The Muʻtazilite Manifesto of a Muḥaddith: The Will of Abū Sa‘d as-Sammān

Yıl 2022, Cilt: 20 Sayı: 1, 23 - 42, 30.06.2022

Ömer Sadıker

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1010378

Öz

Isma‘īl b. ‘Ali, who is referred to as Abū Sa‘d as-Sammān, was born in Ray, Iran, between 981 and 983 and he devoted most of his life to educational travels, especially for hadith and he returned to his city of birth towards the end of his life and died there in 1053. Isma‘īl b. ‘Ali is well-known with the name of as- Sammān, meaning butter trader, because of he was grew up in a family of butter traders. The movables and real estates in his inheretence show that he belongs to a wealthy family. As-Sammān, who seems to be in the twelfth generation of Muʻtazilite tradition, approve the thoughts of Abū Hāshim al-Jubbā’ī (ö. 321/933) and Abu'l-Ḥusayn al-Baṣrī (ö. 436/1044) and he was accepted as the leader of the Muʻtazila in his own period. He had education from scholars such as Abū Tāhir al-Muḫallis, Ibn Abū Nasr at-Tamīmī and Abkasī (ö. 405/1014-15) in the discipline of hadith. As-Sammān, was an authoritative figure both in the fiqh of Hanafi and disagreements between thoughts of Hanafism and Shafi'ism as well as in the fiqh of Zaydism. In addition, he educated himself in the topic of Qur’anic recitation, scholars of narrators, genealogy, law of inheritence and arithmetic. Among the works of as-Sammān, who are stated as many, only one record seem to be extant until today: “Kitāb al-Muvāfaqa bayn ahl al-bayt wa's-sahāba wa mā ravāhu kullu farīqin fī haqq al-āḫar”, which was written to point out the fondness and respect between the first three caliphs and ‘Ali. Thus, it is not possible for us to have a detailed knowledge about his thoughts in kalam and fiqh. However, Ibn al-‘Adīm (ö. 660/1262) gives us some ideas about thoughts of al-Sammān through his will narrates in his “Bughyat aṭ-Ṭalab fī tārīḫi Ḥalab”. As-Sammān states that his thoughts of kalam and fiqh are formed on the school of Ahl al-‘adl wa't-tawḥīd, in particular parallel with Muʻtazila-Zaydiyya and he designed his will, which he gave about two years before his death, according to the Muʻtazilite theological paradigm. In this context, according to as-Sammān, Allah is one and eternal. Attributes of Allah such as Power, Knowledge, Life, Hearing, Sight and Wealth are by virtue of His essence. Allah does not resemble anything, nor a body or an accident. All actions of Allah are good, and He never do evil. Allah does not wish for a sin nor have any consent to sin. Allah does not test people with what they cannot afford. Allah does not oppress people nor punish anyone with no justice. Allah is faithful to his promise that he will reward people who are good and will punish people who do evil. Voluntarily actions are created by people themselves. Revelation regarding the doomsday and the hereafter are true. Also, worships performed by the living on behalf of the dead such as hajj, ‘umrah, charity, reciting the the Qur'an and visiting the graves of them are useful for the dead. Repentance which is the forgiveness of sins is the decisiveness of not to commit it again with regret. As-Sammān has been criticized because of his Muʻtazilite thoughts, but his credibility, his intellectual effort and his abilities have been appreciated even by his opponents. The combative and dynamic nature of his life was reflected in his will are analysed in this work and it is concluded that he expressed his thoughts on belief and deeds in his will as a true Mu‘tazilite manifesto.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Muʻtazila, Muḥaddith Muʻtazilite, Human actions, Legacy, Abū Sa‘d as-Sammān

Bir Muhaddisten Muʻtezile Manifestosu: Ebû Saʻd es-Semmân’ın Vasiyeti

Öz

Kaynaklarda Ebû Saʻd es-Semmân şeklinde anılan İsmail b. Ali, 370/981-983 yılları arasında İran’ın Rey şehrinde doğmuş, ömrünün büyük bölümünü başta hadis olmak üzere ilmi seyahatlere ayırmış ve hayatının sonlarına doğru tekrar memleketine dönerek 1053 yıllarında Rey şehrinde vefat etmiştir. İsmail b. Ali yağ ticareti yapan bir aileden gelmesi itibariyle yağcı anlamında Semmân lakabıyla meşhur olmuştur. Vasiyetinde bıraktığı menkul-gayrimenkullere bakılırsa variyetli bir çevrede yetiştiği aşikârdır. Muʻtezilenin on ikinci tabakasında gösterilen Semmân, kelâm ilminde Ebû Hâşim el-Cübbâî (ö. 321/933) ve Ebü’l-Hüseyin el-Basrî’nin (ö. 436/1044) görüşlerini benimsemiş, döneminde Muʻtezile’nin önderi olarak görülmüştür. Hadiste Ebû Tâhir el-Muhallis (ö. 393/1004), İbn Ebû Nasr et-Temîmî ve Abkasî’den (ö. 405/1014-15) eğitim almıştır. Hanefî fıkhı ve âlimlerine, Hanefilik-Şafiîlik arasındaki görüş ayrılıklarına hâkim olan Semmân, Zeydiyye fıkhında da söz sahibi biridir. Bunların yanı sıra kıraat, hadis ricâli, ensâb, ferâiz ve aritmetik konularında kendini yetiştirmiştir. Çok sayıda kitap yazdığı dile getirilen Semmân’ın Hz. Ali ve ilk üç halife arasında muhabbet ve saygı olduğunu ortaya koymak amacıyla kaleme aldığı Kitâbü’l-Muvâfaka beyne ehli’l-beyt ve’s-sahâbe vemâ ravâhü küllü ferîkın fî hakkı’l-âhar adlı kitabının dışındaki eserlerinin henüz günümüze ulaştığı tespit edilememiştir. Bu yüzden kelâmî ve fıkhî görüşlerine detaylı bir şekilde hâkim olma imkânımız söz konusu değildir. Fakat İbnü’l-Adîm’in (ö. 660/1262) Buġyetü’t-taleb fî târîhi Haleb adlı eserinde aktarılan vasiyeti bize bu konularda fikir vermektedir. Vefatından yaklaşık 2 sene önce verdiği vasiyetinde Semmân, kelâmî-fıkhî temayülünün Muʻtezile-Zeydiyye özelinde Ehlü’l-adl ve’t-tevhîd üzere olduğunu ifade etmekte, vasiyetini Muʻtezilî paradigma üzerine kurgulamaktadır. Bu minvalde Semmân’a göre Allâh tektir ve kadimdir. O’nun kudret, ilim, hayat, işitme, görme, ġınâ sıfatları zât ile kaimdir. Allâh cisimlere ve arazlara benzemez. Allâh’ın bütün fiileri iyidir ondan kötü ve çirkin fiiller sadır olmaz. Allâh günahı dilemez, işlenmesinden hoşnut olmaz ve rıza göstermez. O, kullarını güç yetiremeyecekleri şeylerle sınamaz. Kullarına zulmetmez ve günahsız hiçbir kimseye azap etmez. İyilik yapanlara ödül (vaʻd) kötülük yapanlara da ceza (vaîd) vereceğine dair sözüne sadıktır. Tercihli fiillerinin yaratıcısı kulun kendisidir. Kıyamet ve ahirete dair haller haktır. Dirilerin ölmüşler adına ardından yaptıkları hac, umre, sadaka, Kur’ân okuma ve kabir ziyaretleri fayda verir. Günahların affı tevbe, pişmanlık ve bir daha işlememeye azmetmek iledir. Semmân, iʻtizâlî fikirleri sebebiyle eleştiriye maruz kalmış fakat güvenilirliği, gayreti ilmiyyesi ve kabiliyeti muhalifleri tarafından dahi dile getirilmiştir. Hayatındaki mücadeleci yapısı vasiyetine yansımış, itikādî-amelî düşüncesini bir manifesto edasında dile getirmekten geri kalmamıştır. Bu çalışma muhaddis bir âlimin iʻtizâlî fikirlerini tespit etmeyi ve vasiyetinde iʻtizâlî düşüncesini vurgulamasının muhtemel nedenlerini ortaya çıkarmayı amaçlamaktadır. Çalışmada şahıs üzerine derinleşme yöntemi kullanılmış; şahsın ilmi şahsiyeti, eserleri, kullandığı kavramlar ve görüşleri, içinde yetiştiği dinî, ilmî, sosyo-kültürel şartlar müvacehesinde değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Muʻtezile, Muhaddis Muʻtezilî, İnsan fiilleri, Vasiyet, Ebû Saʻd es-Semmân

Kaynakça

• Adnan Zerzur. el-Hâkim el-Cüşemî ve menhecühû fi’t-tefsîr. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ts.
• Akın, Murat.” Mu’tezile’ye Göre Ahlâkın Temellendirilmesinde Vahyin ve Aklın Alanları”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi 18/1 (Yaz 2018), 55-76.
• Alibekiroğlu, Fatmanur vd. “Ebû Nasr Muhammed b. Sehl (ö.388/998) ve Horasan’da Hanefîlik-Mu’tezile Eetkileşiminin İlk Tezahürleri”. IBAD Sosyal Bilimler Dergisi 5 (Güz 2019), 203-210.
• Alibekiroğlu, Fatmanur. Tarihsel Süreçte Hanefîlik-Muʻtezile İlişkisi. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Arı, Abdüsselam. “Vasiyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42/555. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Bikāʻî, Ebü’l-Hasen İbrâhîm b. Ömer. Nazmü’d-dürer fî tenâsübi’l-âyât ve’s-süver. thk. Muhammed Azîmüddin-M. Habîbullah el-Kâdirî. Kāhire: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmî, ts.
• Bursevî, İsmâîl Hakkı. Tefsîru rûhi’l-beyân. İstanbul: Matbaa-i Osmâniyye, 1330.
• Caʻfer b. Ahmed, Miʻrâcü’l-küsâlâ ilâ maʻrifetillâhi taâlâ. b.y: y.y., 2020.
• Cüşemî, Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme el-Hâkim. Şerhu Uyûni’l-mesâil / Fazlü’l-iʻtizâl ve tabakātü’l-Muʻtezile içinde. thk. Fuad Seyyid. Beyrut: Dâru’l-Fârâbî, 2017.
• Çiçek Hacı - Kaya Osman. “Ebû Sa‘d es-Semmân İsmâil ve “el-Muvâfakat Beyne Ehli’l-Beyt ve’s-Sahâbe”. Uluslararası Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırma Dergisi 6/34 (Mart 2019), 709-721.
• Erdem, Mehmet. “İbadetlerde Niyabet Problemi Üzerine Bir İnceleme”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 7/2 (Mayıs 2007), 220-223.
• Ferîd b. Ferîd el-Hâce. “Mukaddime”. Kitâbü’l-Muvâfaka beyne ehli’l-beyt ve’s-sahâbe. mlf. Ebû Saʻd es-Semmân. 7-12. Kuveyt: Meberratü’l-Âl ve’l-Eshâb, 2017.
• Gökalp, Yusuf. “Zeydiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/329. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Hafâcî, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed. Şifâü’l-ġalîl fîmâ fî kelâmi’l-‘Arab mine’d-dahîl. thk. Muhammed Keşşâş Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998, I/189;
• Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh. Muʿcemü’l-üdebâʾ. thk. İhsan Abbad. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1993.
• Hansu, Hüseyin. Mutezile ve Hadis. Ankara: Kitâbiyât, 2004.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım Ali b. el-Hasan. Târîhu Medîneti Dımaşk. thk. Muhibbüddîn Ebû Sa‘îd Ömer b. Garâme el-Amravî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995-2000.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-aʻyân ve enbâü ebnâi’z-zamân. thk. İhsân Abbâs. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1977-1978.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmâ‘îl b. Ömer. Tabakātü’l-fukahâi’ş-Şâfiʻiyyîn. thk. Abdulhafîz Mansûr. Beyrut: Dâru’l-Medâri’l-İslâmî, 2004.
• İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf. en-Nücûmü’z-zâhire. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• İbnü’l-Adîm, Ebü’l-Kāsım Kemâlüddîn Ömer b. Ahmed. Buġyetü’t-taleb fî târîhi Haleb. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• İbnü’l-Adîm, Ebü’l-Kāsım Kemâlüddîn Ömer b. Ahmed. Zübdetü’l-Haleb min târîhi Haleb. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• İbnü’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahyâ. Muʻtezile’nin Biyografik Tarihi/el-Munye ve’l-Emel. çev. Hüseyin Maraz. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
• Kādî Abdülcebbâr. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. thk. Hızır Muhammed Nebhâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1433/2012.
• Kandemir, Yaşar. “Semmân İsmâil b. Ali”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 36/496-497. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Muʻcemü’l-müellifîn terâcimü musannifi’l-kütübi’l-ʻArabiyye. Beyrut: Mektebetü’l-Müsennâ-Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʻArabî, ts.
• Öz, Mustafa. “Müeyyed Billah Ahmed b. Hüseyin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/480. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Recep Abdülcevvad İbrahim. el-Muʻcemü’l-Arabî li-esmâi’l-melâbis fî davʻı’l-meâcim ve’n-nusûs el-mûsega mine’l-câhiliyye hatte’l-asri’l-hadîs. Kāhire: Dâru’l-Afâki’l-Arabiyye, 2002.
• Sadıker, Ömer. “Ebû Saʻd es-Semmân”. İslâm’ın Akılcıları Muʻtezilî Öncüler. İstanbul: Mana Yayınları, 2021.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr. el-Ensâb. thk. Abdurrahman b. el-Muallimî. Haydarâbâd: Dâiratü’l-Maârifi’l-Osmâniyye, 1977.
• Semʻânî Ebû Saʻd Abdülkerîm b. Muhammed. et-Tahbîr fi’l-Mu‘cemi’l-kebîr. thk. Münîre Nâcî Sâlim. I-II Bağdad: Riâsetü Dîvâni’l-Evkâf, 1975.
• Tabersî, Ebû Ali Emînüddîn el-Fazl b. el-Hasen. Mecmaʻu’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Murtazâ, 2006.
• Topaloğlu, Bekir. “Ahad”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/484. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed b. Muhammed el-Murtazâ. Tâcü’l-ʻarûs min cevâhiri’l-kāmûs. Kuveyt: Matbaatü Hükümet, 1973.
• Zehebî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. thk. Şu‘ayb el-Arnaût vdğ. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1982-1988.
• Zehebî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed. Tezkiretü’l-huffâz. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-a‘lâm. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 1986-2000.
• Ziriklî, Hayreddin. el-Aʻlâm. Beyrut: Dâru’l-İlim li’l-Melâyin, 2002.