KADİM MAKAM NAZARİYELERİ PERSPEKTİFİNDEN ÇORUM SAHASI TÜRKÜLERİ

Yıl 2025, Cilt: 18 Sayı: 49, 597 - 615, 19.03.2025

Ömer Can Satır

Öz

Yapılan bu çalışma Çorum sahası türkülerinin ezgisel yapılarını kadim makam yaklaşımları perspektifinden ele almaktadır. Araştırma, Türkiye’nin geleneksel müzik mirası içerisinde önemli bir yere sahip olan halk ezgilerini Osmanlı/Türk müziği makam anlayışları ve tarihi edvar geleneği ile olan ilişkisi içinde ele almayı amaçlayan bir bakış açısıyla kurgulanmıştır. Çalışmanın veri setini 1939 yılında Ankara Devlet Konservatuvarı tarafından gerçekleştirilen derleme gezilerinden TRT repertuvarına aktarılmış olan beş Çorum türküsü oluşturmaktadır. Söz konusu bu türküler makamsal yapıların tarihsel derinliklerini anlamak ve yerel müzik geleneğinin kadim makam nazariyatı ile olan bağını ortaya koyma amacıyla nitel bir analize tabi tutulmuştur. Ortaya çıkan bulgular söz konusu türkülerin 13’üncü yüzyıldan itibaren makam teorisinin gelişimiyle örtüşen özelliklere sahip olduğunu göstermektedir. Bu açıdan Pençgâh, Irak, Kadim Hisar, Neva ve Çargâh gibi tarihsel derinliği olan makamların Çorum sahasının müzikal üslubu içerisinde varlığını sürdürdüğü tespit edilmektedir. Bulgular ayrıca söz konusu türkülerdeki ezgi hareketlerinin tarihi makam teorisi içinde perde-nağme, makam-terkip ve hatta usul kavramları çerçevesinde değerlendirmeye açık olduğu gerçeğini yeniden hatırlatmaktadır. Çalışmanın önemli noktalarından biri de halk müziği ses evreninin tarihsel makam teorisiyle uyumlu bir şekilde ele alındığı takdirde Türk halk müziği üzerine geliştirilebilecek makamsal yaklaşımların daha açıklayıcı ve bütüncül bir model sunabileceğine dair ortaya koyduğu projeksiyondur. Bilhassa tarihsel yaklaşımların ortaya koyduğu açıklayıcı modellerin halk müziği nazariyatındaki parçalı ve çok yönlü yaklaşımların ötesine geçerek halk ezgilerini ortak bir noktada buluşturma potansiyeline sahip olduğu gerçeği bu araştırma için hedeflenen etkili sonuçlarından biridir. Nihai açıdan bu çalışma halk müziği araştırmalarında mevcut teorik ayrılıkların ötesine geçerek halk müziği makam ilişkisi üzerine yeni yaklaşımların geliştirilmesine zemin hazırlamakta ve tarihi makam teorileri bağlamında tartışmaya açık analizlere olanak tanımaktadır. Bu kapsamda kadim makam geleneğinin halk müziği ezgilerini anlamada ne denli önemli olduğunu açıkça ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Etnomüzikoloji, Müzik Folkloru, Makam Teorisi, Çorum Türküleri, Türk Halk Müziği

ÇORUM FOLK SONGS FROM THE PERSPECTIVE OF OLD MAKAM THEORIES

Öz

This study deals with the melodic structures of the folk songs of the Çorum region from the perspective of old makam approaches. The research is constructed from a perspective that aims to deal with folk melodies, which have an important place in Turkey's traditional music heritage, in relation to Ottoman/Turkish music makam approaches and historical edvar tradition. The data set of the study consists of five Çorum folk songs that were transmitted to TRT repertoire from the compilation trips carried out by Ankara State Conservatory in 1939. These folk songs were subjected to a qualitative analysis in order to understand the historical depths of the makam structures and to reveal the connection of the folk music tradition with the old makam theory. The findings show that these folk songs have characteristics that coincide with the development of makam theory since the 13th century. In this respect, it is determined that historically deep makams such as Pençgâh, Irak, Kadim Hisar, Neva and Çargâh continue to live in the musical style of Çorum field. The findings also remind us of the fact that the melodic movements in these folk songs are open to evaluation within the framework of the concepts of fret-tune, makam-composition, and even usul within the historical makam theory. One of the important points of the study is the projection that if the sound universe of folk music is handled in accordance with the historical makam theory, the makam approaches that can be developed on Turkish folk music can offer a more explanatory and holistic model. In particular, the fact that the explanatory models put forward by historical approaches have the potential to bring folk melodies together at a common point by going beyond the fragmented and multifaceted approaches in folk music theory is one of the effective results targeted for this research. Ultimately, this study goes beyond the existing theoretical divisions in folk music research, paves the way for the development of new approaches to the relationship between makam and folk music, and enables analyses open to discussion in the context of historical makam theories. In this context, it clearly reveals how important the old makam tradition is in understanding folk music melodies.

Anahtar Kelimeler

Ethnomusicology, Music Folklore, Makam Theory, Çorum Folk Songs, Turkish Folk Songs

Kaynakça

• Arslan, S. (2016). Tokat yöresi halk ezgilerinin müzikal analizi. Ordu: Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Aygün-Albayrak, G. (2022). Çorum aşık müziğindeki müzik bileşenleri. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Başer, F. A. (1996). Türk musikisinde Abdülbaki Nasır Dede (1765-1821). İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Çelik, B. B. (2001). Hızır bin Abdullah'ın Kitabü'l-Edvar'ı ve makamların incelenmesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Çelik, S. (1999). TRT repertuvarında bulunan muğla türkülerinin ayak-makam, usul ve tür yönünden incelenmesi. İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Duygulu, M. (2018). Türkiye'nin halk müziği makamları. İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Düzenli, E. (2022). Türk halk müziğinde yapısal organizasyon analizi. Ankara: Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Efe, S. (2021). Bayburt yöresi halk müziği kültürü ve türkülerindeki müzikal özellikler. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Erguner, S. (1991). Kutbi Nayi Osman Dede ve Rabt-ı Tabirat-ı Musiki. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Gazimihal, M. R. (2006). Anadolu türküleri ve musiki istikbalimiz. İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
• Genç, O. (2022). TRT Türk halk müziği repertuvarında yer almayan Neşet Ertaş türkülerinin makam ve usûl yönünden incelenmesi. Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Güray, C. (2011). Bin yılın mirası makamı var eden döngü: Edvar geleneği. İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Gürbüz, M. (2019). TRT THM repertuvarındaki on zamanlı türkülerin aksak semâî ve curcuna usûllerine göre tespiti ve notaya alınması. Ankara: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Hatipoğlu, E. (2019). Makamlar ve terkibler. Ankara: Ankara Müzik ve Güzel Sanatlar Üniversitesi.
• Hobsbawm, E. (2006). Giriş: Gelenekleri icat etmek. Geleneğin İcadı, (derl.: E. Hobsbawm - T. Ranger), (çev.: M. M. Şahin), 1-18, İstanbul: Agora Kitaplığı.
• İdaçlı, U. (2019). TRT repertuvarında bulunan Malatya türkülerinin makam dizisi, usul ve ses genişliği yönünden analizine yönelik incelenmesi. Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• İrden, S. (2020). Türk musikisinde düzen perde makam terkib uygulamaları. Konya: Eğitim Yayınevi.
• İrden, S. (2023). Türk halk müziğinde makamlar ve terkibler. İstanbul: Eğitim Yayınevi.
• Kaya, C. V. (2014). Ankara Devlet Konservatuvarının halk müziği alan araştırmaları kataloğu. İstanbul: İTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Kutluğ, Y. F. (2000). Türk musikisinde makamlar. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Levendoğlu, O. (2002). 13'üncü yüzyıldan günümüze kadar varlığını sürdüren makamlar ve değişim çizgileri. Ankara: Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Ortakcı, A. - Satır, Ö. C. (2022). Aba da bir kebe de bir giyene türküsü üzerine kültürel ve müzikal inceleme. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 9, 457 – 475.
• Özkan, İ. H. (1998). Türk musikisi nazariyatı ve usulleri kudüm velveleleri. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Öztürk, O. M. (2006). Benzerlikler ve farklılıklar: Bütünleşik bir geleneksel Anadolu müziği yaklaşımına doğru. Pan'a Armağan, 151-188, İstanbul: Pan Yayınları.
• Öztürk, O. M. (2014). Makam müziğinde ezgi ve makam ilişkisinin analizi ve yorumlanması açısından yeni bir yaklaşım: Perde düzenleri ve makamsal ezgi çekirdekleri. İstanbul: İTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Öztürk, O. M. (2015). Halk musiki repertuvar incelemelerinin makam nazariyesi araştırmalarına yapabileceği katkılar. EÜ Devlet Türk Musikisi Konservatuvarı Dergisi, 7, 1-27.
• ÖztürK, O. M. (2022). Türk müziğinin temeli olarak halk müziği teorisi ve uygulamaları I. Ankara: Müzik Eğitimi Yayınları.
• Şenel, S. (1995). Türk halk müziği bilgileri ders notları. İstanbul: İTÜ Yayınları.
• Şengül, M. (2004). TRT repartuarında bulunan Erzurum türkülerinin makam-ayak,tür-biçim ve usul yönünden incelenmesi. İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Tanrıkorur, C. (1998). Müzik kimliğimiz üzerine düşünceler. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Tilavel, B. (2019). TRT repertuvarında yer alan büyük birim zamanlı türkülerin, Türk mûsikîsi usûl nazariyatına göre tespîti ve usûl. Ankara: Gazi Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Toprak, B. (2019). TRT THM repertuvarında yer alan dokuz birim zamanlı ölçülmüş türkülerin Türk müziği usûl nazariyesine göre tespîti ve tasnîfi. Ankara: Gazi Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Tura, Y. (1987). Türk halk musikisindeki makam hususiyetleri ve bunların dayandığı ses sistemi. III. Millleterarası Türk Folklor Kongresi, 293-298, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Tura, Y. (2001). Kantemiroğlu: Musikiyi harflerle tespit ve icra ilminin kitabı, C. 1, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Tura, Y. (2006). Tedkik ü tahkik: Abdülbaki Nasır Dede. İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Uygun, M. N. (1990). Kadızade Tirevi ve musiki risalesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Yıldırım, Ş. (1999). TRT repertuvarında bulunan Aydın türkülerinin makam-ayak usul ve tür yönünden incelenmesi. İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Yönetken, H. B. (2017). Cumhuriyet öğretmeni Halil Bedi Yönetken: Folklor dersleri Türkiye'de musiki folkloru. (hzl.: Y. Daloğlu) İstanbul: Opus Yayıncılık.