Otakçıyân Mustafa Pasha Lodge with Its Socıal And Spatial Position

Yıl 2023, Sayı: 5, 143 - 175, 15.04.2023

Serpil Özcan

https://doi.org/10.54462/kadim.1167013

Öz

Dervish lodges served diverse functions at every stage of the Ottoman Empire. During the foundation of the Ottoman State, they had solid military aspects. In the following periods, lodges with vital educational elements started to appear. This situation made them the most widespread and networked institutions of the Ottoman Empire. For this reason, evaluating the lodges with their social aspects and positions is essential. This study examines the Mustafa Pasha Lodge founded by a member of the Naqshbandiyya order, was founded by Köse/Bahir Mustafa Pasha in 1753 and was an essential place among the Istanbul lodges. Later on, the lodge was revived by Meşrepzâde Mehmed Ârif Efendi and his family in 1849. The study offers maps prepared by digital methods (ArcGIS) grounded on the information in archival sources and foundation charters. It, thus, analyzes the lodge comparatively in terms of its location, population, income and services. It aims to contribute novel perspectives to the field by looking at the Mustafa Pasha Lodge via different methods and approaches.

Anahtar Kelimeler

19th Century, Dervish Lodges, Mustafa Pasha, Meşrepzâde Ârif Efendi, ArcGIS, Maps

Toplumsal ve Mekânsal Konumuyla Otakçıyân Mustafa Paşa Tekkesi

Öz

Tekkeler Osmanlı Devleti özelinde değerlendirildiğinde, tarihinin her aşamasında çeşitli fonksiyonları ile öne çıkmışlardır. Kuruluş döneminde “kolonizatör dervişler” askerî yönü öne çıkan; genişleme ve refah döneminde ise âlim ve sanatkâr sûfiler eğitim yönü kuvvetli tekkeler kurmuşlardır. Bu durum onları Osmanlı Devleti’nin en yaygın ilişki ağına sahip kurumlarından biri hâline getirmiştir. Bu sebeple tekkeleri toplumsal yönleri ve konumlarıyla değerlendirmek önemlidir. Nakşibendiyye tarikatına bağlı olan tekke 18. yüzyıl sadrazamlarından Köse/Bahir Mustafa Paşa tarafından kurulmuş, Meşrepzâde Mehmed Ârif Efendi ve ailesi tarafından 19.yüzyılın ilk yarısında ihyâ edilmiştir. Bu çalışmada matbaalı bir Merkez Tekke olan Mustafa Paşa Tekkesi, arşiv belgeleri ve vakfiyelerden edinilen bilgiler ışığında, ArcGIS programı kullanılarak hazırlanmış olan haritalar ile şehir içindeki konumu, nüfusu, gelirleri, hizmetleri çerçevesinde incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

19. Yüzyıl, Tekkeler, Mustafa Paşa, Meşrepzâde Ârif Efendi, Arcgıs, Harita

Kaynakça

• BOA, Başkanlık Osmanlı Arşivi: Bâb-ı Defteri Haremeyn Muhasebesi (D. HMH. d.), nr. 21662, 21740.
• Evkaf Defterleri (EV.d.), nr. 13834, 12138, 12612, 12138, 15505, 16321, 17470, 41124.
• Evkaf Haremeyn Muhasebesi Defterleri (EV. HMH. d), nr. 8203.
• Hatt-ı Hümayûn (HAT), nr. 210/11288.
• İrade Meclis-i Vala (İ.MVL), nr. 235/8230.
• İrade Evkaf (İ. EV), nr. 41/39.
• Kâmil Kepeci (KK.d.), nr. 6290.
• Maarif Nezareti Mektubî Kalemi (MF. MKT), nr. 82/5.
• Topkapı Sarayı Müze Arşivi (TSMA. e.), nr. 966/15.
• Atatürk Kitaplığı: Bir Zarf İçerisinde Şemsi Matbaası (18 adet), Ahmed Midhat Efendi Matbaası (12 adet), Tercüman-ı Hakikat Matbaası (19 adet), Matbaa-i Hayriyye ve Şürekası (11 adet), Kırkanbar Matbaası (6 adet), Basiret Matbaası (5 adet), Ceride-i Havadis Matbaası (14 adet), Şeyh Yahya Efendi Matbaası (21 adet) ve Tahir Bey Matbaasında (9 adet) Basılan Eserler Hakkında Toplam 115 Adet Bibliyografik Bilgi Fişi. Bel_Mtf_56475.
• Tabibzâde Mehmed Şükrî Efendi. İstanbul Tekkeleri Silsile-i Meşâyihi. Bel_Yz_K0075.
• Vakfiye / Meşrebzade (Şeyhülislam) (1206-1275 H.) Arif Efendi. Bel_Yz_K0889.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. (VGMA), nr. 739.
• Algar, Hamid. “Halidiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/295-296. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Algar, Hamid. “Nakşibendiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/335-342. Ankara: TDV Yayınları, 2006. Algar, Hamid. “Tarîqat and Tarîq: Central Asian Naqshbandîs on the Roads to the Haramayn”. Central Asian Pilgrims: Hajj Routes and Pious Visits between Central Asia and Hijaz. ed. Alexandre Papas vd. 21-135. Berlin: De Gruyter 2011.
• Altuntaş, Zeynep. “Sultan Abdülmecid Döneminde Trabzonlu Bir Şeyhülislam: Atırzade/Meşrepzâde Mehmed Ârif Efendi”. 1. Uluslararası Geçmişten Günümüze Trabzon’da Dinî Hayat Sempozyumu. Ed. Şenol Saylan-Betül Saylan. 65-79. Trabzon: KTÜİF, 2016.
• Artan, Tülay. “Eyüp”. Türkiye Diyanet İslâm Ansiklopedisi. 12/1-6. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Aydın, Bilgin. “Osmanlı Devleti'nde Tekkeler Reformu ve Meclis-i Meşâyıh’in Şeyhülislamlık’a Bağlı Olarak Kuruluşu, Faaliyetleri ve Arşivi”. İstanbul Araştırmaları 7 (1998), 93-109.
• Aydın, Bilgin. “Meclis-i Meşâyih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/247-248. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Aytaş, Gıyasettin-Çeltik. Halil. “XIX. Yüzyılda Yapılmış Bir Haritadan Yola Çıkarak Eski İstanbul’da Tarikatların Faaliyetleri”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 58 (2011), 89-104.
• Ayvansarayî, Hüseyin. Hadikatü’l-Cevâmi. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1281/1864-1865.
• Barkan, Ömer Lütfi. “Osmanlı İmparatorluğunda İmaret Sitelerinin Kuruluş ve İşleyiş Tarzına Ait Araştırmalar”. İÜİFM 23/1-2 (1962-1963), 239-296.
• Bandırmalızâde Ahmet Münib. Mecmua-yi Tekâyâ. İstanbul: Alem Matbaası, 1308/1892.
• Bekman, Büşranur. XIX. Yüzyılın Dönüşen İstanbul’unda Mahalleler, Kollar ve Belediyeler: Bir Envanter ve Haritalama Çalışması. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Beydilli, Kemal. “Matbaa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/105-110. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Bölükbaşı, Ayşe. “Osmanlı Tekkelerinde Beslenme XVI. Yüzyılda İstanbul'daki Halveti Tekkeleri Örneği”. Vakanüvis 3/1 (Bahar 2018), 83-112.
• Çınar, Hüseyin. “Osmanlı Döneminde Rumeli’de Vakıf Paranın Kullandırılmasında Aranan Şartlar”. Adam Akademi 7/2 (2017), 149-165.
• Çiftçi, Cafer. “18. Yüzyılda Bursa'da Para Vakıfları”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi 23/36 (2004), 79-102.
• Demirtaş, Hasan. “Nakşibendîlik’in Anadolu’da Ortaya Çıkışının Belgesi: Şeyh Hâce İshak er-Rumî Vakfiyesi”. Vakıflar Dergisi 50 (2018), 23-46.
• Gündüz, İrfan. Gümüşhânevî Ahmed Ziyâüddîn: Hayatı-Eserleri-Tarîkat Anlayışı ve Hâlidiyye Tarîkatı. İstanbul: Seha Neşriyat, 1984.
• Gündüz, İrfan. “Gümüşhanevî Ahmed Ziyaeddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 14/276-277. Ankara: TDV Yayınları, 1996. Güven, Mustafa Salim. “Azîz Mahmûd Hüdâyî’nin Mektupları Üzerine Bir Değerlendirme”. Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19 (2012), 105-142.
• Haksever, Ahmet Câhid. Ya‘kûb-ı Çerhî: Hayatı, Eserleri ve Tasavvuf Anlayışı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2009
• İlgürel, Mücteba. “Mustafa Paşa, Köse”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 31/345-346. Ankara: TDV Yayınları, 2006.
• İpşirli, Mehmet. “Ârif Efendi, Meşrepzâde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/365. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Kara, Mustafa. Din, Hayat, Sanat Açısından Tekke ve Zâviyeler. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1999.
• Kara, Mustafa. “Osmanlılarda Tekke Siyaseti”. Hareket 5/109-110 (1974), 36-42.
• Küçük, Cevdet. “Hafta Tatili”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/132-134. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Maden, Fahri. Bektaşî Tekkelerinin Kapatılması (1826) ve Bektaşîliğin Yasaklı Yılları. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Maxmudov, Sherzodhon. “Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî’nin Eserlerinin Özbekistan'daki Nüshaları”. 1. Uluslararası Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî Sempozyumu Bildiriler Kitabı. 147-149. Gümüşhane: Gümüşhane Üniversitesi Yayınları, 2013.
• Öngören, Reşat. “Hatm-i Hacegân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/476-477. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Özcan, Serpil. XIX. Yüzyıl İstanbul Tekkeleri ve Mekânsal Konumlanışları. İstanbul: Şehir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Özcan, Serpil. “Arşiv Belgelerine göre Tekkelerde Kadınlar ve Görevleri”. İslam Tetkikleri Dergisi-Journal of Islamic Review 12/2 (Eylül 2022), 615-644. https://doi.org/10.26650/iuitd.2022.1111797
• Özel, Ahmet Murat. “Şâzeliyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/387-390. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Özsaray, Mustafa. Arşiv Belgeleri Işığında Osmanlı'da Devlet-Tekke İlişkileri (XIX. Yüzyıl). İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Pamuk, Şevket. “Kuruş”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/458-459. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Sağır, Yusuf. “Sadrazam Köse Mustafa Paşa’nın Vakıf Eserleri”. Vakıflar Dergisi 40 (Aralık 2013), 55-86.
• Tanman, M. Baha. İstanbul Tekkelerinin Mimari ve Süsleme Özellikleri, Tipoloji Denemeleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1990.
• Tanman, Baha. “Mustafa Paşa Tekkesi”. İstanbul Ansiklopedisi 5/564-565. Ankara: Kültür Bakanlığı ve İstanbul: Tarih Vakfı, 1993.
• Telci, Cahit. “İstanbul Tekkeleri Hakkında 1885 Tarihli Bir İstatistik”. 3 Mayıs 1944: 50. Yıl Türkçülük Armağanı. ed. İsmail Aka vd. 197-208. İzmir: Akademi Kitabevi, 1994.
• Uzel, Mustafa. İstanbul’da Tekke Matbaaları: Basılan Eserlerin Kaynakçası. Ankara: Bizim Büro Matbaacılık, 2019.
• Varol, Muharrem. “Osmanlı Devleti’nin Tarikatları Denetleme Siyaseti ve Meclis-i Meşâyih’in Bilinen; Ancak Bulunamayan İki Nizamnâmesi”. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 10 (2010), 39-68.
• Varol, Muharrem. “19. Yüzyıl İstanbulu’nda Bazı Tekkelerin Matbaacılık Faaliyetleri”. Osmanlı Araştırmaları 42 (2013), 317-347.
• Yardım, Ali. “Dârülhadis (Anadolu Selçukluları ve Osmanlılar’da Dârülhadis)”. Türkiye Diyanet İslâm Ansiklopedisi. 8/529-532. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.