Bibliographic Content Analysis of Studies on Ethno-Religious Group Studies in Turkey

Yıl 2025, Sayı: 45, 210 - 233, 30.06.2025

Mehmet Ozan Ahnas

https://doi.org/10.35209/ksuifd.1613853

Öz

Phenomena of ethnic and religious identity affect individuals' lives, the way they perceive life and their value judgements. These effects and relations arouse curiosity for researchers in the field of ethno-religious groups in social sciences. Studies on ethnic groups such as Alevis, Armenians, Assyrians, Kurds, Zazas, etc. in Turkey include discussions on the axis of history, political science, minority rights, etc. These groups, which exist with their ethnic and religious identities, continue to maintain their cultures, traditions and religious beliefs. One of the aims of this study is to reveal what problems are the subject of field research on the daily life practices of these groups, which are minorities in number, which methods and techniques are used, and what the results are. For this purpose, the theses and dissertations described from a qualitative perspective are subjected to a bibliographic content analysis. Research on ethno-religious identities and groups in Turkey corresponds to a voluminous literature. In this context, the main ethnic groups have been selected and the researches conducted with a qualitative field study method have been included in the scope of the article. The aim is to bring these researches together by exploring theses and written works on ethno-religious groups, and to develop criticism by establishing similarities or relationships between the subjects. It is a difficult endeavour to reach an in-depth set of information about the social, religious, etc. lives of these people, who sometimes even have to hide their identities for fear of social stigmatisation and exclusion. For these reasons, theoretical studies on ethnic identity/group and religion have generally been conducted within similar fields and subjects. This shows that a diversity in the literature should be ensured. One of the important deficiencies in sociological studies on ethno-religious groups is that the theoretical relationship with the methodology of field research is not sufficiently established. Some studies that reveal new findings on the relationship between religion and ethnic identity make important contributions to the literature by revealing the cultural interactions of numerical minority groups with other ethnic and religious groups. Ultimately, this study aims to make an original contribution to the literature by trying to show the gap regarding the daily and religious practices of ethno-religious groups who have experienced religious change. In addition, the answers to questions such as the methodological problems used in the aforementioned studies, the missing themes, the extent to which the theoretical basis can establish a connection with the findings, etc. are revealed. Therefore, this research has guiding elements for studies aiming to analyse ethno-religious groups. Thus, it is thought that the researches to be conducted with a sociological perspective will facilitate researchers in terms of what kind of methods and techniques to apply, which problematic issues to highlight, how ethno-religious groups are in cultural interaction with other groups, how these groups maintain their cultural and religious life practices, etc.

Anahtar Kelimeler

Sociology of religion , Ethnic identity , Ethnicity , Ethnic groups , Ethno-religious groups

Türkiye’deki Etno-Dinsel Grup Çalışmalarını Konu Edinen Araştırmaların Bibliyografik İçerik Analizi

Öz

Etnik ve dini kimliğe ait olgular bireylerin yaşamlarını, hayatı algılama biçimlerini, değer yargılarını etkilemektedir. Bu etkiler ve ilişkiler, sosyal bilimlerde etno dinsel gruplar alanında araştırmacılar için merak uyandırmaktadır. Türkiye’de Aleviler, Ermeniler, Süryaniler, Kürtler, Zazalar vb. etnik grupların konu edinildiği araştırmalar tarih, siyaset bilimi, azınlık hakları vb. meseleler eksenindeki tartışmaları içermektedir. Etnik ve dinsel kimlikleriyle var olan bu gruplar, sahip oldukları kültürleri, gelenekleri ve dinsel inançlarını sürdürmeye devam etmektedirler. Bu çalışmanın amaçlarından biri sayıca azınlık durumunda olan bu grupların gündelik hayat pratiklerine dair saha araştırmalarında konu edinilen problemlerin neler olduğu, hangi yöntem ve tekniklerin kullanıldığı, ulaştığı sonuçların neler olduğunu açığa çıkarmaktır. Bu amaç doğrultusunda nitel bir bakış açısıyla betimlenen tezler ve eserler, bibliyografik bir içerik analizine tabi tutulmaktadır. Türkiye’de etno-dinsel kimlikleri ve grupları ele alan araştırmalar çok hacimli bir literatüre tekabül etmektedir. Bu meyanda belli başlı etnik gruplar seçilmiş, nitel yöntemle saha çalışması yapılan araştırmalar makalenin kapsamına dahil edilmiştir. Etno dinsel gruplar hakkında yapılmış tezleri ve yazılmış eserleri keşfederek bu araştırmaları bir araya getirmek, konular arasında benzerlikler veya ilişkiler kurarak eleştiri geliştirmek amacı güdülmektedir. Toplumsal damgalama ve dışlanma korkusuyla zaman zaman kimliklerini dahi gizlemek zorunda kalan bu insanların sosyal, dini vb. yaşantıları hakkında derinlikli bilgi setine ulaşmak zor bir uğraştır. Bu sebeplerden ötürü, etnik kimlik/grup ve din başlıklarında yapılan teorik çalışmalar genellikle benzer alanlar ve konular dahilinde yapılmıştır. Bu da literatürde bir çeşitliliğinin sağlanması gerektiğini göstermektedir. Etno-dinsel grupların konu edildiği sosyolojik çalışmalarda göze çarpan önemli eksikliklerden biri saha araştırmalarının metodolojisi ile teorik ilişkinin yeteri kadar kurulamamasıdır. Din ve etnik kimlik arasındaki ilişkiye dair yeni bulgular ortaya koyan bazı çalışmalar sayıcı azınlık durumunda olan grupların diğer etnik ve dini gruplarla kültürel etkileşimlerini açığa çıkarak literatüre önemli katkılar sunmaktadır. Nihai olarak bu çalışma, din değişimi yaşamış etno-dinsel grupların gündelik ve dini pratiklerine ilişkin boşluğu göstermeye çalışarak literatüre özgün bir katkı sunmayı amaçlamaktadır. Yanı sıra bahsi edilen araştırmalarda kullanılan metodolojik sorunların, eksik bırakılan temaların, teorik zeminin bulgularla ne düzeyde bir bağ kurabildiği vb. soruların yanıtları açığa çıkarılmaktadır. Dolayısıyla bu araştırma etno-dinsel grupları irdelemeyi amaçlayan çalışmalara yol gösterici unsurlar taşımaktadır. Böylece sosyolojik bir bakışla yürütülecek araştırmaların nasıl bir yöntem ve tekniğe başvuracağı, hangi problematik konuları öne çıkaracağı, etno-dinsel grupların diğer gruplarla nasıl bir kültürel etkileşim içerisinde olduğu, bu grupların kültürel ve dini yaşam pratiklerini nasıl sürdürdükleri vb. konularda araştırmacılara kolaylık sağlayacağı düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Din sosyolojisi , Etnik kimlik , Etnisite , Etnik gruplar , Etno-Dinsel Gruplar

Kaynakça

• Aksoy, Gürdal. Dersim Alevilik, Ermenilik, Kürtlük. İstanbul: İletişim Yayınları, 2016.
• Akyayla, Ayşe. Sünni Coğrafyada Alevi Olmak: Niğde-Kömürcü Köyü Örneği. Niğde: Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Altınay, Ayşe Gül. “Müslümanlaş(tırıl)mış Ermenilere Dair Tarihsel Suskunluk ve Yeni Hafıza Çalışmaları”. Müslümanlaş(tırıl)mış Ermeniler. ed. Altuğ Yılmaz. 55-71. Hrant Dink Vakfı Yayınları, 2015.
• Anderson, Benedict. Hayali Cemaatler. çev. İskender Savaşır. İstanbul: Metis Yayınları, 2020.
• Arıkan, Münevver. Etnisite, Din ve Kimlik İnşası Üzerine Sosyolojik Bir Araştırma: Arap Alevileri. Mersin: Mersin Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Aslan, Cahit. Etnisite ve Kimlik: Nusayri ve Çerkezler Üzerine. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2003.
• Aydın, Levent. Kırsal Alevilikte Sosyal ve Dini Hayat: ’Kayseri-Sarız-Tavla Köyü Örneği. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Aydın, Suavi. “Kimlik Sorunu Ulusalcılık Türk Kimliği”. Gaziantep: Öteki Matbaası, 1998.
• Barth, Fredrik (ed.). Etnik Gruplar ve Sınırları. çev. Ayhan Kaya- Seda Gürkan. İstanbul: Bağlam Yayıncılık, 2001.
• Bezirkan, Havva Sena. Türkiye’de Azınlık Çalışmaları Bibliyografyası; Ermeni ve Rumlarla İlgili Lisansüstü Tezlerin İncelenmesi 2000-2022. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Cerrahpaşa Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Buran, Ahmet, Çak, Berna Yüksel. Türkiye’de Diller ve Etnik Gruplar. Ankara: Akçağ Yayınları, 2012.
• Creswell, J.W. Qualitative İnquiry & Research Design: Choosing Among Five Approaches. New York: Sage Publications, 2007.
• Dinç, Namık Kemal- Çelik, Adnan. Yüz Yıllık Ah! Toplumsal Hafızanın İzinde 1915 Diyarbekir. Diyarbakır: Zan Vakfı Yayınları, 2018.
• Eriksen, Thomas Hylland. Etnisite ve Milliyetçilik. İstanbul: Avesta Yayınları, 2002.
• Fiske, John. İletişim Çalışmalarına Giriş. çev. Süleyman İrvan. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları, 2003.
• Gezik, Erdal. Dinsel, Etnik ve Politik Sorunlar Bağlamında Alevi Kürtler. İstanbul: İletişim Yayınları, 2014.
• Güçlü, Adalet. Süryaniliğin Kadınların Gündelik Hayatlarına Kültürel Yansımaları: Mardin Midyat Örneği. Yozgat: Yozgat Bozok Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Gültekin, Ahmet Kerim. Tunceli’de Sünni Olmak. İstanbul: Berfin Basım Yayınevi, 2010.
• Hadjıan, Avedıs. “Patrik Şınorhk’un Anadolu Ermenileri ve Bugünün Müslüman Ermenileri İçin Kullandığı Dörtlü Sınıflandırma”. Müslümanlaş(tırıl)mış Ermeniler. ed. Altuğ Yılmaz. 45-55. İstanbul: Hrant Dink Vakfı Yayınları, 2015.
• Hobsbawm, Eric J.- Ranger, Terence. Geleneğin İcadı. çev. Mehmet Murat Şahin. İstanbul: Agora Kitaplığı, 2006.
• Juliet Corbin, Anselm Strauss. Basics of Qualitative Research: Techniques and Procedures for Developing Grounded Theory. Thousand Oaks: Sage Publications, 2008.
• Kim, Rebecca. “Religion and Ethnicity: Theoretical Connections”. Religions 2 (2011), 312-329. https://doi.org/10.3390/rel2030312
• Köroğlu, Muhammet Ali, Köroğlu, Cemile Zehra. “Etnik Bir Grubun Anatomisi: Diyarbakır Zazalarında Sosyal ve Dini Hayat (Yazyağmuru ve Çataldut Köyleri Örneği)”. The Journal of Academic Social Science Studies 6/3 (2013), 333-360.
• Macionis, John J. Sosyoloji. çev. Vildan Akan. İstanbul: Nobel Akademik Yayıncılık, 2022.
• Milton, Esman, Itamar, Rabinovich. Orta Doğu’da Etnisite Çoğulculuk ve Devlet. İstanbul: Avesta Yayınları, 2004. Okumuş, Ejder. Dinin Gölgesinde. İstanbul: Maarif Mektepleri, 2017.
• Oyman, Nihat. Irk, Etnisite ve Din: Van Örneği. Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Sağıroğlu, Ali Zafer. Türkiye’de Etnisite, Din ve Ön Yargı: Üniversite Öğrencileri Örneği. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Sazan, Lokman. Sözlü Tarih Çalışması: Derikli Ermenilerde ve Kürtlerde Mekân ve Hafıza. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Smith, Anthony. Ulusların Etnik Kökeni. çev. Sonay Bayramoğlu, Hülya Kendir. Adana: Dost Kitapevi, 2002.
• Smith, H. W. Strategies of social research: the methodological imagination. Englewood Cliffs, N.J: Prentice-Hall, 1975.
• Sullivan, Cath, Forrester, Michael A. Doing Qualitative Research in Psychology: A Practical Guide. New York: Sage Publications, 2018.
• Şener, Cemal. Türkiye’de Yaşayan Etnik ve Dinsel Gruplar. İstanbul: Etik Yayınları, 2006.
• Tanrıverdi, Eyyüp vd. (ed.). Süryaniler ve Süryanilik. Ankara: Orient Yayınları, 2005.
• Taşğın, Ahmet. Diyarbakır ve Çevresindeki Türkmen Alevilerinde Dini Hayat. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2003.
• Taşğın, Ahmet. Yezidiler. İstanbul: Aziz Andaç Yayınları, 2006.
• Torgut, Furkan. Etnik Kimlik İnşasında Mezhep Farklılığının Oynadığı Rol: Zazalar Örneği. Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Tuna, Almila. “Müzik Bibliyografyası Bağlamında 2000-2017 Yılları Arasında Yapılmış Lisansüstü Tezler ve Yöntemleri”. Ege Üniversitesi Devlet Türk Musikisi Konservatuvarı Dergisi 11 (2017), 125-134.
• Türkkan, Zeynep. Kimliğin Oluşumunda ve Korunmasında Dinin Rolü. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2001.
• Wach, Elise. “Learning about Qualitative Document Analysis”. https://opendocs.ids.ac.uk/opendocs/handle/20.500.12413/2989.
• Yeşilmen, Halit. Mahallemiler ve Ebruli Kültürün Ağırbaşlılığı Değişim, Kimlik, Din. İstanbul: Çizgi Kitabevi, 2017.
• Yılmaz, Altuğ (ed.). Müslümanlaş (tırıl)mış Ermeniler Konferansı. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi, 2013.