The Mi‘raj Narrative in Nizami Ganjavi’s Literary Heritage: A Study on Makhzan al-Asrar

Yıl 2025, Sayı: 74, 1 - 19, 25.06.2025

Funda Türkben Aydın

https://doi.org/10.55590/literatureandhumanities.1578441

Öz

Makhzan al-Asrar by Nizami Ganjavi which is a work of significant standing in Eastern literature, is distinguished by its Sufi and philosophical content. The poet pioneered several literary forms in his era, one of which is the mirajnameh, a genre narrating the Prophet Muhammad's ascension (mi‘raj). In each of his works, Nizami gives special importance to the mi‘raj sections that describe the Prophet's ascent to the heavens. By addressing this miraculous event in a separate section apart from the na’at (praise), he established an original style. This study aims to analyze the cosmological and mystical imagery in the 68-verse mi‘raj narrative within Makhzan al-Asrar. While depicting the Prophet Muhammad’s ascension and his encounter with God, Nizami creates a rich world of imagery by blending astrological, mythological, and Sufi elements. In the narrative, planets, layers of the sky, the concept of the seven heavens, and the Arsh (Throne) are examined, presenting a poetic portrait of Islamic cosmology. Nizami explores the mi‘raj, a journey beyond time and space, portraying the transcendence of physical boundaries and the discovery of the spiritual realm in great detail. The duality of body and soul, the contrast between material and spiritual worlds, and the vision of God (Rü’yetullah) are delicately handled in Nizami's poetry. The paradox of seeing and being seen is expressed poetically beyond theological debates. This narrative is a striking example of how a religious event can be transformed into a universal work of art.

Anahtar Kelimeler

Nizami , Mi‘raj , Mi‘rajiyya , Mi‘rajnama , Cosmology , Sufism.

Nizâmî-yi Gencevî’nin Edebî Mirasında Mi‘rac Anlatısı: Mahzenü’l-esrâr Örneği Üzerine Bir İnceleme

Öz

Doğu edebiyatında önemli bir yere sahip olan Nizâmî Gencevî’nin Mahzenü’l-Esrâr adlı eseri, tasavvufî ve felsefî içeriğiyle öne çıkar. Şair, kendi döneminde birçok edebî türe öncülük etmiştir. Bunlardan biri de mi‘râcnâme’dir. Nizâmî, eserlerinin her birinde Hz. Muhammed’in göğe yükselişini anlatan mi‘râc bölümlerine özel bir önem vermiş, bu mucizevî olayı naat bölümünden ayrı bir başlık halinde ilk kez Mahzenü’l-Esrâr’da ele alarak özgün bir üslup geliştirmiştir. Bu çalışmada, eserde yer alan 68 beyitlik mi‘râc anlatısındaki kozmolojik ve mistik imgelerin analizi yapılacaktır. Şair, Hz. Muhammed’in göğe yükselişini ve Allah ile buluşmasını betimlerken astrolojik, mitolojik ve tasavvufî unsurları bir arada kullanarak zengin bir imge dünyası oluşturur. Anlatıda gezegenler ve gökyüzü katmanları, yedi kat gök anlayışı ve arş kavramları irdelenerek İslam kozmolojisinin şiirsel bir portresi çizilir. Nizâmî, zaman ve mekan ötesi bir yolculuk olan mi‘râcı tasvir ederken fiziksel sınırların aşılmasını ve manevî âlemin keşfini detaylı bir şekilde ele alır. Beden ve ruh ikiliği, maddî ve manevî âlemlerin karşılaştırılması, Allah’ın görülmesi (Rü’yetullah) meselesi, Nizâmî’nin şiirinde ince bir hassasiyetle ele alınır. Görme ve görülme paradoksu, teolojik tartışmaların ötesinde, şiirsel bir dille ifade edilir. Bu anlatı, dini bir olayın nasıl evrensel bir sanat eserine dönüşebileceğinin çarpıcı bir örneğidir.

Anahtar Kelimeler

Nizâmî , Mi‘râc , Mi‘râciyye , Mi‘râcnâme , Kozmoloji , Tasavvuf.

Kaynakça

• Acar, S. (2016). İbn Arabi’de Miraç fenomeni (Yayın No. 437201) [Yayımlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi]. Marmara Üniversitesi. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Akar, M. (1987). Türk Edebiyatında manzum Mi'râc-nâmeler. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Akdemir, H. (2002). Taberî’ye göre Rü’yetullah meselesi. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3, 7-26.
• And, M. (2008). Minyatürlerle Osmanlı-İslâm mitologyası. YKY Yayınları.
• Arslan, N. Ö. (2019). Ardavirafnâme ve Miraçnâmelerde yükseliş mitinin incelenmesi. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, 3 (4), 420-446. https://doi.org/10.34083/akaded.638598
• Ateş, S. (1995). İslam tasavvufu. Yeni Ufuklar Neşriyat.
• Aydın, O. (2020). Nedim Divân’ında kozmik unsurlar. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 13 (69), 27-39.
• Baş, E. (2009). Sema. İçinde, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 36, ss. 453-455). TDV Yayınları.
• Bozkurt, N., & Küçükaşcı, M. S. (2004). Mescid-i Harâm. İçinde, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (Cilt 29, ss. 273-277). TDV Yayınları.
• Çelikan, S. (2020). Hz. Peygamber’in Yahudi bir kadın tarafından zehirlenmesi hadisesi hakkındaki rivayetler ve Kur’ân Dışı vahiyle ilgisi. Dergiabant, 8/2, 401-421.
• Dağlıoğlu, U. (2023). Rabbim beni terbiye etti (Eddebenî Rabbî), rivâyetinin sıhhati ve rivâyetin anlamı üzerine bazı mülahazalar. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi, 9 (2), 676-702.
• Değirmenci, Ö. (2015). Muhibbî divânı’nda kozmik unsurlar ( Yayın No. 427368) [Yayımlanmamış Yüksek lisans tezi, Uludağ Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Düzenli, Y. (2001). Sembolizm açısından İsrâ ve Mi’râca yeni bir yaklaşım denemesi. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (EOÜSB), 31-48.
• Fehd, T. (2000). İlm-i ahkâm-ı nücûm. İçinde, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 22, ss. 124-126). TDV Yayınları.
• Gencevî, N. (1382 hş.). Kulliyât-ı Hamse-i Hakîm Nizâmî-i Gencevî. Hasan Vahîd-i Destgerdî (Tsh.), Neşr-i Efkâr.
• Gencevî, N. (1389 hş.). Mahzenü’l-esrâr. Behrûz Servetiyan (Tsh.), İntişarat-i Emir Kebîr.
• Gencevî, N. (1391 hş.). Mahzenü’l-esrâr. Vahid Destgirdî (Tsh.), Neşr-i Katre.
• Gündüz, Ş., & Yavuz, Ü. (1996). Dinlerde yükseliş motifleri. Vadi Yayınları.
• Hacîzâde, M., & Nûriyân, S. M. (2011). Cilve-yi Mi‘râc-i Peyâmber, der Hamse-yi Nizâmî-yi Gencevî. Pejuheşnâme-yi Zeban ve Edebiyyât-i Fârsî, 3 (9), 17-42.
• Hâdî, R. (2008). Nizâmî-i Gencevî ve Mi’râc-ı Resûl. Mecelle-i Sebk-şinâsî Nazm u Nesr-i Fârisî. Mecelle-i Bahâr-ı Edeb, 1(1), 21-37.
• İshâk Toğyânî, İ. & Himmetyân, M. (1389 hş.). Mi’râc ya Holsehâ-yi Nizâmî, Tecrübe-yi Müşterek-i Urefâ, Feslnâme-yi İlmi-yi Pejuheş-i Zeban ve Edeb-i Farsî, 1(4), 73-94
• Kandemir, M. Y. (2012). Ümmü Hânî. İçinde, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 42, ss. 320-3211). TDV Yayınları.
• Kara, M. (1998). Mîrâc, Mîrâciye ve Bursalı Safiye Hâtun’un vakfiyesi. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7 (7), 30-36.
• Karaduman, R. (2020). Ahmedî Divânı'nda kozmik unsurların kullanımı. Hars Akademi Uluslararası Hakemli Kültür-Sanat-Mimarlık Dergisi, 6, 274-292.
• Karaoğlan, A. (2017). İsrâ ve Mi'râc hâdisesi üzerine bir giriş denemesi. Bilimname, 2017(34), 555-601.
• Karayazı, N. (2021). Nizâmî ve Fuzûlî’nin Leylâ ve Mecnûn Mesnevisinde Miraç Hâdisesi. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 22(46), 253-282.
• Kılıç, S. (1987). Kâbe’deki sembolizm üzerine bir deneme. İslamî Araştırmalar Dergisi, 1(5), 62-69.
• Kurnaz, C. (1995). Felek. İçinde, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 12, ss. 306-307). TDV Yayınları.
• Kuşeyrî, A. (2011). Kitâbü’l-Mirac Hakk’a yükseliş. A. H. Abdülkadir, Ed.; C. Caduk (Çev.). İlk Harf Yayınevi.
• Levend, A. S. (2018). Divan Edebiyatı kelimeler ve remizler: Mazmunlar ve Mefhumlar. Dergâh Yayınları.
• Musaffâ, E. (2002). Ferheng-İ Istılâhât-i Nücûmî -Hem-Râh Bâ-Vâjehâ-yı Keyhânî Der-Şi’r-i Fârsî. Pejuhişgâh-i Ulûm-i İnsanî ve Mutâlaât-i Ferhengî.
• Nizâmî, (2014). Mahzen-i Esrar. M. Nuri Gençosman (Çev.). Ataç Yayınları.
• Onay, A. T. (2000). Açıklamalı divan şiiri sözlüğü: Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı (C. Kurnaz, Ed.). Akçağ Yayınları.
• Öz, M. (1992). Burak. İçinde, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 6, ss. 417). TDV Yayınları.
• Özemre, A. Y. (2005). Aziz Mahmud Hüdayî’de Mi’râc Neş’esi. Aziz Mahmud Hüdayî Uluslararası Sempozyum Bildirileri, (Ed. H. K. Yılmaz), 1, 239-244.
• Pala, İ. (1995). Ansiklopedik Divan şiiri sözlüğü. Kapı Yayınları.
• Papas, A. (2021). Miʿrāciyye: The ascension of the prophet in Ottoman literature from the fifteenth to the twentieth century. ın D. Gril, S. Reichmuth, & D. Sarmis (Eds.), The Presence Of The Prophet in Early Modern And Contemporary Islam: Volume 1, The Prophet between doctrine, literature and arts: Historical legacies and their unfolding (p. 736). BRILL.
• Pıngree, D. (2011). Astrology in Islamic times. Encyclopædia Iranica, Online Edition. Retrieved from http://www.iranicaonline.org/articles/astrology-in-islamic-times (Accessed on 13.08.2024).
• Porşukuh, S. K., & Vefâyî, A. (2013). Berresî-yi Tatbîkî Mi‘râciyyehâ-yi Hamse-yi Nizâmî bâ Nikâh-i Movridî be Se Mi‘râcnâme. Pejûheşhâ-yi Edebiyyât-i Tatbîkî, 1(2), 23-51.
• Saraçoğlu, T. N. (2024). Siyer Edebiyatı bağlamında Hâce Muhammed Lutfî’nin Mevlid ve Mi’râciye’si. Eskiyeni 53, 803-831.
• Şentürk, A. (1994). Osmanlı Edebiyatında felekler, seyyare ve sabiteler (Burçlar). Türk Dünyası Araştırmaları, 90, 131-180.
• Taşkent, A. & Kançal-Ferrari, N. (Ed.). (2021). Osmanlı kültür ortamında miraç ve yolculuk durakları. Dergâh Yayınları.
• Uludağ, S. (1991). Arş. İçinde, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 3, ss. 410). TDV Yayınları.
• Uludağ, S. (2001). Tasavvuf terimleri sözlüğü. Kabalcı Yayınevi.
• Uzun, M. (2005). Mi‘râciyye. İçinde, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 30, ss. 132-135). TDV Yayınları.
• Uzun, M. İ. (1992). Burak. İçinde, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 6, ss. 417-419). TDV Yayınları.
• Uzun, M. İ. (1992). Burç. İçinde, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 6, ss. 424-426). TDV Yayınları.
• Uzun, M. İ. (2009). Sidretü'l-Müntehâ. İçinde, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 37, ss. 151-153). TDV Yayınları.
• Ünal, S. (2001). Kâbe. İçinde, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 24, ss. 14-21). TDV Yayınları.
• Yavuz, S. S. (2005). Mi’râc. İçinde, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 30, ss. 132-135). TDV Yayınları.
• Yavuz, Y. Ş. (1991). Arş. İçinde, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 3, ss. 406-409). TDV Yayınları.
• Yeşilyurt, T. (2008). Rü’yetullah. İçinde, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 35, ss. 311-314). TDV Yayınları.
• Yıldırım, N. (2014). Fars edebiyatında metafizik yolculuklar. Doğu Esintileri, 2, 177-212.
• Yüksel, M. (2023). Kâbe’nin tarihi ve anlamı üzerine bazı tespitler. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ÇÜİFD), 23(1), 206-221.