Ru’yat Allāh According to Abū al-Ḥasan al-Ashʿarī

Yıl 2024, Cilt: 22 Sayı: 2, 334 - 361, 31.12.2024

Mehmet Taşdelen

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1567251

Öz

Ru’yat Allāh means seeing Allah with one’s physiological eye. Although it is possible to trace this issue back to the early period based on the verses in the Qur’an and the Prophet’s words, it came to light when Jahm b. Ṣafwān (d. 128/745-46) argued that ru’yat Allāh would not be possible, and it gained a new dimension when the Muʿtazilites supported this view and said that ru’yat Allāh would not be possible due to God’s transcendence. Abū al-Ḥasan al-Ashʿarī (d. 324/935-36), one of the initiators of Ahl al-sunnah theology and the eponym of Ashʿarism, also emphasized that God could be seen with the head’s eye. The issue of God’s sight is among the issues that are intellectually permissible and scripturally obligatory for al-Ashʿarī, as it is for the majority of the Ahl al-sunnah. While discussing this issue in his works, al-Ashʿarī first analyzed the verses related to ru’yat Allāh in terms of the various meanings given to the words. By eliminating these meanings one by one, he tried to prove that the words that express vision in the verses mean seeing with the eye. He then stated that the real meaning of these verses is that they refer to the seeing of Allah, and that this seeing is within the power of Allah, and that perhaps it they means that Allah will be seen in the hereafter, not in the worldly aspect. At the same time, he also discussed the hadiths supporting this and stated that the Prophet pointed to this. It is possible to say that al-Ashʿarī's approach to theological issues is predominantly transmissionist. However, it was observed that he took a different approach to the issue of God’s seeing by stating that it is rational as well as narrative scriptural. In these explanations, he firstly distinguishes between the temporal beings and the eternal beings, then asserts that the fact that the seer is hadith temporal does not affect what is seen, which is eternal. According to al-Ashʿarī, sight is a created sense for human beings just as tasting, smelling, and touching are temporal senses when used for human beings. He states that the human seer and the sense of sight are temporal, but God, who is seen, cannot be temporal. Another proof for according to his ontological approach to ru’yat Allāh is that He is a being that can be seen. Because it is not permissible to see what is not. However, since God is present, fixed and it is not impossible for us to see him, he will be seen. According to al-Ashʿarī, in the proof of God's being seen, there is an approach that suggests that it is intellectually permissible to see Him in a way that befits His glory without likening Him to creatures and inverting the truth. Although al-Ashʿarī’s views on ru’yat Allāh are occasionally mentioned in various studies on different topics, there is no special study that brings together all of his views on the subject. In this article, it is aimed to reveal both the intellectual and rational evidences that Imām al-Ashʿarī put forward about ru’yat Allāh from his own works.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Ru’yat Allāh, Ashʿarī, Muʿtazila, Hereafter

Ebü’l-Hasan el-Eşʿarî’ye Göre Rü’yetullah

Öz

Rü’yetullah, insanın fizyolojik gözüyle Allah’ı görmesi anlamına gelmektedir. Bu tartışmayı Kur’an’daki âyetlerden ve Hz. Peygamber’in sözlerinden hareketle erken döneme kadar götürmek mümkünse de asıl olarak Cehm b. Safvan’ın (ö. 128/745-46) rü’yetullahın mümkün olmayacağını ileri sürmesiyle gün yüzüne çıkmış, Muʿtezile’nin de bu görüşü desteleyerek Allah’ı tenzihten hareketle rü’yetullahın mümkün olmayacağını söylemesiyle yeni bir boyut kazanmıştır. Ehl-i sünnet kelâmını başlatanlardan ve Eşʿarîliğin kurucusu olan Ebü’l-Hasan el-Eşʿarî’de (ö. 324/935-36) Allah’ın baş gözüyle görüleceği üzerinde durmuştur. Allah’ın görülmesi meselesi Ehl-i sünnetin genelinde olduğu gibi Eşʿarî’de de aklen caiz ve naklen vacip olan konular arasındadır. Eşʿarî bu konuyu eserlerinde ele alırken öncelikle rü’yetullah ile ilgili âyetlerden hareket ederek kelimelere verilen çeşitli anlamları açısından değerlendirmeye tabi tutmuştur. Bu anlamları tek tek eleyerek âyetlerde geçen görmeyi ifade eden kavramların gözle görme anlamına geldiğini ispat yoluna gitmiştir. Daha sonra da bu âyetlerin asıl anlamının Allah’ın görülmesine işaret ettiği, bu görmenin Allah’ın kudreti dâhilinde olduğunu hatırlatarak belki dünya cihetiyle değil de âhiret açısından Allah’ın görüleceği anlamına geldiğini belirtmiştir. Aynı zamanda bunu destekleyen hadisleri de ele alarak Hz. Peygamber’in buna işaret ettiğini bildirmiştir. Eşʿarî’nin kelâm konularını ele almasında daha çok nakilci yaklaşımın ağırlıklı olduğunu söylemek mümkündür. Ancak Allah’ın görülmesi meselesinde naklî olmasının yanı sıra bunun aklî olduğunu belirtmesiyle farklı bir yaklaşım sergilediği görülmüştür. Bu açıklamalarında özellikle görenin hadis olması kadim olan görüleni etkilemeyeceğini açıklayarak öncelikle varlık açısından hâdis ve kadim ayırımına gitmektedir. Eşʿarî’ye göre nasıl ki tatma, koklama ve dokunma birer duygu olup insan için kullanıldığında hâdistir. Aynı şekilde görme de insan için hâdis bir duygudur. Gören insanın ve görme duyusunun hâdis ama görülen olan Allah’ın ise hâdis olamayacağını belirtmektedir. Allah’ın gözle görülebileceğine dair ontolojik açıdan yaklaşımına bir başka kanıt ise O’nu görülmesi caiz olan bir varlık olduğunu belirtir. Çünkü olmayanı görmek caiz değildir. Oysa Allah mevcut, sabit olup kendisini görmemiz muhal olmadığına göre o görülecektir. Eşʿarî’ye göre Allah’ın görülmesinin ispatında Onu yaratılmışlara benzetme ve hakikati ters yüz etme anlamına gelmeden şanına yakışacak bir şekilde görülmesinin aklen caiz olduğu yaklaşımı vardır. Çeşitli çalışmalarda farklı konular işlenirken Eşʿarî’nin rü’yetullah ile ilgili görüşlerine arada değinildiği halde konuyla ilgili tüm görüşlerini bir araya getiren özel bir çalışmaya rastlanmamıştır. Bu makalede İmam Eşʿarî’ye göre Allah’ın görülmesi konusunda ortaya koymuş olduğu hem naklî hem de aklî delilleri onun eserlerinden ve birinci elden hareketle ortaya çıkarılması amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Rü’yetullah, Eşʿarî, Muʿtezile, Âhiret

Kaynakça

• Akoğlu, Muharrem. Mihne Sürecinde Mu‘tezile. İstanbul: İz Yayıncılık, 2006.
• Amidî, Ebü’l-Hasen (Ebü’l-Kāsım) Seyfüddîn Alî b. Muhammed b. Sâlim es-Saʿlebî. Ebkârü’l-efkâr, thk. Ahmed Muhammed Mehdî. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l ve’l-Vesaiki’l-Kavmiyye, 2004.
• Avcı, Metin. “Kitâbü’t-Tevhîd ve Kitâbü’t-Te’vîlât’ın Uyumu: Rü’yetullah Örneği”. e-makâlât 16/2 (Güz 2023), 766-799.
• Ayğan, Fadıl. “Eş’ari Kelâmın Sistemleşmesine Katkıları Bakımından Ebû İshak El-İsferâyini”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/6 (Aralık 2012), 7-28.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî. Uṣûlü’d-dîn. İstanbul: Matbaatü’d-devle, 1928.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. el-İnṣâf. thk. M. Zahid el-Kevserî. Kâhire: Mektebetü’l-Ezheriyyetü li’t-Türâs, 2000.
• Bilgiç, Lokman - Agitoğlu, Nurullah. “Ebû Zer El-Gıfârî ve Hadis Rivayeti”. Batman Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 5/1 (Haziran 2021), 73-116.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cuʿfî. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Muhyiddin el-Hatib. Kahire: Mektebetü’s-Selefiyye, 1400.
• Cansız, Hasan. Rü’yetullah Meselesi Çerçevesinde Kelam-Bilim İlişkisi. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Cansız, Hasan. Kelam Ve Bilim Rü’yetullah Tartışmalarında Görme Kuramları. İstanbul: Fecr Yayınları, 2023.
• Cârullah, Zühdî. el-Muʿtezile. Beyrut: 1974.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf. et-Taʿrîfât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf. Şerḥu’l-Mevâḳıf. çev. Ömer Türker. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2021.
• Çelebi, İlyas. “Kelam Metodunun Ortaya Çıkışı, Gelişim Süreci ve Yeni Metot Arayışları”. İslami İlimlerde Metododoloji/Usul Meselesi I. 247-272. İstanbul: 2005.
• Çiftçi, Muhammet. Mukâtil b. Süleyman'ın Ulûhiyet Anlayışı. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Demir, Osman. “Kelâm-Bilim İlişkisi: Rü’yetullah Metinlerinde Optik”. Düzce Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 9 (Özel sayı) (2019), 107-120.
• Demir, Osman. Göz ve Tanrı Kâdî Abdülcebbâr’ın Rü’yetullah Teorisinde Optik. Bursa: Emin Yayınları, 2019.
• Demir, Osman. “Din-Bilim İlişkisi: Sırr-i Girîdî’nin Rü’yetullah Risalesinde Optik”. Sahn-ı Semân’dan Dârü’l-Fünȗn’a Osmanlıda İlim ve Fikir Dünyası: Alimler, Müesseseler ve Fikrȋ Eserler-19. Yüzyıl, ed. Ahmet Hamdi Furat. 403-421. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2021.
• Ebû Hanîfe, Nuʿmân b. Sâbit b. Zûtâ b. Mâh. el-Fıkhu’l-ekber. Haydarabad: Matbaatü Meclisi Dairetül-Maârifi’n-Nizamiyye, 1342.
• Eşʿarî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim. Maḳālâtü’l-İslâmiyyîn. nşr. Helmut Ritter. Wiesbaden: 1980.
• Eşʿarî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim. Uṣûlü Ehli’s-sünne ve’l-cemâʿa (Risâle ilâ ehli’s̱-S̱eġr). thk. Muhammed Seyyid el-Celyend. Kahire: 1987.
• Eşʿarî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim. el-İbâne ʿan uṣûli’d-diyâne. thk. Abdulkadir el-Arnavûd. Dımeşk: Mektebetu Dâru’l-Beyan, 1981.
• Eşʿarî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim. el-Lümaʿ fi’r-red ʿalâ ehli’z-zeyġ ve’l-bidaʿ. ed. Hamudeh Gurabeh. Mısır: Mektebetü Mısriyye, 1955.
• Fettâh, İrfan Abdülhamîd. “Eşʿarî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 11/444-447. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Gölcük, Şerafettin. “Cehm b. Safvan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 7/233-234. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Gürbüz, Sevda Aktulga. “Şîâ ile Sûfîlere Göre Rü’yetullah Meselesi”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/8-9 (Aralık 2018), 131-153.
• Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. eş-Şeybânî el-Mervezî. er-Red ʿale’z-zenâdıḳa ve’l-Cehmiyye. thk. Sabri b. Selame Şahin. Riyad: Dâru’s-Sebat, 2003.
• İbn Abdülber, Ebû Ömer Cemâleddin Yûsuf b. Abdullah el-Kurtubî en-Nemerî. et-Temhîd limâ fi’l-Muvatta mine’l-meânî ve’l-esânîd, nşr. Mustafa b. Ahmed el-Alevî v.dğr. Tıtvân: Vizâretü’l-evkāf ve’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1976.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen el-İsfahânî en-Nîsâbûrî. Mücerredü Maḳālâti’ş-Şeyḫ Ebi’l-Ḥasan el-Eşʿarî. thk. Daniel Gimart. Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 1986.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânü’l-ʿArab. thk. Abdullah Ali el-Kebîr v.dğr. Kahire: Dâru’l-Maârif, 1119.
• İmamoğlugil, Halil. “Eş’arî’nin Kullandığı Aklî Deliller ve Mantıktaki Akıl Yürütmelerle İlişkisi”. Toplum Bilimleri Dergisi (Temmuz 2016 ) 10/20. 57-99
• İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Râgıb. el-Müfredât. thk. Muhammed Seyyid Kilânî. Kahire: Şirketü Mektebetü ve Matbaatü Mustafa el-Bâbî el-Halebî ve Evladuhu, 1961.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. el-Hemedânî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl (Rü’yetu’l-Bâri). thk. M. Mustafa Hilmi-Ebü’l-Vefa Gânîmî. Kahire: ts.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. el-Hemedânî. Şerḥu’l-Uṣûli’l-ḫamse. thk. Abdulkerim Osman. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1988.
• Kâdî, Yasir. Makālatu Cehm ibn Safvân ve eseruha fî firaki’l-İslâmiyye. Riyad: Dâru Azvau’s-Selef, 2005.
• Karatay, Yusuf. “el-En’âm 6/103. Âyet Bağlamında Ru’yetullah Meselesi”. Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/2 (Güz 2017), 161-182.
• Koçinkağ, Mansur. “Abdülazîz b. Abdullah b. Ebî Seleme el-Mâcişûn ve Kadere Dair İki Risalesi”. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9 (2016), 81-108.
• Koçinkağ, Mansur. “Abülazîz b. Abdillâh El-Mâcişûn’un (ö. 164/780) Rü’yet Risâlesi, Tercümesi ve Değerlendirilmesi”. Kader Kelam Araştırmaları Dergisi 14/2 (Eylül 2016), 566-582.
• Koçyiğit, Talat. Kur’an ve Hadiste Ru’yet Meselesi. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1974.
• Kummî, Ebû Câfer Muhammed b. Alî İbn Bâbeveyh. et-Tevhîd. Beyrut: Dâru’l-Marifet, ts.
• Maaravi, Teyma. Mutezile Düşüncesinde Rü'yetullah Meselesi. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semerkandî. Kitâbü’t-Tevḥîd. nşr. Bekir Topaloğlu - Muhammed Aruçi. Ankara: İsam Yayınları 2003.
• Mavil, Hikmet Yağlı. “Eş‘ariyye’nin Kurucusu Ebü’l-Hasan El-Eşʿarî”. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 21/2 (Haziran 2012), 69-91.
• Mavil, Kılıç Aslan. “Bir Mu‘tezile-Mâtürîdiyye Tartışması -Rü’yetullah-“. AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 14/2 (2014), 449-478.
• Memiş, Murat. “Rü’yetullah Tartışmalarına Metodolojik Bir Bakış”. Kocaeli İlahiyat Dergisi 4/2 (Aralık 2020), 47-104.
• Mustafa, İbrâhim v.dğr. el-Muʿcemü’l-vasîṭ. Mısır: Mektebetü’ş-Şurûku’d-Devliyye, 2004.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. el-Kuşeyrî. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. Riyad: Dâru Taybe, 2006.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed b. Muhammed b. Muʿtemid. et-Temhîd, thk. Abdulhay Kabil. Kahire: Dâru’s-Sekafe, 1987.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed b. Muhammed b. Muʿtemid. Tebṣıratü’l-edille fî uṣûli’d-dîn. thk. Hüseyin Atay - Şaban Ali Düzgün. Ankara: DİB Yayınları, 2004.
• Oral, Osman. ‘‘Mâtürîdî ve Kâdî Abdülcebbâr’a Göre Rü’yetullah Sorunu’’. Oş Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İlmi Dergisi 29 (2020), 71-98.
• Özarslan, Selim. “Allah’ın Görülebilmesi/Rü’yetullah Sorunu ve Dirilişle İlişkisi”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 11/1 (Ocak 2001), 275-294.
• Özel, Mehmet. “Kâdî Abdulcebbar ve Ebu’l-Muîn En-Nesefî’nin Ru’yetullah Konusundaki Nakli Delilleri Yorumlama Yöntemleri”, Rusuh Uşak Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 1/1 (Haziran 2021), 58-73.
• Özerol, Mehmet Fatih. “Mutezile Kelâmcısı İbnü’l-Melâhimî’ye Göre Allah’ın Görülmesi Meselesi (Rü’yetullah)” Balıkesir İlahiyat Dergisi 11 (Haziran 2020), 172-194.
• Özkan, Halit. “Amele Delâlet Eden Tabirler Açısından Muvatta Nüshaları”. İslâm Araştırmaları Dergisi 25 (2011), 1-26.
• Pakiş, Ömer. “Rü’yetullah ile İlişkilendirilen Âyetlerin Mu’tezilî Okuma Biçimi (Kādī Abdülcebbâr ve Zemahşerî Örneği)”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21 (2001), 55-79.
• Pezdevî, Sadrü’l-İslâm Ebü’l-Yüsr Muhammed b. Muhammed b. el-Hüseyn b. Abdilkerîm. Uṣûlü’d-dîn. nşr. Hans Peter Linss. Kahire: Dâru İhyai’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1963.
• Polat, Selahattin v.dğr. İslami Kavramlar. Ankara: Sema Yazar Gençlik Vakfı Yayınları, 1997.
• Sâbûnî, Ebû Muhammed Nûruddîn Ahmed b. Mahmûd b. Ebî Bekr el-Buhârî. el-Bidâye fî uṣûli’d-dîn. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: 2000.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn (Lisânüddîn) Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed. Nihâyetü’l-iḳdâm fî ʿilmi’l-kelâm. Kahire: ts.
• Şık, İsmail. “Eş’ari’nin Kelam Metodu”. Dini Araştırmalar 8/24 (Haziran 2006), 219-244.
• Tabersî, Ali b. Fadl b. el-Hasan. Mecmeu’l-beyân fi tefsîri’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1994.
• Teftâzânî, Saʿdüddîn Mesʿûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî. Şerḥu’l-Maḳāṣıd. thk. Abdurrahman Umeyra. Beyrut: 1998.
• Teftâzânî, Saʿdüddîn Mesʿûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî. Şerḥu’l-ʿAḳāʾid. thk. Taha Abdurrauf Sa’d. Kahire: Mektebetü’l-Ezheriyyetü li’t-Türâs, 2000.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd). el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. İbtahim Atva Avz. Kahire: Şirketü Mektebetü ve Matbaatu Mustafa el-Babî el-Halebî ve Evladuhu, 1975.
• Turgut, Hüsnü. “Fahreddin Râzî Ve Sirâceddin Urmevî’nin Varlık Eksenli Rü’yetullah Tartışmaları”. Kader 22/1 (Haziran 2024), 60-78.
• Ünverdi, Veysi. “Kâdî Abdulcebbâr’ın Rü’yetullah’ın Reddine İlişkin Dayanakları”. Bilimname 28/1 (2015), 201-245.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Mücerredü Maḳālât”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/447-448. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İbn Fûrek”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19/495-498. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Hasan-ı Basrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16/305-317. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Yeşilyurt, Temel. “Rü’yetullah”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/311. Ankara: TDV Yayınları, 2008.
• Yeşilyurt, Temel. Tanrı’nın Aşkınlığı Bağlamında Ru’yetullah Sorunu. Malatya: Kubbe Yayıncılık, 2001.