Türkiye Selçukluları Döneminde Anadolu’da Şiîlik Sorunu

Yıl 2008, Cilt: 8 Sayı: 3, 155 - 181, 31.12.2008

Seyfullah Kara

https://doi.org/10.5281/zenodo.3343996

Öz

Selçuklular dönemi Anadolu’nun dini tarihi, Anadolu araştırmalarının önemli bir alanını teşkil etmektedir. Anadolu’nun bugününü anlamak, Selçuklular dönemin-deki etnik ve dinsel değişimleri anlamakla mümkündür. Selçuklu döneminde Anado-lu’da İslam şemsiyesi altında çok değişik dinî yapılanmalar ortaya çıkmıştır. Orta Asya ve Maveraünnehir’den Anadolu’ya büyük kitleler halinde gelen Türkler, kültür ve inançlarını da birlikte getirmişlerdir. Onların geçiş bölgelerinde Şiîler önemli bir yer tutmaktadır. Acaba Türkler Anadolu’ya gelirken geçiş yollarında olan Şiîlerden etkilenmişler midir? Acaba Anadolu’ya Şiî göçler de yaşanmış mıdır? Kısaca bu dö-nemde Anadolu’da Şiîlik var mıdır? Çalışmamızda bu ve benzeri sorular ele alınacak, konu kaynaklar ışığında ortaya konacaktır.

Anahtar Kelimeler

Türkiye Selçukluları, Anadolu, Şiilik

The Question of Shiism in Anatolia During the Period of Turkey Seljuks

Öz

The religious history of Anatolia in Seljuks period constitutes the field of Seljuk studies. To comprehend today of Anatolia is possible thanks to comprehend the ethnic and religious changes in the Seljuks period. In Seljuks Period, very different formations under Islam umbrella come into existence. Turks who came from Central Asia and Maveraunnahr to Anatolia with large crowd of people brought along their cultures and faiths. In their passing areas, Shiites take up important space. While Turks were coming to Anatolia, did they be affect from Shiites in their passing areas? Did immigrations of Shiites to Anatolia become a reality? Shortly, is there Shiism in Anatolia? In our study, this and similar matters are going to be taken up, the matter is going to brought up according to written sources.

Anahtar Kelimeler

Turkey Seljuks, Anatolia, Shiism

Kaynakça

• Ahmed es-Saîd Süleyman, Tarîhu’d-Düveli’l-İslamiyye, Kahire 1969.
• Ahmet Emîn, Zuhru’l-İslâm, Beyrut 1969. .
• Aka, İsmail, “X. Yüzyıldan XX. Yüzyıla Kadar Şiîlik”, Milletlerarası Tarihte ve Günümüzde Şiîlik Sempozyumu, İstanbul 1993.
• Aksarâyî, Kerimüddin Mahmud, Selçukî Devletleri Tarihi, çev. M. Nuri Gençosman, Ankara 1943.
• Âlî, Gelibolulu Mustafa, Kunhu’l-Ahbâr, İstanbul 1277.
• Atalan, Mehmet, Muhammed b. el-Hanefiyye ve Anadolu’daki Tezahürleri, Ankara 2007.
• Ateş, Ahmed, “Deylem”, İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1977, III, 571.
• Azamat, Nihat, “Kalenderiyye”, DİA, İstanbul 2001, XXIV, 253-256.
• Babinger, Franz, Anadolu’da İslamiyet, çev. Ragıp Hulusi, nşr. Mehmet Kanar, İstanbul 1996.
• Balcıoğlu, Tahir Harîmî, Türk Tarihinde Mezhep Cereyanları, (Hilmi Ziya Ülken’in mukaddimesiyle birlikte), b.y.y., b.t.y.
• Barthold, W., İslam Medeniyeti Tarihi, (Köprülü’nün izah ve düzeltmeleriyle birlikte), Ankara ts.
• Bausani, A., “Religion in the Saljuq Period”, The Cambridge History of Iran, Edit. J. A. Boyle, Camridge 1968, V, s.283-302.
• Bayladı, Derman, Dinler Kavşağı Anadolu, İstanbul 1998.
• Bayram, Mikail, “Türkiye Selçukluları Tarihi Hakkında Yeni Bir Kaynak”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Konya, (Bahar-2002), sy.12, s.39-57.
• Bosch, Clemens, “Tarihte Anadolu”, II. Türk Tarih Kongresi (20-25 Eylül 1937), İstanbul 1943.
• Cahen, Claude, “Osmanlılar’dan Önce Anadolu’da Şiîlik Problemi”, çev. Sabri Hizmetli, AÜİF İslâm İlimleri Enstitüsü Dergisi, V, 1982.
• Cahen, Claude, Osmanlılardan Önce Anadolu, çev. Erol Üyepazarcı, İstanbul 2000.
• Çetin, Osman, Anadolu’da İslamiyetin Yayılışı, İstanbul, 1990.
• Ebû’l-Ferec, Gregory Bar Hebraeus, Ebû’l-Ferec Tarihi, çev. Ömer Rıza Doğrul, Ankara 1945.
• Ebu’l-Kasım Abdullah b. Ali el-Kâşânî, Târîh-i Olcaytu, nşr. Mehîn Hembelî, Tahran 1348.
• Eflâkî, Ahmed, Ariflerin Menkıbeleri (Menâkıbu’l-Ârifîn), çev. Tahsin Yazıcı, İstanbul 1989.
• El-Fergânî, Seyfuddin Muhammed, Divan, kısmi nşr. ve çev. Ahmet Ateş, Belleten, XXIII / 91 (1959), s.415-456.
• Gordlevski, V., Anadolu Selçuklu Devleti, çev. Azer Yaran, Ankara 1988.
• Gölpınarlı, Abdulbaki, “Kızılbaşlık”, İA, İstanbul 1977, VI, 789-795.
• Gölpınarlı, Abdulbaki, Tarih Boyunca İslam Mezhepleri ve Şiîlik, İstanbul 1987.
• Günaltay, M. Şemseddin, “Selçukluların Horasan’a İndikleri Zaman İslam Dünyasının Siyasal, Sosyal, Ekonomik ve Dinî Durumu”, Belleten, VII/25 (1943).
• Hafız Ebrû, Zeyl-i Câmiu’t-Tevârîh-i Reşidî, nşr. Hanbaba Beyânî, Tahran 1317.
• Halikarnas Balıkçısı, Anadolu Tanrıları, İstanbul 1955.
• Halil Ethem (Eldem), “Ankara Ahîlerine Aid İki Kitabe”, TOEM (Tarih-i Osmânî Encümeni Mecmuası), 41 (1334), s.312-315.
• Hamdullah Müstewfi-i Kazvînî, Nuzhat - al - Qulûb (The Geographical Part of the Nuzhat - al - Qulûb), Translated by G. Le Strange, London 1919.
• Hammer, Baron Joseph Von Hammer Purgstall, Büyük Osmanlı Tarihi, çev. Mehmet Ata, nşr. Mümin Çevik-Erol Kılıç, İstanbul 1992.
• Hasan İbrahim Hasan, Târîhu’l-İslâmi’s-Siyâsî ve’d-Dînî ve’s-Sakafî ve’l-İctimâî, Mısır 1961-1965.
• Hasluck, F. W., Christianity and Islam under the Sultans, Oxford 1929.
• Hasluck, F. W., Bektaşilik Tetkikleri, çev. Ragıp Hulusi, İstanbul 1928.
• El-Hüseynî, Sadruddîn Ebû’l-Hasen Ali b. Nâsır b. Ali, Ahbâru’d-Devleti’s-Selçûkiyye, çev. Necati Lügal, Ankara 1943.
• İbn Battûta, Seyahatnâme-i İbni Battuta (Tuhfetu’n-Nuzzâr fî Garâibi’l-Emsâr ve Acâibi’l-Esfâr), çev. Mehmed Şerif, İstanbul 1333-1335.
• İbn Bîbî, el-Hüseyin b. Muhammed b. Ali el-Ca’ferî er-Rugadî, el-Evâmiru’l-Ala’iye fi’l-Umûri’l-Ala’iye, çev. Mürsel Öztürk, Ankara 1996.
• İbn Bîbî, el-Hüseyin b. Muhammed b. Ali el-Ca’ferî er-Rugadî, Anadolu Selçukî Devletleri Tarihi, çev. M. Nuri Gençosman, Ankara 1941.
• İbn Hacer, Şihâbuddîn Ahmed b. Hacer el-Askalânî, ed-Düreru’l-Kâmine fî A’yâni’l-Mieti’s-Sâmine, nşr. Muhammed Seyyid Câd el-Hak, Mısır ts.
• İbnu’l-Adîm, Kemalüddîn Ebû’l-Kâsım ‘Umer İbnu’l-Adîm, Buğyetu’t-Taleb fî Tarîhi Haleb, nşr. Ali Sevim, Ankara 1976.
• İbnu’l-Esîr, Izzuddîn Ebû’l-Hasen Ali b. Ebi’l-Kerem Muhammed b. Muhammed b. Abdilkerim eş-Şeybânî, el-Kâmil fi’t-Târîh, Beyrut 1965-1966.
• İbnu’l-Kalânisî, Ebû Ya’lâ Hamza b. el-Kalânisî, Zeylu Tarihi Dımaşk, nşr. H. F. Amedroz, Beyrut 1908.
• Kara, Seyfullah, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, İstanbul, 2007.
• Kara, Seyfullah, Selçukluların Dinî Serüveni, İstanbul 2006.
• Kazvînî, Zekeriyya b. Muhammed b. Mahmud, Âsâru’l-Bilâd ve Ahbâru’l-İbâd, Beyrut ts.
• Kılıç, Mahmut Erol, “Ni’metullâh-i Velî”, DİA, İstanbul, 2007, XXXIII, 133-135.
• Köprülü, M. Fuad, Anadolu’da İslamiyet, (Babinger’le birlikte), nşr. Mehmet Kanar, İstanbul, 1996.
• Köprülü, M. Fuad, Anadolu’da İslamiyet, Osmanlı Devletinin Kuruluşu, TTK Yayınları, Ankara 1999.
• Köprülü, M. Fuad, Anadolu’da İslamiyet, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, nşr. Orhan F. Köprülü, Ankara 1991.
• Kudâme b. Ca’fer el-Kâtib el-Bağdâdî, Ebû’l-Ferec, Kitâbu’l-Harac ve San’atu’l-Kitâbe, nşr. M. J. De Goeje, Bağdat 1889.
• Lambton, A. K., “Changing Concepts of Justice and Injustice from the 5 th / 11 th Century to the 8 th / 14 th Century in Persia: The Saljuq Empire and the Ilkhanate”, Studia Islamica, LXVIII (1988), s.27-60.
• El-Leknevî, Abdulhayy, el-Fevâidu’l-Behiyye fî Terâcimi’l-Hanefiyye, Delhî 1927.
• Lewis, Bernard, Haşişiler, çev. Ali Aktan, İstanbul 1995.
• El-Makdisî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr el-Bennâ, Ahsenu’t-Tekâsim fî Ma’rifeti’l-Ekâlim, nşr. M.J.De Goeje, Leiden 1906.
• Minorsky, Vladimir, “Iran: Opposition, Martyrdom and Revolt”, Unity and Variety in Muslim Civilization, edit.Gustave E.Von Grunebaum, Chicago 1967, 183-206.
• Muhammedoğlu, Aliyev Saleh, “Hürremiyye”, DİA, İstanbul 1998, XVIII, 500-501.
• Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah, Sahâifu’l-Ahbâr fî Vekâyii’l-A’sâr, Kahire 1285.
• En-Narşahî, Ebû Bekir Muhammed b. Cafer, Tarîhu Buhâra, nşr. Emin Abdulmecid Bedevî-Nasrullah Mubeşşir et-Tırâzî, Kahire, ts.
• Neşrî, Mehmed, Kitâb-ı Cihan-Nûma, nşr. Faik Reşit Unat - Mehmet A. Köymen, TTK Yayınları, Ankara 1949.
• Ocak, Ahmed Yaşar, Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler, İstanbul 1998.
• Ocak, Ahmed Yaşar, “Barak Baba”, DİA, İstanbul 1992, V, 61-62.
• Ocak, Ahmed Yaşar, “Türk Heterodoksi Tarihinde “Zındık”, “Harici”, “Râfızî”, “Mülhid” ve “Ehl-i Bid’at” Terimlerine Dair Bazı Düşünceler”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, XII (1981-1982), s.507-520.
• Ocak, Ahmed Yaşar, Babailer İsyanı, İstanbul 1996.
• Ökten, Sadettin, “Cevberî”, DİA, İstanbul 1993, VII, 442-443.
• Önder, Mehmet, Mevlana Şehri Konya, Konya 1962.
• Özgüdenli, Osman Gazi, “Olcaytu Han”, DİA, İstanbul 2007, XXXIII, 345-347.
• Er-Râvendî, Muhammed b. Ali b. Süleyman, Râhatu’s-Sudûr ve Âyetu’Surûr, çev. Ahmet Ateş, Ankara 1957.
• Reşidüddin Fazlullah, Tarih-i Mubârek-i Gazanî, nşr. Karl.John, London 1940.
• Sarıkaya, M. Saffet, Anadolu Alevîliğinin Tarihî Arka Planı, İstanbul 2003.
• Sauvaget, J., “Haleb”, İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1977, V/I, 117-122.
• Say, Yağmur, Seyyid Battal Gazi ve Külliyesi/Anadolu’nun İslamlaşması ve Türkleşmesi Sürecinde Gazi-Eren-Evliyaların Rolü, İstanbul 2006.
• Sevim, Ali, Anadolu’nun Fethi Selçuklular Dönemi, Ankara 1993.
• Spuler, Bertold, İran Moğolları, çev. Cemal Köprülü, Ankara 1957.
• Spuler, Bertold, el-Âlemu’l-İslâmî fi’l-Asri’l-Moğolî, Arapçaya çev. Hâlid Es’ad Îsâ, Dımaşk 1982.
• Sümer, Faruk, “Karakoyunlular”, DİA, İstanbul 2001, XXIV, 434-438.
• Sümer, Faruk, Çepniler, Anadolu’da Türk Yerleşmesinde önemli Rol Oynayan Bir Oğuz Boyu, İstanbul 1992.
• Sümer, Faruk, Safevî Devletinin Kuruluş ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Ankara 199.
• Tabakoğlu, Ahmet, Türk İktisat Tarihi, İstanbul 1998.
• Takârîru’l-Manâsıb, nşr. Osman Turan, (Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar içinde), Ankara 1988.
• Taşköprülüzâde, ‘Usâmuddin Ebû’l-Hayr Ahmed b. Mustafa, eş-Şakâiku’n-Numâniyye fî ‘Ulemâi’d-Düveli’l-Usmâniyye, nşr. Ahmed Suphi Fırat, İstanbul 1405.
• Turan, Osman, “Celaleddin Karatay, Vakıfları ve Vakfiyeleri”, Belleten, XLV / 47 (1948), s.17-171.
• Turan, Osman, “L’Islamisation dans la Turquie du Moyan Age”, Studia Islamica, X, s.137-152.
• Turan, Osman, “Selçuk Türkiyesi Din Tarihine Dair Bir Kaynak: Fustâtu’l-Adâle fî Kavâidi’s-Saltana”, 60. Doğum Yılı Münasebetiyle Köprülü Armağanı, İstanbul, 1953, s.531-552.
• Turan, Osman, “Şemseddin Altun-Aba, Vakfiyesi ve Hayatı”, Belleten, XLIII / 42 (1947), s.179-235.
• Turan, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, İstanbul 1996.
• Turan, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 1996.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı - Rıdvan Nafiz, Sivas Şehri, İstanbul 1346-1928.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı - Rıdvan Nafiz, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara 1988.
• Ülken, Hilmi Ziya, Anadolu’nun Dinî Sosyal Tarihi, nşr. Ahmet Taşğın, Ankara 2003.
• Üzüm, İlyas, “Nusayrîlik”, DİA, İstanbul 2007, XXXIII, 270-274.
• Wiedemann, E., “Kutbeddin”, İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1967, VI.
• Yâkût el-Hamevî, Şihâbuddîn Ebû Abdillah Yâkût b. Abdillah el-Hamevî er-Rûmî el-Bağdâdî, Mu’cemu’l-Buldân, Beyrut 1957.
• Yâzîcî, Tâlib, “Halep”, DİA, İstanbul 1997, XV, 239-244.
• Yınanç, Mükrimin Halil, Türkiye Tarihi, Selçuklular Devri I, Anadolu’nun Fethi, İstanbul, 1944.
• Yuvalı, Abdülkadir, “Ebû Said Bahadır Han”, DİA, İstanbul 1994, X, 218-219.
• Yüksel, Hasan, “Sivas’ta Bir Bektaşî Dergâhı: Ma’sumlar Tekkesi”, Alevilik, İstanbul 2004, s.191-198.
• Zorlu, Cem, Abbasilere Yönelik Dinî ve Siyasî İsyanlar, Ankara 2001.