Librarians (Hâfız-ı Kütüb) in Ottoman Gravestones: A Review on the History of Librarianship

Yıl 2025, Cilt: 6 Sayı: 1, 57 - 108, 23.01.2025

Burak Delibaş

https://doi.org/10.59116/lamre.1517085

Öz

Gravestones are considered important sources of information reflecting the heritage, cultural and social traces of various civilizations throughout history. Apart from their spiritual aspects, Ottoman gravestones and cemeteries are essential enough to be studied, recorded, and researched in different disciplines. Ottoman gravestones are a part of cultural inventories, a field of study in art history, and essential evidence of territorial dominance. However, these unique artefacts rapidly deteriorate due to vandalism, time-related wear and tear, and human neglect. It is important that Ottoman gravestones are preserved, recorded, and passed on to future generations. In this study, without limiting the region/location and based on the literature, the traces of librarians on Ottoman gravestones were traced and the tombstones of thirty-four librarians were identified. This proves that information about the librarians and the libraries of the Ottoman period can be learned from gravestones and that gravestones can be used as a new auxiliary source for library history. From the perspective of the history of librarianship, the tombstones share essential information in terms of identifying, registering, and determining the place of duty and institutions of librarians, examining the concept of librarian in the historical period, comparing it with the conditions of the endowment deeds and examining its place in social status.

Anahtar Kelimeler

Librarian (hâfız-ı kütüb), Gravestone, Ottoman Librarians

Teşekkür

I want to express my deep gratitude to my esteemed teacher, Prof. Dr. R. Tûba Karatepe, who supported my research process with different questions and guided me in interpreting the results differently. I want to thank Hacı Bayram Cihan and Kubilay Yucal for their valuable comments on the control and format of the bibliography.

Osmanlı Mezar Taşlarında Hâfız-ı Kütübler: Kütüphanecilik Tarihine Dair Bir İnceleme

Öz

Mezar taşları, tarih boyunca çeşitli medeniyetlerin mirasını, kültürel ve sosyal izlerini yansıtan önemli bilgi kaynakları olarak kabul edilmektedir. Osmanlı mezar taşları ve mezarlıkları, manevi yönleri bir yana, farklı disiplinler açısından incelenmeye, kayda alınmaya ve araştırılmaya değecek kadar önemlidir. Osmanlı mezar taşları kültür envanterlerinin bir parçası, sanat tarihinin inceleme alanı ve aynı zamanda bölgesel hakimiyetin önemli kanıtlarıdır. Ancak, bu eşsiz eserler vandallık, zamana bağlı yıpranma ve insan ihmalinin etkisiyle hızla zarar görmektedir. Osmanlı mezar taşlarının korunması, kayıt altına alınması ve gelecek nesillere aktarılması büyük bir önem taşımaktadır. Bu araştırmada, bölge/yer sınırlaması yapılmadan ve literatürden yola çıkarak Osmanlı mezar taşlarında hâfız-ı kütüblerin izleri sürülmüş ve otuz dört hâfız-ı kütübün mezar taşı tespit edilmiştir. Bu durum mezar taşlarından hâfız-ı kütüblere ve Osmanlı dönemi kütüphanelerine ilişkin bilgilerin de öğrenilebileceğini ve mezar taşlarının kütüphane tarihi için yeni bir yardımcı kaynak olarak kullanılabileceğini kanıtlamaktadır. Mezar taşlarına kütüphanecilik tarihi açısından bakıldığında, hâfız-ı kütüblerin tespiti, tescillenmesi, görev yerlerinin ve kurumlarının belirlenmesi, tarihsel dönem içerisinde kütüphaneci kavramının incelenmesi, vakfiye şartları ile kıyaslanması ve toplumsal statüdeki yerinin incelenmesi açısından önemli bilgileri bizlerle paylaşmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kütüphaneci (hâfız-ı kütüb), Mezar Taşı, Osmanlı Kütüphanecileri

Teşekkür

Araştırma sürecimde farklı sorularıyla destek olan ve tespit edilen sonuçları farklı şekillerde yorumlayabilmem için yol gösteren değerli hocam Prof. Dr. R. Tûba Karatepe'ye derin şükranlarımı sunarım. Kaynakçanın kontrolü ve biçimi noktasında değerli yorumları için Hacı Bayram Cihan ve Kubilay Yucal’a teşekkür ederim.

Kaynakça

• Acar, M. Ş. (2004). Ünlü Hattatların Mezarları: Gelimli Gidimli Dünya. İstanbul: Güzel Sanatlar Matbaası.
• Aksoyak, İ. H. (2016). Antepli Aynî'nin Farsça Divanı. Hikmet-Akademik Edebiyat Dergisi, Prof. Dr. Mine Mengi Özel Sayısı, 5(2), 343-444.
• Amicis, E. ve Akyavaş, B. (Çev.). (1993). İstanbul (1874). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Arslan, M. (2014). AYNÎ, Antepli. 6 Mayıs 2020 tarihinde http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ayni-antepli adresinden erişildi.
• Ayanoğlu, F. İ. (2022). Tarihî Mezar Taşları: İstanbul-1. S. A. Kahraman (Yay. Haz.), İstanbul: İBB Kültür Varlıkları Dairesi Başkanlığı.
• Bacque-Grammmont, J.-L., Laqueur, H.-P. ve Vatin, N. (1990). Stelae Turcicae II. Tübingen: Ernist Wasmuth Verlag.
• Bayrakal, S. (2011). Ölümsüzlüğe Uzanan Taşlar: Hacı Bektaş Velî Külliyesi Haziresi’ndeki Mezar Taşları, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 59, 15-70.
• Behcetî İsmail Hakkı (1976). el-Üsküdarî, Merâkid-i Mu'tebere-i Üsküdar: Ünlülerin Mezarları, Bedi N. Şehsuvaroğlu (Yay. Haz.). İstanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu.
• Berk, S. (2006a). Zeytinburnu’nun Tarihi Mezar Taşları. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Yayınları.
• Berk, S. (2006b). Zeytinburnu'nun Tarihi Mezar Taşları Zamanı Aşan Taşlar: Envanter. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Yayınları.
• Berk, S. (2016a). Zamanı Aşan Taşlar Zeytinburnu’nun Tarihî Mezar Taşları 1. Cilt, (2. Baskı). İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Yayınları.
• Berk, S. (2016). Zamanı Aşan Taşlar Zeytinburnu’nun Tarihî Mezar Taşları 2. Cilt, (2. Baskı). İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Yayınları.
• Beydilli, K. (1995). Türk Bilim ve Matbaa Tarihinde Mühendishâne: Mühendishâne Matbaası ve Kütüphânesi (1776-1826). İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Bilgili, M. (2016). Osmanlı Hâfız-ı Kütübleri. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Bizbirlik, A. ve Okumuş, N. (2017). Manisa’da Tarihi Mekânlar Mezar Taşları ve Kitabeler. Manisa: Manisa Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Buluş, A. (2019). 15-18. Yüzyıl Osmanlı Kütüphane Vakfiyeleri (İstanbul Kadı Sicillerine Göre Metin ve İnceleme). Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Cunbur, M. (1964). I. Abdülhamid’in Vakfiyesi ve Hamidiye Kütüphanesi. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 22, 17-69.
• Çal, H. (2000). İstanbul Eyüp’teki Erkek Mezartaşlarında Başlıklar. Tarihi Kültürü ve Sanatıyla III. Eyüpsultan Sempozyumu: Tebliğler (28-30 Mayıs 1999) içinde (ss. 214-225). İstanbul: Eyüp Belediyesi.
• Çavdar Karatepe, T. (1995). Esad Efendi Kütüphanesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA) içinde (cilt 11, s. 347). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Çavdar, R. T. (1995). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kadar Osmanlı Kütüphanelerinin Gelişimi. Yayımlanmamış doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Çavdar, T. (2007). Ali Emîrî Efendi ve Kütüphanesi. E. Işın (Ed.), Millet Yazma Eserler Kütüphanesi’nden Bir Seçme Ali Emiri Efendi ve Dünyası: Fermanlar, Beratlar, Hatlar, Kitaplar içinde (ss. 35-43). İstanbul: Pera Müzesi.
• Çavuş, F. (2019). Osmanlı Mezar Taşlarının Sırları (2. Basım). İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Çiçek, Y. (1997). Harîrîzâde. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA) içinde (cilt 16, ss. 192-193). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Çiçek, Y. (2006). Haririzade Muhammed Kemaleddin Efendi ve "Tibyanu Vesaili'l-Hakaık Fi Beyani Seasili't-Taraık. Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla Eyüpsultan Sempozyumu: X Tebliğler içinde (ss. 300-323). İstanbul: Eyüp Belediyesi.
• Çiçek, Y. (2016). Tibyânü Vesail'de Geçen Trabzon'lu Mutasavvıflar. Ş. Saylan ve B. Saylan (Ed.), I. Uluslararası Geçmişten Günümüze Trabzon'da Dini Hayat Sempozyumu içinde (s. 569-584). Değişim Yayınları.
• Çoktan, E. (1996). Karacaahmed 9. Ada Mezar Taşı Kitabeleri. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Dağlıoğlu, H. T. (1935). İstanbul Mezarları II, Yeni Türk Mecmuası, 29, 1839-1851.
• Dağlıoğlu, H. T. (1962). San’at Bakımından Mezarlar ve Mezar Taşları ve Karaca Ahmed Mezarlığı. Milletlerarası Birinci Türk Sanatları Kongresi (19-24 Ekim 1959): Kongreye Sunulan Tebliğler (ss. 120-139). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Delibaş, B. (2019). 19-20. Yüzyıl Osmanlı Kütüphane Vakfiyeleri (İstanbul Kadı Sicillerine Göre Metin ve İnceleme). Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Demir, İ. (Haz.). (1999). Kayseri Temettuât Defteri (H. 1250 / M. 1834 Tarihli). Kayseri: Kayseri Ticaret Odası Yayınları.
• Dere, Ö. F. (2011). Eyüpsultan’da Taşa İşlenen Medeniyet (The Civilization Engraved on The Stones in Eyüpsultan). İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür AŞ. Yayınları.
• Derman, U. (1975). Mezar Kitâbelerinde Yazı San’atımız. Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, 49(328), 36-47.
• Derman, U. (2003). Mehmed Şevki Efendi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA) içinde (cilt 28, ss. 532-533). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Eren, S. (2020). Trabzon Küçük İmaret Mezarlığı’ndaki 19. Yüzyıl Osmanlı Mezar Taşları Üzerine Bir Değerlendirme. Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 6(11), 345-363.
• Ergun, S. N. ve Uğur, M. F. (2002). Konya Vilayeti Halkiyat ve Harsiyatı. (2. Basım). H. Ayan (Sadeleştiren). Konya: T.C. Konya Valiliği İl Kültür Müdürlüğü.
• Erünsal, İ. E. (1991). Amcazâde Hüseyin Paşa Kütüphanesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA) içinde (cilt 3, ss. 10-11). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Erünsal, İ. E. (1993). Damad İbrâhim Paşa Kütüphanesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA) içinde (cilt 8, s. 449). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Erünsal, İ. E. (1997). Hâfız-ı kütüb. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA) içinde (cilt 15, ss. 94-98). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Erünsal, İ. E. (2015). Fatih Sultan Mehmed'in İlgi Duyduğu Kitaplar ve Kütüphanesi. C. Yılmaz, (Ed.), Düşten Fethe İstanbul içinde (ss. 203-212). İstanbul: Üsküdar Belediyesi.
• Erünsal, İ. E. (2020). Osmanlılarda Kütüphaneler ve Kütüphanecilik (3. Baskı). İstanbul: Timaş Yayınları.
• Genç, M. (2022). İstanbul Karacaahmet Mezarlığı’nda Yer Alan Sanatkâr Mezar Taşları Hakkında Bir Değerlendirme, Anasay, 22, 151-175. https://doi.org/10.33404/anasay.1171234
• Gökyay, O. Ş. ve Özen, Ş. (2005). Molla Lutfi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA) içinde (cilt 30, ss. 255-258). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Gölpınarlı, A. (2011). Melâmîlik ve Melâmîler, (4. Baskı). İstanbul: Milenyum Yayınları.
• Gözübüyük, İ. N. (1996). Gözübüyükzâde İbrâhim Efendi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA) içinde (cilt 14, ss. 160-161). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Gülersoy, Ç. (1975). İstanbul Tarihinin Mezar Taşları, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, 49(328), 2-6.
• Gümüş, İ. (2022). Cihanzâde Ailesi Vakıfları. ERDEM, 82, 46-78. DOI: 10.32704/erdem.2022.82.046
• Güvelioğlu, İ. G. (2008). Osmanlı Mezar Taşları ve Zeynep Sultan Haziresi. İstanbul: Türkiye Anıtlar Derneği Yayınları.
• Güzel, E. (2019). Taşlarda Saklı Medeniyet Osmanlı Erkek Mezar Taşlarında Serpuş Biçimleri. Konya: Çizgi Kitabevi.
• Haskan, M. N. (2001). Yüzyıllar Boyunca Üsküdar Cilt 1. İstanbul: Üsküdar Belediyesi.
• Işık, M. (2013). Hacı Vahdi Salih Efendi. Kayseri Ansiklopedisi, Cilt 3. İstanbul: Kayseri Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Işık, M. (2019). Gözübüyükzade İbrahim Efendi. Şehir Kültür Sanat, 31, 9-11.
• İbrahimgil, M. Z. ve İbrahimgil, A. (2019). Rodos Adası’nda Osmanlı Mirası (Mimari Eserler, Kitabeler, Mezar Taşları). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Kurumu.
• iDAI.objects Arachne (2009, 2 Nisan). 15 Mayıs 2024 tarihinde https://arachne.dainst.org/entity/364969 adresinden erişildi.
• İnal, İ. M. K. (1970). Son Hattatlar, (İkinci Basılış). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• İstanbul Büyükşehir Belediyesi Etüd ve Projeler Daire Başkanlığı Tarihi Çevre Koruma Müdürlüğü (2011). Beyoğlu Hamuşan Hazire Alanı Rölöve, Restorasyon ve Çevre Düzenleme Projesi, AGS Mimarlık Restorasyon.
• İşli, E. N. (1991). İstanbul'da Gömülü Şairlerin Mezar Kitabeleri. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• İşli, H. N. (2011). Osmanlı Mezarlıklarında Bulunan İkili ve Üçlü Mezartaşları. E. Balta, Y. Dedes, E. N. İşli, M. S. Koz (Haz.), Yücel Dağlı Anısına içinde (ss. 268-283). İstanbul: Turkuaz Yayınları.
• İşli, H. N. ve Kökrek, M. (2017). Yeniçeriler Remizleri ve Mezar Taşları. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Kalaycı, M. (2020). Süleymaniye’de Bir Hâfız-ı Kütüb: Mehmet Hazmi Tura (öl. 1960) ve Yazma Eserlere Düştüğü Tetkik Notları. İslam Tetkikleri Dergisi, 10(2), 501-552.
• Karaçağ, D. (1994). Bursa’daki 14-15. Yüzyıl Mezartaşları. Ankara: Eryılmaz Ofset.
• Karakaş, M. (1996). Şanlıurfa Mezar Taşları. Şanlıurfa: Şurkav Yayınları.
• Karataş, A. İ. (2013). Bursa’da Kitaplar ve Kütüphaneler. A. İ. Karataş (Ed.), Bursa Kütüphaneleri, içinde (ss. 51-91). Bursa: Bursa Kütüphaneleri.
• Kardaş, S. (2022). Nedîm’in Anlam Dünyası: Nedîm Dîvânı’nda Edebî Türler, Edebî Tarzlar ve Anlatım Teknikleri. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, 6(3), 257-285. https://doi.org/10.34083/akaded.1151204
• Kazan, Ş. ve Göçmen, M. (2007). Burdur Müzesi ile Merkez Cami Hazirelerindeki Ata Yadigârı Eserlerimiz: Osmanlı Mezar Taşları. G. Yıldız, M. Z. Yıldırım ve Ş. Kazan (Ed.), I. Burdur Sempozyumu: Bildiriler, içinde (s. 123-146). Burdur: Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi.
• Kazancıgil, R., Karakaya, H., Köylüoğlu, N., ve diğerleri. (2012). Edirne Müzesi Osmanlı Dönemi Mezar Taşlarından Örnekler. Edirne: Edirne Müzesi.
• Kılıç, A., Göllü, Ş. ve Süyrüğe (İnce), N. (Haz.). (2020). Başkâtib-zâde Râgıb Bey Muhtasar Mecmû'ası Cilt I (İnceleme-Metin-Sözlük). Kayseri: Kayseri Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Koç, M. (2021). Revnakoğlu’nun İstanbul’u: İstanbul’un İç Tarihi: Fatih, Cilt 2. İstanbul: Fatih Belediyesi Kültür Yayınları.
• Koyunlu, M. A. (1975). Hukuk ve İdare Sistemimizde Eski Mezar Taşları, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, 49(328), 27.
• Kökrek, M. (2019). Börk Bir Başlığın Tarihî Serüveni ve Edirne’deki Börklü Mezar Taşları. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Kutlu, H. (Yay. Haz.). (2005). Hekimoğlu Ali Paşa Câmii Hazîresi'ndeki Tarihî Mezar Taşları. İstanbul: Damla Yayınevi.
• Küçük, S. (2004). Geçmişten Günümüze Üsküdar Mevlevîhânesi. Z. Kurşun, A. E. Bilgili, K. Kahraman ve C. Güngör (Ed.), Üsküdar Sempozyumu I: Bildiriler, Cilt 1, içinde (ss. 165-179). İstanbul: Üsküdar Belediyesi.
• Küçükkaya, B. (2019). Galata Mevlevihanesi Mezartaşları (Katalog-Değerlendirme). Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, T.C. Kırklareli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kırklareli.
• Laqueur, H.-P. (1997). Hüve’l-Baki İstanbul’da Osmanlı Mezarlıkları ve Mezar Taşları. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Macit, M. (2006). Nedîm. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA) içinde (cilt 32, ss. 510-513). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Mehmed Süreyyâ (1999a). Sicill-i Osmanî Cilt 1, N. Akbayar (Yay. Haz.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Mehmed Süreyyâ (1999b). Sicill-i Osmanî Cilt 2, N. Akbayar (Yay. Haz.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Mehmed Süreyyâ (1999c). Sicill-i Osmanî Cilt 4, N. Akbayar (Yay. Haz.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Mehmed Tâhir (1975). Osmanlı Müellifleri, Cilt 3, İ. Özen (Haz.). İstanbul: Meral Yayınevi.
• Mehmed Tâhir [t.y.]. Osmanlı Müellifleri, Cilt 1. A. F. Yavuz ve İ. Özen (Yay. Haz.). İstanbul: Meral Yayınevi.
• Mermutlu, B. ve Özalan, H. B. (2011). Tarihi Bursa Mezar Taşları – I: Bursa Hazireleri. Bursa: Bursa Kültür AŞ.
• Mermutlu, B. ve Özalan, H. B. (2012). Tarihi Bursa Mezar Taşları – II: Emirsultan Mezarlığı. Bursa: Bursa Kültür AŞ.
• Nazîf, A. (1991). Kayseri Meşhurları (Kayseriyye Meşâhiri). M. Diriöz ve H. A. Diriöz (Sad. ve Haz.) Kayseri: Yak-Taş A.Ş.
• Nüzhet, S. (1932). İstanbul Meşahirine Ait Mezar Kitabeleri. Remzi Kitaphanesi.
• Öcalan, H. B. ve Mermutlu, B. (2016a). Tarihî Bursa Mezar Taşları – III: Pınarbaşı Mezarlığı Cilt 1. Bursa: Bursa Kültür AŞ.
• Öcalan, H. B. ve Mermutlu, B. (2016b). Tarihî Bursa Mezar Taşları – III: Pınarbaşı Mezarlığı Cilt 2. Bursa: Bursa Kültür AŞ.
• Özcan, A. R. (2007). Türk Kültür ve Medeniyet Tarihinde Fatih Külliyesi – II: Hazire (The Fatih Complex – II in the History of Turkish Culture and Civilization: The Cemetry). İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür AŞ. Yayınları.
• Özcan, A. R. (2012). İstanbul'un 100 Mezar Taşı. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları.
• Özdemir, Y. (2018). Galata Mevlevîhânesi Müzesi. İstanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu.
• Özel-İmanov, B. ve Uğur, Y. (Ed.). (2011a). Vefa’nın Cennet Bahçeleri – I: Şeyh Vefa Haziresi. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları.
• Özel-İmanov, B. ve Uğur, Y. (Ed.). (2011b). Vefa’nın Cennet Bahçeleri – II: Molla Gürani Camii Yanındaki Hazire, Ekmekçizade Ahmed Paşa Haziresi, Cenderecizade Muhyiddin Çelebi Haziresi, Arpa Emini Mustafa Efendi Haziresi, Hızır Bey Haziresi, Rehabula Kadın Haziresi, Sarı Beyezid Haziresi. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları.
• Öztürk, S. (2009). Bir Yazma Eser Kütüphanesi: Sultan I. Mahmud’un Ayasofya Kütüphanesi ve Kütüphane Vakfı. İ. Gümüş (Yay. Haz.), 1. Ulusal İslam Elyazmaları Sempozyumu içinde (ss. 155-168). İstanbul: TÜRÇEK.
• Sarıkavak, K. (2013). Yanyalı Esad Efendi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), içinde (cilt 43, ss. 322-323). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Serin, M. (2009). Suud Yavsi Ebüssuudoğlu. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA) içinde (cilt 37, 579-580). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Sevim, N. (2007). Medeniyetimizin Sessiz Tanıkları: Eyüp Sultan’da Osmanlı Mezar Taşları ve Mezar Kültürümüz. İstanbul: Abide Yayınları.
• Sürün, M. (2006). İstanbul Şeyh Vefâ Camii Haziresi (Mezar Taşları Tipolojisi Üzerine Bir Deneme). Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Şahan, H. (2009). Gözübüyükzade İbrahim Efendi'nin Mantık Görüşleri. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, T.C. Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Şahin, B. (2002). Geçmişten Günümüze Burdur Kütüphaneleri, Burdur Araştırmaları, 2(3), 51-55.
• Şahin, B. (2007). Katalogta Yer Almayan ve Ortaya Yeni Çıkan Burdur Şer'iyye Sicili. G. Yıldız, M. Z. Yıldırım, Ş. Kazan (Ed.), I. Burdur Sempozyumu: Bildiriler, içinde (s. 50-54). Burdur: Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi.
• Tak, E. (2020). Hâfız-ı Kütübden Kütüphaneciye: Osmanlıdan Günümüze Bir Mesleğin Gelişimi. Bilgi ve Belge Araştırmaları, (13), 81-102. DOI: 10.26650/bba.2020.13.04
• Taşkın, O. (2017). Nuruosmaniye Külliyesi’nin Fiziki, İdari, Mali ve Sosyo-Ekonomik Yapısı. Yayımlanmamış doktora tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Tepekaya, M., Bizbirlik, A. ve Okumuş, N. (2016). Manisa’da Osmanlı Dönemi Hazireleri. Manisa: Manisa Büyükşehir Belediyesi.
• Torun, A. S. (2010). Şeyh Muhammed Murad-ı Buhârî Tekkesi Haziresi Üzerine Bir Değerlendirme. Vakıflar Dergisi, 34, 125-161.
• Torun, A. S. (2012). “Eyüp'ün Güze Bir Köşesi Şeyh Murad-ı Buhârî Tekkesi”, Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla Eyüpsultan Sempozyumu: Şehir ve Kutsallık XI Tebliğler içinde (ss. 64-77). İstanbul: Eyüp Belediyesi.
• Ünver, İ. (1991). AYNÎ, Ayıntablı. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA) içinde (cilt 4, ss. 270-271). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Ünver, S. (1943). Fatih’in Hususî Kütüphanesi İlk Hafızı Kütübü Molla Lütfü’nün Vefatında Söylenen Tarihler Üzerine. Tarihten Sesler, 8-9, 11-13.
• Vural, M. (2010). Gözübükzâde İbrâhim Efendi. Kayseri Ansiklopedisi içinde (cilt 2, 395-396). İstanbul: Kayseri Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Yanık, N. H. (2019). Sessiz Dünyanın Kimlik Sahipleri: Mezar Taşları. Doğu Esintileri, 11, 199-230.
• Yardım, A. (2002). Alanya Kitabeleri: (Tesbît, Tescîl, Tasnîf ve değerlendirme). İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti.
• Yediyıldız, M. A. (2013). Cami Kütüphaneleri: Ulucami Kütüphanesi. A. İ. Karataş (Ed.), Bursa Kütüphaneleri, içinde (ss. 92-115). Bursa: Bursa Kütüphaneleri.
• Yiğit, İ. ve Ünlüsoy, Ü. (2014). Hıdırlık - Ulumezarlık Osmanlı Dönemi Çorum Mezar Taşları. Çorum: Çorum Belediyesi Yayınları.
• Yönlüer, F. S. (2010). Mehmet Hazmi Tura. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Yurdakul, İ. Arıkan, R. ve Demiryürek, H. (2019). Şehrin Hafızası Bilecik Mezar Taşları ve Kitabeleri. İstanbul: Babıali Kültür Yayıncılığı.
• Yücedağ, İ. (2017). Osmanlı Epigrafisi Kitabeler ve Mezar Taşları. İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık.
• Yüksel, M. (2000). Trabzon’da Türk-İslam Eserleri ve Kitabeleri Cilt 2. Trabzon: Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları.
• Derviş Mehmed Paşa Vakfiyesi, İstanbul Mahkemesi, 122, s. 37a-38a.
• İsmail Fazıl Ayanoğlu Arşivi. Milli Kütüphane Dijital Arşiv Koleksiyonu (Saray Erkanı ile Memur Mezar Taşları-06 Mil Yz Müs 116-2-3). 7 Ağustos 2021 tarihinde https://dijital-kutuphane.mkutup.gov.tr/tr/manuscripts/catalog/details/405360 adresinden erişilmiştir.
• İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşivi; Bel_Mtf_57663
• Mehmed Râşid Efendi Vakfiyesi, Rumeli Kazaskerliği ve Rumeli Sadâreti Mahkemesi, 410, s. 76a-79a, 84a-90a.