OBSERVATİONS ON THE TRANSMİSSİON OF QIRĀʾĀT TO THE QIRĀʾĀT IMĀMS

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 1, 135 - 165, 30.06.2025

Cafer Yerlikaya

https://doi.org/10.46353/k7auifd.1641064

Öz

One of the issues on which there have been differences of opinion in the science of qirā‘āt has been the issue of the transmission of qirā‘āts by tawātur to the qirā‘āt imāms. Researchers and today's Academicians have disagreed about the occurrence of tawātur in the attribution and transmission of qirā‘āts to the imāms, to whom they are attributed. This study examines whether the conditions of tawātur are met in the transmission of qirāʾāt to the imāms. It also explores the attribution of Qirāʾāt, selected narrations, and the concepts of tawātur and ijmāʿ. In this context, some analyses have been made regarding the compilation of the mushaf/s, their copying, attribution of the qirā‘āts to the imāms and the narrators who transmitted them. The imāms of qirā‘āt and the narrators who transmitted qirā‘āts were subjected to examination in terms of their lives and the number of isnād chains. The subject is addressed using relevant narrations, biographical works (ṭabaqāt) on Qirāʾāt, early classical sources, academic research, and interdisciplinary approaches. In the transmission of the Qurʾān's qirā‘āts, the companions, defined as the golden line, formed the first narrator layer and the elders of the tābiʿīns, along with some companions, formed the second layer. From the moment the Holy Qurʾān was revealed, it began to be memorized and written down, and this continued until the death of the Prophet. During the reigns of Abū Bakr and ʿUthmān, the mushafs were collected and copied, and teachers who would teach the qirā‘āt of the mushafs were sent to these centers of knowledge along with the written mushafs. The companions followed certain criterias when writing the Qurʾān. Before the mushafs were copied, Hz ʿUmar assigned some of his companions to teach and educate the Qurʾān in important centers of learning. These companions continued their education and teaching activities in accordance with the official mushaf, where they were, even after the mushafs were copied. Qurʾān education and teaching has continued actively from the time of the Prophet to the qirā‘āt ‎imāms. ʿUthmān completed the treatment of mushafs with a five-year study. Twelve thousand companions and of tābiʿīn agreed on the official mushaf.‎ It is narrated that the companions who participated in the conquests before and after the copy went to many cities after the death of the Prophet to teach the Qurʾān and spread Islam. It is reported that 1500 companions, twenty-four of them from the people of Badr, settled in Kūfa, more than ten thousand in Dimashḳ, 500 in Homs, 300 in Egypt and died there. Apart from these, it is reported that the companions went to many cities such as Tāʾif, Yemen, Yamāma, Bahrain, Madāin, and Marw. The companions who transmitted the qirā‘āts formed knowledge assemblies in the places they went. Companions such as Ebû'l-Derdāʾ, Mu’adh b. Jabal, Abū Mūsā al-Ash’ari, 'Abdullāh b. Mas'ūd trained students in numbers that cannot be determined. Only Ebû'l-Derdāʾ formed teaching circles of one thousand and five hundred people in Damascus and trained students. The companions taught the Qurʾān and its qirā‘āts to the generations of tābiʿīn after them through the study groups they established. Of course, the generation of the tābiʿīns passed on the qirā‘āts they learned to the generations after them, just like the companions. Although seven of the ten qirā‘āt imāms that have been transmitted to us by tawātur are tābiʿīn, many of them learned their qirā‘āts from tābiʿīn imāms. In Medina: ʿAbdullāh b. ' Ayyāsh al-Makhzūmī, ʿAbdurraḥmān b. Hurmūz al-'Araj, Saʿīd b. al-Musayyib, ʿUrwa ibn az-Zubair, Yazīd b. Rūmān, ʿAbdurraḥmān b. al-Kāsım, Ibn Shihāb az- Zührī , ʿUmar b. ʿAbd al-ʿAzīz, In Mecca: Mujāhid b. Jabr, Dirbās, ʿAṭā and Tâwûs, In Kūfa: Zirr ibn Hubeysh, ‘Alqamah, al-Aswad ibn Yazīd, Masrūq b. al-Ajdaʿ, Abū Wāʾil, al-Hārith ibn Qays, ʿAbdurraḥmān as-Sulamī, ʿAbdullāh b. Hubeyb, ‘Amr b. ʿAbdullāh al-Sabī’ì In Basra: al-Ḥasan al-Baṣrī, Ibn Sīrīn, Qatāda, Yaḥyā b. Ya'mer, Nasr b. ʿĀsim, ʿAbdullāh b. Ebî Isḥak al- Ḥaḍramī, ‎In Damascus: Many tabiin scholars such as Mughīra ibn Abī Shihāb al-Makhzūmī and Khālid ibn Saʿīd taught the qirā’āts on which the Muslims had consensus. The generation of tābiʿīn taught qirā‘āt to thousands of people during this period when the concept of ijmāʿ was widely used and isnad was not systematized. On the other hand, the concept of tawātur had not yet begun to be used during this period. This term can only be traced back to the second century of the Hijri era. In this context, some Islamic scholars have classified qirā‘āts, as qirā‘āts that consist of consensus and those that do not. The term tawātur was first used in the sciences of kalām and usūl al-fiqh in the context of the certainty of the news and the fact that it does not express conjecture. Some scholars state that trying to determine tawātur by acting on the number of isnāds in qirā‘āts is the procedure and method of the science of hadīth.

Anahtar Kelimeler

Qirā‘āt , Ijmāʿ , Tawātur , Isnād , Imām.‎

KIRAATLERİN KIRAAT İMAMLARINA NAKLEDİLMESİ MESELESİ ÜZERİNE BAZI TESPİTLER

Öz

Kıraat ilminin üzerinde görüş farklılıklarının meydana geldiği konularından biri de kıraatlerin kıraat imamlarına kadar tevâtüren nakledilmesi meselesi olmuştur. Araştırmacılar ve günümüz akademisyenleri, kıraatlerin kendilerine nispet edildiği imamlara kadar olan isnâdında ve naklinde tevâtürün meydana gelmesi hakkında fikir ayrılığına düşmüşlerdir. Bu araştırmada, kıraatlerin imamlara naklinde tevâtür şartlarının meydana gelip gelmediği, kıraatlerin isnâdı, bazı rivayetler, tevâtür ve icmâ kavramı incelenmiştir. Bu bağlamda mushaf/lar/ın cemedilmesi, istinsahı, kıraatlerin imamlara nispet edilmesi ve nakleden ravileri noktasında bazı tahliller yapılmıştır. Kıraat imamları ve kıraatleri nakleden raviler, hayatları ve senet sayıları bakımından incelemeye tabi tutulmuştur. Konu, bazı rivayetler, kıraat ilmiyle ilgili tabakat kitapları, ilk dönem kıraat eserleri, akademik çalışmalar ve diğer ilmi disiplinlerden yararlanılarak izah edilmeye çalışılmıştır. Kur'ân kıraatlerinin nakledilmesinde altın silsile olarak tanımlanan sahabe birinci ravi tabakasını ve bir kısım sahabiler ile birlikte tâbiînin ileri gelenleri ikinci tabakayı oluşturmuştur. Kur’ân-ı Kerîm nazil olmaya başladığı andan itibaren, ezberlenmeye ve yazılmaya başlamış ve bu durum Hz. Peygamberin vefatına kadar devam etmiştir. Hz. Ebû Bekir ve Hz. Osman dönemlerinde mushaflar cem ve istinsah edilmiş, yazılan mushaflarla birlikte kıraatini öğretecek hocalar da bu ilim merkezlerine gönderilmiştir. Sahabe, mushafları yazarken birtakım kıstaslara göre hareket etmiştir. Hz. Ömer, mushaflar istinsah edilmeden önce bazı sahabileri önemli ilim merkezlerinde Kur’an eğitim ve öğretimi için görevlendirmiştir. Bu sahabiler, mushaflar istinsah edildikten sonra da resm-i mushafa uygun olarak eğitim ve öğretim faaliyetlerine bulundukları yerde devam etmişlerdir. Kur’an eğitim ve öğretimi, Hz. Peygamber’in zamanından kıraat imamlarına kadar olan süreçte aktif bir şekilde devam etmiştir. Hz. Osman, mushafların istinsahını beş yıllık bir çalışmayla tamamlamıştır. On iki bin sahabe ve tabiîn, resm-i mushaf üzerinde icmâ etmiştir. İstinsah öncesi ve sonrasında fetihlere katılan sahabe, Hz. Peygamber’in vefatından sonra Kur'an öğretmek ve İslâm’ı yaymak için birçok şehre gittikleri nakledilmektedir. Kûfe’ye yirmi dördü Bedir ehlinden 1500, Dımaşk’a on binden fazla, Humus’a 500, Mısır’a 300 sahabinin yerleşerek orada vefat ettiği bildirilmektedir. Bunların dışında sahabenin, Tâif, Yemen, Yemâme, Bahreyn, Medâin, Merv gibi birçok şehire kadar gittiği nakledilmektedir. Kıraatleri nakleden sahabe, gittikleri yerlerde ilim meclisleri oluşturmuştur. Ebü’d-Derdâ, Muâz b. Cebel, Ebû Musa el-Eş’arî, Abdullah b. Mes’ûd gibi sahabeler, sayıları tespit edilemeyecek kadar talebe yetiştirmiştir. Sadece Ebü’d-Derdâ, Şam’da bin beş yüz kişilik ders halkaları oluşturarak talebe yetiştirmiştir. Sahabe, kurduğu ders halkalarıyla Kur’an’ı ve kıraatlerini, kendilerinden sonraki tabiîn nesline öğretmişlerdir. Tabiîn nesli de aynı sahabe gibi öğrendikleri kıraatleri kendilerinden sonraki kuşaklara aktarmışlardır. Günümüze kadar tevâtüren nakledilen kıraatlerden on kıraat imamının yedisi tabiînden olmakla birlikte, birçoğu kıraatleri tabiîn imamlarından öğrenmişlerdir. Medine’de: Abdullah b. Ayyaş el-Mahzûmî, Abdurrahman b. Hurmuz el-‘Arac, Saîd b. el-Müseyyib, Urve b. ez-Zübeyr, Yezid b. Ruman, Abdurrahman b. el-Kâsım, İbn Şihab ez-Zührî, Ömer b. Abdulaziz, Mekke’de: Mücahid b. Cebr, Dirbas, Ata ve Tavus, Kûfe’de: Zirr b. Hubeyş, Alkame, el-Esved b. Yezid, Mesrûk b. el-Ecda’, Ebû Vail, el-Haris b. Kays, Abdurrahman es-Sülemî, Abdullah b. Hubeyb, Amr b. Abdillah es-Sebi’i Basra’da: Hasan el-Basrî, İbn Sîrîn, Katade, Yahya b. Ya’mer, Nasr b. ‘Âsım, Abdullah b. Ebî İshak el-Hadramî, Şam’da: Mugire b. Ebî Şihab el-Mahzûmî, Halid b. Saîd gibi birçok tabiîn âlimleri, Müslümanların üzerinde icmâ ettiği kıraatleri öğretmişlerdir. Tabiîn nesli, icmâ kavramının yaygın olarak kullanıldığı ve isnâdın sistemleşmediği bu dönemde, binlerce insana kıraat öğretmiştir. Diğer taraftan tevâtür kavramı da bu dönemde henüz kullanılmaya başlamamıştı. Bu terim ise ancak hicri ikinci asra kadar temellendirilebilmektedir. Bu bağlamda bazı İslâm âlimleri, kıraatleri üzerinde icmâ oluşan ve oluşmayan kıraatler şeklinde tasnif etmişlerdir. Tevâtür ıstılahı, haberin kesinliği ve zan ifade etmemesi bağlamında ilk kez kelâm ve usûl-i fıkıh ilimlerinde kullanılmıştır. Bazı âlimler, kıraatlerde isnâd sayısı üzerinden hareket ederek tevâtürlüğü tespit etmeye çalışmanın hadis ilminin usûl ve yöntemi olduğunu belirtmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kıraat , İcmâ , Tevâtür , İsnâd , İmam.‎

Kaynakça

• Altıkulaç, Tayyar. “Ebû Cafer el-Kârî‎”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi‎. 10/116. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Altıkulaç, Tayyar. “Halef b. Hişam‎”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi‎. 15/237-238. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Altıkulaç, Tayyar. “Ya’kûb el-Hadramî‎”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi‎. 43/282-284. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Aslan, Ömer. “Kur’ân İlimlerinde Hz. Ömer‎”. Uluslararası Hz. Ömer Sempozyumu‎. ed. Ali Aksu. 3/311-319. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Fakültesi‎, 2018.
• Ateş, Süleyman. “Kırâatlarda Tevatür Meselesi”. Kur’ân ve Tefsir Araştırmaları-IV (Kırâat İlmi Ve Problemleri) program adı: Tartışmalı İlmî Toplantı, İstanbul‎, 13 Ekim 2001.
• Ateşyürek, Remzi. el-Kisâî’nin Kırâatı ve Kırâatının Hüccetleri‎. Ondokuzmayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü‎, Doktora Tezi, 1999.
• Azamî, Muhammed Mustafa. Vahyedilişinden Derlenişine “Kur’ân Tarihi”‎. İstanbul‎: İz Yayıncılık‎, 2011.
• Bayraktutan, Osman. Kıraatlerde Tevatür Olgusu‎. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü‎, Doktora Tezi, 2015.
• Bayraktutan, Osman. “Tevâtür Kavramını Kullanan İlimler”. İlahiyat Araştırmaları Dergisi 11 (Haziran 2019), 91-136.
• Birışık, Abdulhamid. Kıraat İlmi ve Tarihi. Bursa: Emin Yayınları‎, 2014. Birışık, Abdulhamit. “Kıraat‎”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/‎426-433‎. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
• Bozkurt, Nebi. “Hâfız”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi‎. 15/74-78. İstanbul: T.D.V. Yayınları, 1997.
• Bozkurt, Nebi - Kaya, Nevzat. “‎İstinsah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi‎. 23/‎369-371‎. Ankara‎: TDV Yayınları‎, 2001.
• Buhari, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. Sahihu’l-Buhari. Dımeşk-Beyrût‎: Dâru İbn Kesîr‎, 2002.
• Dağ, Mehmet - Tetik, İbrahim. Nüzûl Dönemi Kur’ân Tarihi. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2023.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd. Câmi’u’l-beyân fi’l-kırââti’s-seb’ı’l-meşhûra. thk. Muhammed Sadûk el-Cezâirî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye‎, 2005.
• Demirci, Muhsin. Kur’ân Tarihi. İstanbul‎: İFAV Yayınları‎, 2011.
• Demircigil, Bayram. Hasan-ı Basrî Kıraati ve Kur’ân Tefsirine Katkısı‎. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü‎, 2016.
• Dimyâtî, Ahmed b. Muhammed el-Bennâ. İthâfü Fudalâi’l-Beşer bi’l-Kırââti’l-Erbaati Aşera. thk. Muhammed İsmaîl Şa’ban. Kahire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyyeti, 1987.
• Efendioğlu, Mehmet. “Sahabe‎”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi‎. 35/491-500. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Egin, Osman. Ebû Amr ve Kırâatı‎. İzmir‎: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü‎, 1996.
• Fârisî, Ebû Ali el-Hasan b. Abdi’l-Gaffâr en-Nahvî. el-Huccetu li’l-kurrâi’s-seb’ati‎. thk. Bedruddîn Kahvecî Beşir Cevîcâtî. Beyrut: Dâru’l-Me’mûne li’t-Turâs‎, 1984.
• Fayda, Mustafa. “Hz. Ömer‎”. ed. Ali Aksu. 1/23-43. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Fakültesi, 2018.
• Ganim, Kaddûri’ el-Hamed. Muhâdarâtun fî Ulûmi’l-Kur’ân‎. Amman: Dâru Ammâr‎, 2003.
• Ganim, Kaddûri’ el-Hamed. Resmu’l-Mushaf dirâsetun luğaviyyetun târihiyyetun‎. Bağdat: el-Lecnetu’l-Vataniyye‎, 1982.
• Gözütok, Şakir. Hz. Peygamber Döneminde Eğitim ve Öğretim. İstanbul: Ensâr Neşriyat‎, 2017.
• Hansu, Hüseyin. Mütevâtir Haber (Bilgi Değeri ve İslam Düşüncesindeki Yeri)‎. Van: Bilge Adamlar Yayınları‎, 2008.
• İbn Ebî Dâvûd, Ebû Bekir Abdullah b. Süleyman. Kitâbu’l-Mesâhif‎. thk. Muhibbiddin Abdussecân Vâiz. Beyrut: Daru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye‎, 2002.
• İbn Fadlullah, Ali Mar’aşî. Mevâhibu’l-’azîz fî şerhi’l-vecîz fi’l-usûl‎. thk. Ahmet Yaseki. İstanbul: Akpınar Huzur Yayıncılık‎, 2021.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arap‎. Kahire‎: Darü’l-Meârif, 1993.
• İbn Mihrân, Ebû Bekir Ahmed b. el-Huseyn en-Nîsâbûrî. el-Mebsût fi’l-Kıraati’l-Aşr. thk. Sebi’ Hamza Hâkimî. Dimeşk‎: Matbûâtu Mecmai’l-Lügati’l-Arabiyye‎, 1980.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekir. Kitâbu’s-seb’a fî’l-kıraat. thk. Şevkî Dayf. Kahire: Dâru’l-Mearif‎, 2009.
• İbnu’l-Cezerî, Muhammed b. Muhammed. en-Neşr fi’l-kırââti’l-‘aşr‎. thk. Ali Muhammed ed-Dabbâ’. Beyrut‎: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye‎, ‎ts.
• İbnu’l-Cezerî, Muhammed b. Muhammed. Muncidu’l-mukriîn ve murşidu’t-tâlibîn‎. thk. Ali b. Muhammed el-İmrân. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-’İlmiyye‎, 1999.
• Kâsım b. Sellâm, Ebû Ubeyd. Kitâbü fedâili’l-Kur’ân. thk. Mervan el-Atiyye Muhsin Harabe. Beyrut‎: Dâru İbn Kesîr‎, ts‎.
• Kaysî, Ebû Muhammed Mekkî b. Ebî Talib el-. el-İbâne an meâni’l-kıraat. thk. Abdu’l-Fettâh İsmail Selbî. Kahire‎: Dâru Nahda‎, 1960.
• Kocak, Muhsin. “Ömer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 34/51-53. Ankara: TDV. Yayınları, 2007.
• Koçyiğit, Talat. Hadîs Usûlü. Ankara‎: Ankara Üniversitesi Basımevi‎, 1993. Koçyiğit, Talat. Hadîs Usûlü. Ankara: TDV Yayınları, 2012.
• Küçük, Raşid. “İsnad‎”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi‎. 23/‎154-159‎. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Maşalı, Mehmet Emin. Kur’ân’ın Metin Yapısı -Mushaf Tarihi ve İmlası. Ankara‎: Otto Yayınları‎, 2015.
• Muhtâr, Muhammed Veled Ebbâh. Târihu’l-Kırââti fi’l-Meşrıkı ve’l-Mağrıbi‎. Isıskû: Matbaatu Benî İznesin‎, 2001.
• Önkal, Ahmet. “‎‘Müseylimetü’l-Kezzâb’‎”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi‎. ‎32‎/‎90-91‎. İstanbul‎: TDV Yayınları‎, 2006.
• Öz, Şaban. Siyer Usûlü‎. İstanbul: Endülüs Yayınları‎, 2019.
• Suphi, Salih. Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları‎. çev. M. Yaşar Kandemir. Ankara: Gaye Matbaacılık‎, 1981.
• Şa’ban, Zekiyyüddîn. İslâm Hukuk İlminin Esasları ‎(Usûlü’l-Fıkh) ‎. çev. İbrahim Kâfi Dönmez. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
• Şen, Ziya. Kur’ân’ın Metinleşme Sürecinde Ortaya Çıkan Problemler‎. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü‎, Doktora Tezi‎, 2006.
• Ünal, Mehmet. “Kırâatlerin Tevatürü Meselesi ve Şia’nın Buna Bakışı”. Milel ve Nihal 8/3 (Aralık 2011).
• Yerli̇kaya, Cafer. “Halef Kırâati Özelinde Kırâatlerle İlgili Bazı Tahlil ve Tespitler”. KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 36 (31 Aralık 2020), 307-344.
• Yerlikaya, Cafer. Kıraatlerin Sıhhat Kriterlerinin Değerlendirilmesi‎. Kahramanmaraş‎: KSÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü‎, Doktora Tezi, 2021.
• Yerlikaya, Cafer. “Kur’an ve Kıraatlerin Özdeşliği Üzerine Bir İnceleme”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24/2 (Aralık 2025), 40-59.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed b. Osman. Ma’rifetu’l-Kurrâ’i’l-Kibâr ’Ale’t-Tabakâti ve’l-A’sâr. thk. Tayyar Altıkulaç. 4 Cilt. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995.
• Zerkeşî, Muhammed Ebû’l-Fadl İbrâhîm. el-Burhân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. Kâhire: Dâru’t-Turâs‎, 1984.
• Zeydan, Abdulkerim. Fıkıh Usûlü. çev. Ruhi Özcan. İstanbul: Emek Matbaacılık, 1982.