TRADITIONAL TOY CULTURE IN ANATOLIA ON THE AXIS OF SOCIOCULTURAL CHANGE

Yıl 2024, Cilt: 17 Sayı: 48, 1875 - 1893, 26.12.2024

Muhammed Avşar

https://doi.org/10.12981/mahder.1570757

Öz

Play and toy culture has had an important place in the lives of all societies since the earliest periods of history. Toys are not only objects belonging to children's play culture but also reflect the social, cultural, economic and geographical characteristics of the society they belong to. Toys have experienced a continuous change process in the historical process together with the society they belong to. This change process has generally been shaped according to socio-cultural developments and technological advances. At first, materials easily found in nature were used as raw materials for toys, and then mines were utilised. With the industrial revolution, mass production in toys started and access to toys became easier. In the 20th century, industrial toys made of plastic and synthetic products became widespread, and toys of heroes created in electronic culture environments were made. Today, the influence of digital environments in toy and game culture has come to the fore, and the role of traditional toys in social life has decreased. In Turkish culture, many traditional toys have been identified from the past to the present with the functions of entertainment/entertainment, education, transferring culture and socialisation. These toys have played an active role in children's cognitive, affective, social and psychomotor development. Through toys, it was aimed for children to develop self-design, increase creativity and socialise. Toys, which also differentiate according to gender roles, have also assumed the role of carrying the national codes of the society from the past to the future as a means of cultural transmission. Thanks to these codes, it is also possible to trace the socio-cultural life of Turks in Anatolia through the changes in toys. In this study, the effect of socio-cultural changes on toys in the historical process is discussed, and general information and examples are given about traditional toys that have been widely used since the presence of Turks in Anatolia. The aim of the study is to introduce traditional toys used in Anatolia from past to present, to trace the changes in toy culture, and to create awareness for today's children to recognise and use traditional toys outside the boundaries of the digital world. In the study, a detailed literature review was conducted on the subject; books, articles, theses, etc. on traditional and modern toys were utilised.

Anahtar Kelimeler

Folklore, Socio-Cultural Change, Anatolia, Game, Traditional Toy

SOSYO-KÜLTÜREL DEĞİŞİM EKSENİNDE ANADOLU’DA GELENEKSEL OYUNCAK KÜLTÜRÜ

Öz

Oyun ve oyuncak kültürü, tarihin en eski dönemlerinden itibaren bütün toplumların hayatında önemli bir yer tutmuştur. Oyuncaklar, sadece çocukların oyun kültürüne ait nesneler olmayıp ait oldukları toplumun sosyal, kültürel, ekonomik ve coğrafik özelliklerini yansıtır. Oyuncaklar, ait oldukları toplumla birlikte tarihi süreç içerisinde sürekli bir değişim süreci yaşamıştır. Bu değişim süreci, genellikle sosyo-kültürel gelişmeler ve teknolojik ilerlemelere göre şekillenmiştir. Önceleri tabiatta kolayca bulunan malzemeler oyuncak hammaddesi olarak kullanılırken sonrasında madenlerden faydalanılmıştır. Sanayi devrimiyle birlikte oyuncakta seri üretim başlamış ve oyuncaklara erişim kolaylaşmıştır. 20. yüzyılda plastik ve sentetik ürünlerden yapılan endüstriyel oyuncaklar yaygınlaşmış, elektronik kültür ortamlarında yaratılan kahramanların oyuncakları yapılmıştır. Günümüzde ise oyuncak ve oyun kültüründe dijital ortamların etkisi ön plana çıkmış, toplum hayatında geleneksel oyuncakların rolü azalmıştır. Türk kültüründe de geçmişten bugüne kadar eğlenme/ eğlendirme, eğitim, kültürü aktarma, sosyalleş(tir)me işlevleriyle birçok geleneksel oyuncak tespit edilmiştir. Bu oyuncaklar çocukların bilişsel, duyuşsal, sosyal ve psikomotor gelişiminde etkin rol oynamıştır. Oyuncaklar aracılığıyla çocukların benlik tasarımı geliştirmesi, yaratıcılığının artması ve sosyalleşmesi amaçlanmıştır. Toplumsal cinsiyet rollerine göre de farklılaşan oyuncaklar, bir kültürel aktarım aracı olarak toplumun millî kodlarını geçmişten geleceğe taşıma rolünü de üstlenmiştir. Bu kodlar sayesinde, oyuncaklardaki değişimlerden hareketle Türklerin Anadolu’daki sosyo-kültürel yaşamının izlerini sürmek de mümkündür. Bu çalışmada, tarihî süreç içerisinde sosyo-kültürel değişimlerin oyuncaklar üzerindeki etkisi tartışılmış, Türklerin Anadolu’daki varlığından itibaren yaygın olarak kullanılan geleneksel oyuncaklar hakkında genel bilgiler ve örnekler verilmiştir. Çalışmayla; geçmişten bugüne Anadolu’da kullanılan geleneksel oyuncakları tanıtmak, oyuncak kültüründeki değişimlerin izlerini sürmek; günümüz çocuklarının, dijital dünyanın sınırları dışında kalan geleneksel oyuncakları tanıması ve kullanması için bir farkındalık oluşturmak amaçlanmıştır. Çalışmada konuyla ilgili ayrıntılı bir literatür taraması yapılmış; geleneksel ve modern oyuncakları konu edinen kitap, makale, tez vb. malzemelerden faydalanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Folklor, Sosyo-Kültürel Değişim, Anadolu, Oyun, Geleneksel Oyuncak

Etik Beyan

Bu çalışma, özgün bir araştırma makalesidir. Daha önce hiçbir yerde yayımlanmamış ve başka bir yere yayımlanmak üzere gönderilmemiştir. Yazar, araştırma sürecinde etik ilkelere ve kurallara uymuştur.

Kaynakça

• Akbaş F.. (2023). Trabzon’daki geleneksel oyuncakların halk bilimi açısından incelenmesi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi
• Akbulut, D.. (2009). Günümüzde geleneksel oyuncaklar. Milli Folklor, 84, 182-191.
• Akgül, H. ve Öztürk, M. C. (2004). Oyun ve oyuncağın tarihsel gelişimi. Çocuk Forumu Dergisi. 7 (1), 54- 58.
• Akyürekli, R. (1992). Oyuncakçılığın doğuşu ve inkişafı. Oyuncaklı Dünya, (ed.: Bekir Onur), 176-190, İstanbul: Verso Yayıncılık.
• And, M. (2003). Oyun ve bügü Türk kültüründe oyun kavramı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Atalay B. (1985). Divanü lûgat-it-Türk tercümesi I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Aydin, S. (2021). Oyun ve oyuncak kültürü. İstanbul: Ümit Matbaacılık.
• Ayverdi, İlhan. (2010). Misalli büyük Türkçe sözlük. İstanbul: Kubbealtı Yayıncılık.
• Baş, Ö vd. (2022). Folklorik kıyafetli bebekler üzerine nitel bir çalışma. Folklor Akademi Dergisi, 5 (3), 541-554.
• Begiç, H. N. (2016). Türk kültüründe geleneksel bez bebekler. Motif Akademi Halk Bilimi Dergisi, 9 (18), 217-228.
• Bilgin, N. (1990). Folklorik yapma bebekçilik. Ankara: Kültür Bakanlığı Halk Kültürünü Araştırma Dairesi Yayınları.
• Boratav, P. N. (1973). 100 soruda Türk folkloru. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Çetin, N. (2023). Türk’çe bebekler Türkiye’de folklorik bebek üzerine bir inceleme ve uygulama. Çanakkale: Paradigma Yayınları.
• Durdu, K. B. (2015). Muğla’da geleneksel çocuk oyuncakları. Folklor/ Edebiyat, 21 (81), 47- 53.
• Egemen, A. vd. (2004). Oyun, oyuncak ve çocuk. ADÜ Tıp Fakültesi Dergisi, 5(2), 39- 42.
• Ergin, M. (1989). Dede Korkut kitabı-I. Ankara: TTK Basımevi
• Ergün, M. (1980). Oyun ve oyuncak üzerine. Millî Eğitim. 1(1), 102-119.
• Güven, F. (2018). Oyuncağın endüstrileşmesi sürecinde kimlik ve aidiyetin sürdürülebilirlik simgesi olarak “Damal bebeği”. IV. Uluslararası Alevilik ve Bektaşilik Sempozyumu (18-20 Ekim 2018 Ankara) Bildiriler Kitabı, 655-666, Ankara.
• Işık, Ü.. (2018). Bayburt Demirözü ilçesinde çocuk ve genç oyunları. Motif Vakfı Uluslararası Sosyal Bilimler Sempozyumu Bildiriler Kitabı, (ed.: Mustafa Aça), 316-324, İstanbul: Motif Vakfı Yayınları.
• İnal, Kemal. (2005). Çocuksu masumiyetten plastik paradoksa oyuncağın kısa tarihi. Kebikeç, 19, 253-275.
• Hazar, Z. vd. (2017). Ortaokul öğrencilerinin geleneksel oyun ve dijital oyun algılarının incelenmesi: Karşılaştırmalı metafor çalışması. Spormetre, 15 (4), 179- 190.
• Heljakka, K. (2008). Toy stroies, design, play, display, adult experience with designer toys. The Nordic Conference on Experience, 12-27, Helsinki.
• Horzum, M. B. vd. (2008). Çocuklar için bilgisayar oyun bağımlılığı ölçeği. Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi, 3(30), 76-88
• Karaalioğlu, O.- Genç, E. (2013). El yapımı geleneksel oyuncaklar. Ankara: Gazi Üniversitesi THBMER Yayınları
• Nıemann, H. (1991). Oyuncağın gelişim tarihi. (çev.: Bekir Onur), Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 24 (1), 55-61.
• Oğuz, Ö. ve Beden, D. (2006). 2005 yılında Çorum’da yaşayan çocuk oyuncakları. Ankara: Hitit Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Halkbilimi Topluluğu Yayınları.
• Onur, B. (2002). Oyuncaklı dünya. Ankara: Dost Yayınları.
• Onur, B.- Güney, N. (2002). Türkiye’de çocuk oyunları: Derlemeler. Ankara: Ankara Üniversitesi Çocuk Kültürü Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları
• Onur, B. vd. (2004). Türkiye’de geleneksel oyuncaklar: köy-kent karşılaştırması. Türkiye’de Çocuk Oyunları: Araştırmalar, (ed.: Bekir Onur-Neslihan Güney), 131-137, Ankara: Çocuk Kültürü Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları.
• Onur, B. (2005). Türkiye’de çocukluğun tarihi. Ankara: İmge Kitapevi
• Önder, N. (1986). Türkiye’de oyuncakçılık. Folklor Halkbilim Dergisi, 4 (35), 14-18.
• Özbakır, İ. (2009). Geleneksel Türk çocuk oyunlarında doğal oyuncaklar ve oyuncak olmuş hayvanlar. Journal of World of Turk, 1(1),147-162.
• Özdemir, N. (1997). Türkiye'de cumhuriyet dönemi çocuk oyunlarının halk bilimi açısından incelenmesi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Özhan, M. (2005). Çocuk folkloru. Kebikeç, 19, 225-244.
• Özyürek, A. (2019). Yakın geçmişte çocukların oynadıkları oyun ve oyuncaklar. KOSBED, 37, 105-119.
• Parker, M. M. vd. (2021). Therapeutic or traumatic: An exploratory study of play therapists’ perceptions of toy guns and aggressive toys in the playroom. International Journal of Play Therapy, 30(1), 61–71.
• Postman, N. (1995). Çocukluğun yokoluşu, (Çev.: Kemal İnal). Ankara: İmge Kitabevi
• Sakin, N. (2016). Türkiye’de geleneksel kıyafetlerin yaşatılmasında “folklorik yapma bebekler”. Journal of Turkish Studies, 11, 177-202.
• Smirnova, E. O. (2011). Character toys as psychological tools. International Journal of Early Years Education, 19(1), 35-45.
• Sormaz, F. (2011). Çocuk imgesi, oyun ve oyuncak: sosyo-kültürel bir analiz. Kütahya: Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Şarman, A. Ş. (2015). Seferihisar geleneksel çocuk oyunları ve oyuncakları üzerine bir inceleme. İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi
• TDK (1998). Türkçe sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Vatandaş, S. (2020). Oyun ve oyuncak: teknolojik ve toplumsal dönüşüm sürecinde oyun ve oyuncağın anlamsal ve işlevsel değişimi. Süleyman Demirel Üniversitesi Vizyoner Dergisi, 11 (28), 913-930.
• Yılmaz, Leyla (2017). Ardahan’da Oyun ve Oyuncak. Ardahan: Ardahan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.