivâyet, Coğrafya

GEOGRAPHY OF THE NARRATION OF THE MUWATTA' COPY OF THE HANAFITE SCHOLAR SHAYBĀNĪ (d. 189/805)

Öz

The Muwatta' of Mālik b. Anas (d. 179/795), which constitutes the best example of the Muwatta' genre, which is a product of a scholarly classification specific to Medina, has attracted great interest since its writing and has been narrated by many narrators in different regions. One of these narrators whose copies of Muwatta' have survived to the present day is Muhammad b. al-Hasan al-Shaybānī (d. 189/805), one of the founding imāms of the Hanafī madhhab and a student of Imam Abū Hanīfa. Having learned from his teachers in Kufa, al-Shaybānī started teaching there at the age of 20 by establishing his own teaching circle, and then went to Medina to deepen his knowledge in hadith, where he became a student of Mālik b. Anas for three years and learned the Muwatta from him. After completing his rituals, he settled in Baghdad, where he transmitted hadith to his students and taught fiqh, and the gatherings where he narrated the Muwatta attracted great interest. After al-Shaybānī, the narration of the copy continued and reached different regions. The aim of this study is to determine the geography of Shaybānī's copy of Muwatta'. The answers to questions such as in which cities the copy was transmitted by which narrators, whether the sectarian identities of the narrators affected the narration of the copy, how the political and social events in the geography of its spread affected the narration of the copy, what kind of interaction Shaybānī's copy had with other Muwatta' narrations, and to what extent the features of the copy affected its spread were sought. It will be possible to reveal the geography of the narration of the copy only by identifying the narrator who owned the copy and the narrators who received the copy from him. In this study, first of all, it is determined who can be called the “copy-owning narrator” and the evidences showing that al-Shaybānī was the copy-owner are mentioned. After identifying the narrators, the issue of how to identify his narrators, that is, those who transmitted the Muwatta from him, comes to the fore. One of the methods of determining this is certainty and the other is probability. The copy/book narration isnad is the way that shows us the certainty of the narrators. Manuscripts are among the most important sources where we can find copy isnads. The sema records in these works are one of the most reliable ways to identify the narrators. In the works such as “Mu'jam”, “Fihrist/Fehrese”, “Sebet”, “Bernāmaj”, “Mashyeha” or in another work (al-Sunān of al-Bayhaqī (d. 458/1066), al-Tamā' of Ibn 'Abd al-Bar (d. 463/1071), al-Tamā' of Ibn 'Abdillāber (d. 463/1071)), where the author mentions the isnads of the works he read. 463/1071) al-Tamhīd, Ibn al-Akfānī's Tesmiya, al-Zahebī's Siyar (d. 748/1348), etc.), a statement such as “I have read this narration of Muwatta with this isnad” is another way of identifying the narrators. In this context, many works in the aforementioned fields were scanned to identify the isnads in which al-Shaybānī's copy of al-Muwatta' was narrated. The second part is the probabilistic method of identifying the narrators of the copy, which is realized by identifying the quotations from the Muwatta'. Referring to the author by using the isnad rather than the work is a method that Muslim authors have adopted since the early periods. When they transmitted information/ narrations from the books they owned, they cited the isnad from which they obtained the book. In other words, the isnad that the author mentions in his work when narrating a narration from al-Muwatta of al-Mālik may be the isnad from which he obtained al-Muwatta. In this context, the existence of narrations transmitted through “Shaybānī  Mālik” was investigated by scanning the main hadīth sources. The next issue after the identification of the narrators was to determine the place where they spent their teaching period. Here, the term “teaching period” refers to the period during which the narrator transmitted his narrations. A narrator may have traveled to many places and transmitted narrations there. However, the city where he spent most of his life was accepted as the city of his teacher period. The study was limited to the narrators until the 6th/12th century. As a result of the research, no narrator who might have narrated the copy was found because there is no narration in the basic hadith sources with the narration of “Shaybān ® Mālik”. Twelve manuscripts of al-Shaybānī's copy of al-Muwatta' in Istanbul, Manisa and Ankara were identified and the narrators in the semā records were analyzed. Mu'cem Fihrist Mashyeha type works have also been found to contain many copy narration isnads of al-Shaybānī's copy. The geography of the spread of the copy was determined by examining the narrators in these isnads.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Muwatta, Mālik, Shaybani, Copy, Narration, Geography

Kaynakça

• Alican Tatlı. “Cehdamî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 224-225. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
• A’zamî, Muhammed Mustafa. İlk Devir Hadis Edebiyatı. çev. Hulûsi Yavuz. İstanbul: İz Yayıncılık, 1993.
• Bahçıvan, Seyit. “Sâidî Ailesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Belyânî, Saîdüddîn Muhammed b. Mes’ud. Şu’bu’l-esânîd fî rivayeti’l-kütübi ve’l-mesânîd. thk. Abdullah b. Abdülaziz eş-Şebrâvî. Kahire: Dâru’r-Risâle, 2019.
• Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyin el-. Şuabü’l-Îmân. thk. Ahmed en-Nedvî. Riyad; Hindistan: Mektebetü’r-Rüşd li’n-Neşri ve’t-Tevzî’, 2003.
• Cevherî, Ebü’l-Kâsım Abdurrahman b. Abdullah el-Gâfikî el-. Müsnedü’l-Muvatta’ li’l-Cevherî. thk. Lütfü b. Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1997.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasan Ali b. Ömer ed-. Ehâdîsü’l-Muvattaʾ ve zikru’t-tifâku’r-ruvât ʿan Mâlik ve’htilâfihim fîhi ve ziyâdetihim ve nuksânihim. thk. Ebü’l-Velîd Hişâm b. Ali. Şârika/ İmârât: Mektebetü Ehli’l-Hadîs, ts.
• Dâvudî, Safvan. Mukaddime (Muvatta’ bi rivâyeti Muhammed b. el-Hasan). Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 2020.
• Dere, Ali. Muvatta’ Nüshaları Üzerine. Ankara: İlâhiyat, 2007.
• Durmuş, Üzeyir. “Muvatta’ın Şeybânî Nüshasının Leysî Nüshası Üzerine Zevâidi”. Hadis Tetkikleri Dergisi XXII/2 (2023), 303-321.
• Emîrü’l-Kebîr, Muhammed b. Muhammed en-Neysâbûrî. Sebetü’l-Emirü’l-Kebîr. thk. Muhammed İbrahim el-Hüseyin. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2009.
• Hamdân, Nezîr. el-Muvatta’ât li’l-İmam Mâlik. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, ts.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali el-. Târîhu Bağdâd. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2002.
• İbn Adî, Ebû Ahmed Abdullah b. Adî el-Cürcânî. el-Kâmil fî duafâi’r-ricâl. thk. Âdil Ahmet Abdilmevcud. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1997.
• İbn Asâkir, Ali b. Hasan b. Hibetullah. el-Mu’cemü’ş-şüyûh. thk. Vefâ Takiyyüddîn. Dımaşk: Dâru’l-Beşâir, 2000.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. Keşfü’l-muğattâ fi’l-meânî ve elfâzi’l-vâkıati fi’l-Muvatta’. thk. Tâhâ b. Ali et-Tûnûsî. Kâhire: Dâru Sahnûn-Dâru’s-Selâm, 2007.
• İbn Ebî Hâtim, Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs. el-Cerh ve’t-taʿdîl. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1952.
• İbn Ebî Ya’lâ, Ebü’l-Hasen Muhammed. Tabakâtü’l-hanâbile. 2 Cilt. Kahire: Matbaatü’s-Sünneti’l-Muhammediyye, 1952.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali el-Askalânî. el-Muʿcemü’l-müfehres. thk. Muhammed Şekur Meyâdînî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1998.
• İbn Nâsıruddîn, Ebû Abdullah Muhammed b. Ebî Bekir ed-Dımaşkî. İthâfü’s-sâlik bi-ruvâti’l-Muvatta’ ’ani’l-İmâm Mâlik. thk. Neşet b. Kemâl el-Mısrî. Kâhire: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 2006.
• İbn Receb, Ebü’l-Ferec Abdurrahman b. Ahmed. Şerhu ʿileli’t-Tirmîzî. thk. Humâm Abdurrahim Saîd. Ürdün: Mektebetü’l-Menâr, 1407/1987.
• İbn Tolun, Ebü’l-Fazl Şemseddin Muhammed b. Ali. el-Fihristü’l-evsat mine’l-merviyyât. thk. Abdullah b. Abdülaziz eş-Şebrâvî. Beyrut: Dâru’n-Nevâdir, 2014.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• İbnü’l-Ekfânî, Ebû Muhammed Hibetullah b. Ahmed. Tesmiyetü men rave’l-Muvatta’ ’ani’l-İmam Mâlik b. Enes. thk. Tâhâ b. Ali. Tunus: Dâru Sahnûn li’n-Neşri ve’t-Tevzî’, 2021.
• İbnü’l-İmâd, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. thk. Mahmud el-Arnaût. 11 Cilt. Dımaşk-Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1986.
• İğde, Muhyettin. Siyasi-İtikadi Bir Mezhep Olarak Hanbeliliğin Teşekkül Süreci. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• İltaş, Davut. “Tahâvî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 39. İstanbul: TDV Yayınları, 2010. https://islamansiklopedisi.org.tr/tahavi
• Kadı İyâz, İyâz b. Musa el-Yahsubî el-. Tertîbü’l-medârik ve takrîbü’l-mesâlik. thk. Muhammed b. Tâvit et-Tancî vd. 8 Cilt. Mağrib: Matbaatü Fedaleti’l-Muhammediyye, 1. Basım, 2010.
• Kandehlevî, Muhammed Zekeriyyâ el-. Evcezü’l-mesâlik ilâ Muvatta’i Mâlik. thk. Takıyyüddîn en-Nedvî. 17 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 2003.
• Kâsım b. Kutluboğa, Ebü’l-Adl Zeynüddîn. es-Sikât mimmen lem yeka’ fi’l-kütübi’s-sitte. thk. Şâzî b. Muhammed b. Sâlim. 9 Cilt. Yemen: Merkezü’n-Nu’mân, 2011.
• Kazvînî, Ömer b. Ali b. Ömer el-. Meşyehatü’l-Kazvînî. thk. Âmir Hasan Sabri. b.y.: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2005.
• Kevserî, Muhammed Zâhid b. Hasan el-. Bülûğu’l-emânî fî sîreti’l-İmâm Muhammed b. el-Hasen eş-Şeybânî. b.y.: el-Mektebetü’l-Ezherîyye li’tTürâs, 1998.
• Kevserî, Muhammed Zâhid el-. et-Tahrîrü’l-vecîz fîmâ yebteğîhi’l-müstecîz. thk. Abdülfettah Ebû Gudde. Halep: Mektebetü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 1993.
• Konay, Necmeddin. “Muvattai İmam Mâlik bi rivayeti’l-İmam Muhammed b. el-Hasan, ta’rîf ve tahlîl”. Mecelletü’l-Câmiati’l-Asmariya 27/1 (30 Eylül 2016)
• Kureşî, Muhyiddîn Abdülkâdir b. Muhammed el-. el-Cevâhiru’l-mudiyye fî tabakâti’l-Hanefiyye. Kahire: Dâru Hicr li’t-Tıbâati ve’n-Neşr, 1993.
• Leknevî, Muhammed Abdulhay el-. et-Ta‘lîku’l-mümecced alâ Muvatta’i Muhammed. thk. Takiyyuddîn en-Nedvî. 3 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1426/2005.
• Mâlik. Muvatta’ (Şeybânî ). thk. Safvan Dâvudî. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 2020.
• Mebrûk, Muhammed b. Yahya. el-İmam Mâlik ve amelühü bi’l-hadîs min hilâli kitâbihi’l-Muvatta’. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2010.
• Muhammed b. Alevî. Envâru’l-Mesâlik ilâ Rivâyâti Muvattai Mâlik. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971. Oral, Kenan. Muvatta’ın Oluşum Süreci Nüsha Farklılıkları ve Nedenleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Osman Türer. “Ebû Nuaym el-İsfahânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 10. İstanbul: TDV Yayınları, 1994. https://islamansiklopedisi.org.tr/ebu-nuaym-el-isfahani
• Özgüdenli, Osman Gazi. “İsfahan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2000. https://islamansiklopedisi.org.tr/isfahan
• Özkan, Halit. “Amele Delâlet Eden Tabirler Açısından Muvatta Nüshaları”. İslâm Araştırmaları Dergisi 25 (2011).
• Özşenel, Mehmet. İlk Dönem Hadis-Rey Tartışmaları Şeybânî Örneği. İstanbul: M.Ü İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2015.
• Özşenel, Mehmet. “Şeybânî, Muhammed b. Hasan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 39. İstanbul: TDV Yayınları, 2010. https://islamansiklopedisi.org.tr/seybani-muhammed-b-hasan
• Öztürk, Mürsel. Anadolu Erenlerinin Kaynağı Horasan. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı, 2001.
• Rudânî, Muhammed b. Muhammed b. Süleyman er-. Sılatü’l-halef bimevsûli’s-selef. thk. Muhammed Hacî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1988.
• Sa’âde, Hüseyin Mani. “Mâlikî Mezhebine Mensup Olmayan Âlimlerin İmam Mâlik’in el Muvatta’ı Üzerine Yaptıkları Çalışmalar -Hanefi Ulema Örnekliği-”. çev. Muhammed Talha Kılıç. Balıkesir Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14 (2021), 541-558.
• Safedî, Ebü’s-Safâ Halil b. Aybek es-. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnaût, Türkî Mustafa. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs, 2000.
• Sem‘ânî, Abdülkerim b. Muhammed es-. et-Tahbîr fî’l-mu’cemi’l-kebîr. ed. Münîre Nâcî Sâlim. 2 Cilt. Bağdat: Riâsetü Dîvânü’l-Evkâf, 1975.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerim b. Muhammed es-. el-Ensâb. thk. Abdurrahman b. Yahya. Haydarâbâd: Meclisu Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmâniyye, 1926.
• Sifil, Ebu Bekir. Muvatta’ Nüshaları Muhteva Analizi. İstanbul: Ravza Yayınları, 3. Basım, 2017.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr es-. Enşâbü’l-küsüb fi ensâbi’l-kütüb. thk. İbrahim Bâces. Riyad: Merkezü’l-Melik Faysal li’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 2018.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebî Bekir es-. Tenvîru’l-havâlik şerhu Muvatta’i Mâlik. 2 Cilt. Mısır: el-Mektebetü’t-Ticâriyyetü’l-Kübrâ, 1389/1969.
• Şirâzî, Ebû İshâk İbrâhim b. Ali eş-. Tabakâtü’l-fukahâ’. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru’r-Râidi’l-Arabî, 1970.
• Tükle, Muhammed Ziyad b. Ömer et-. Menârâtü’s-sâlik li’r-rivâyâti Muvattai Mâlik. Riyad: Dârü’l-Elvükete li’n-Neşri ve’t-Tevzi’, 2021.
• Türk, Adem. Muhammed Şeybânî’nin Muvatta’da Mâlik’e Yönelttiği Tenkidler. Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Ukaylî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Amr el-. ed-Duafâü’l-kebîr. Beyrut: Dâru’l-Mektebeti’l-İlmiyye, 1984.
• Yılmaz, Rahile Kızılkaya. Çağdaş Hadis Tartışmaları ve Muvatta’. İstanbul: M.Ü İlahiyat Fakültesi Vakfı (İFAV), 2020.
• Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed ez-. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. thk. Şuayb el-Arnaût. Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1985.
• Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed ez-. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-aʿlâm. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2003.