Şiîliğin İran Topraklarında Egemenliği: Safeviler Öncesi Arka Plan ve Safevi Dönemi Şiîleştirme Politikaları

Yıl 2008, Cilt: 8 Sayı: 3, 183 - 203, 31.12.2008

Doğan Kaplan

https://doi.org/10.5281/zenodo.3343994

Öz

İran’ın bir bütün olarak Şiîleşme tarihi, Safevi Devleti’nin kuruluşuna da-yanmaktadır. Şah İsmail’in, Safevi Devleti’ni kurduktan sonra yaptığı ilk iş, İsnâaşe-riyye Şiîliğini devletin resmi mezhebi ilan etmesi ve bunu o dönemde çoğunluğu Sünni olan halka dayatmasıdır. Safevi öncesi dönemde İran’ın büyük bir çoğunluğu Sünni olmakla birlikte Moğol işgalinden sonra özellikle Hülagu zamanında Tusi ve Muhakkık Hilli gibi Şiî ilahiyatçıların etkisiyle İmâmiyye Şiîliği kendine alan açabil-miştir. Kezâ o dönemde var olan tasavvufi hareketlerin Şiî karakterli oluşu da Şiîlik lehine bir gelişme olmuştur. Şah İsmail’in Şiîliği yerleştirmek için devreye soktuğu enstrümanlar; ezana yapılan ilaveler, hutbelerin on iki imam adına okunması gibi şekli uygulamalarla, İmâmiyye Şiîliğini bilen Irak bölgesinden Şiî Arap bilginleri İran’a getirmesi olmuştur.

Anahtar Kelimeler

İran, Şiîlik, İsnâaşeriyye, Caferilik, Safeviler, Şah İsmail

The Dominance of Shiism in Iran: the Pre-Safawid Background and the Safawid Shiitization Policies

Öz

Shiism became a dominant sect in the whole territory of Iran with the es-tablishment of the Safawid rule by Shah Ismail, whose first political action was to adopt The Twelver Shia as the offical sect of his rule and impose the creeds of that sect on his subjects who were then largely Sunnites. The tools used by Shah Ismail to promote Shiism as the offical sect in his kingdom were to make additions to the formulation of Adhzan and to the Friday Khutbah as well as bring Shiite scholars from the Iraqi area to Iran.

Anahtar Kelimeler

Iran, Shiism, The Twelver Shia, Ja’fariyya, Safawids, Shah Ismail

Kaynakça

• Algar, Hamid, “Necmeddîn-i Kübrâ”, DİA, XXXII, İstanbul: TDV, 2006, s.498–506.
• Allouce, Adel, Osmanlı-Safevi İlişkileri-Kökenleri ve Gelişimi, Çev. Ahmet Emin Dağ, İstanbul: Anka Yayınları, 2001.
• Âlu Safa, Muhammed Cabir, Târîhu Cebel Âmil, Beyrut: Dâru’n-Nehâr, t.y.
• Aştiyani, Abbas İkbal, Tarih-i Mufassal-ı İran ez Sadr-ı İslam ta İnkıraz-ı Kaçariyye, Tahran: Kitabhâne-yi Hayam, t.y.
• Azamat, Nihat, “Erdebîlî, Alâeddin”, DİA, XI, İstanbul: TDV, 1995, s.279.
• Bausani, Alessandro, The Persians from The Earliest Days to The Twentieth Century. İtalyanca’dan Çev. J.B.Donne, 2.Baskı, London: Elek Books, 1975.
• Bausani, Alessandro, “Religion Under The Mongols,” The Cambridge History of Iran: vol. V. The Saljuq and Mongol Periods, Edited by: John Andrew Boyle, Cambridge: Cambridge University Pres, 1968.
• Browne, Edward Granwille (ö.1926), A Literary History of Persia, -Modern Times (1500–1924)- IV, Cambridge: Cambridge University, 1930.
• Cahen, Cl, “Buwayhids or Bûyids”, The Encyclopedia of Islam New Edition, I, Leiden: E. J. Brill, 1960.
• Cemali, Muhammed Kerim Yusuf, Teşkil-i Devlet-i Safevi ve Ta’mim-i Mezheb-i Teşeyyu’ Düvazdeh İmâmi be-Unvân-ı Tenha Mezheb-i Resmi, Isfahan:İntişârât-ı Emir Kebir, 1372.
• Çelenk, Mehmet, 16. ve 17.Yüzyıllarda Safevî Şiîliği. Uludağ Üniversitesi SBE (Basılmamış Doktora Tezi) Bursa 2005.
• Fığlalı, Ethem Ruhi, “İsnâaşeriyye”, DİA, XXIII, İstanbul: TDV, 2001, s.142–147.
• Floor, Willem, Safavid Government Institutions, California, Mazda Publishers, 2001.
• Gibb, Elias John Wilkinson (ö.1901), A History of Ottoman Poetry, I, London: Lowe and Brydone Ltd, 1958.
• Gölpınarlı, Abdülbaki, 100 Soruda Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatlar, İstanbul: Gerçek Yayınevi,1969.
• Hicazifer, Haşim, Şah İsmail-i Evvel ve Ceng-i Çaldran, Tahran: İntişârât-ı Sâzmân-ı İsnad-ı Milli-yi İran, 1374.
• Hinz, Walther, Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd –XV. Yüzyılda İran’ın Millî Bir Devlet Haline Yükselişi-, Çev. Tevfik Bıyıklıoğlu, Ankara: TTK, 1992.
• İbn Bezzaz, Tevekküli b. İsmail (ö.14.yüzyıl), Safvetu’s-Safa, Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya Bölümü, No: 3099.
• İbn Kemal Paşa (ö.940/1534), Tercîhu’l-Mezhebi’l-Hanefi ala gayrih, Süleymaniyet Ktp. vr.9b-13a.
• İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu Klâsik Çağ (1300–1600), Çev. Ruşen Sezer, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2003.
• Kara, Mustafa, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, İstanbul: Dergâh Yayınları, 1985.
• Kazvini, Hamdullah Mustevfi b. Ebu Bekir b. Ahmed (ö.750/1350), Nuzhetu’l-Kulub, Edit. G. Le Strange, Leyden: E. J. Brill, 1915.
• Kesrevi, Ahmed (ö.1946), Şeyh Safi ve Tebâreş, Tahran 1976.
• Kevserani, Vecih, el-Fakîh ve’s-Sultan-Dirâse fî Tecribeteyni Tarihateyni: el-Osmâniyye ve’-Safeviyye-el-Kaçariyye, el-Merkezu’l-Arabi ed-Duveli, 1990.
• Kılıç, Mahmut Erol, “Ni’metullâh-ı Velî”, DİA, XXXIII, İstanbul: TDV, 2007, s.133–135.
• Köprülü, Fuad, Anadolu’da İslâmiyet, (Franz Babinger ve Fuat Köprülü’nün makaleleri) çev. Ragıp Hulusi, Haz. Mehmet Kanar, İstanbul: İnsan Yayınları, 1996.
• Köprülü, Fuad, “Âzerî”, İslam Ansiklopedisi, II, İstanbul: MEB, 1979, s.118–151.
• Kutlu, Sönmez, “Tarihsel Süreçte Aleviliğin Yazılı Kaynaklarında Yapılan Metin Tahrifâtı: Safvetu’s-Safa’nın Türkçe Çevirileri Örneklemi Üzerinden,” Tasavvuf Dergisi (Mevlânâ’ya Armağan Sayısı),sy.20, Ankara 2007, s.21–32.
• Kütükoğlu, Bekir, Osmanlı-İran Siyâsî Münâsebetleri (1578–1612), İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 1993.
• Mazzaoui, Michel M, The Origins of The Safawids, Si’ism, Sûfism, and the Gulât, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1972.
• Mazzaoui, Michel M, “Tarîhu Îrân beyne’l-Moğol ve’s-Safeviyyîn,” Mecelle-i Dânişgede-i Edebiyyât ve Ulum-ı İnsâni, Tahran: Dânişgâh-ı Tahran, 1348, sayı: 71–72, s.88–94.
• Merçil, Erdoğan, “Büveyhiler”, DİA, VI, İstanbul: TDV, 1992, s.496–500.
• Minorsky, Viladimir, “Müşa’şa’lar”, İA, VIII, İstanbul: MEB, 1979, s.839–843.
• Momen, Moojan, An Introduction to Shi’i Islam –The History and Doctrines of Twelver Shi’ism, New Haven: Yale University Press, 1985.
• Müneccimbaşı, Derviş Dede Ahmed b. Lütfullah (ö.1114/1702), Sahâifu’l-Ahbâr Tercümesi, III, İstanbul: Matbaa-i Âmire 1868.
• Nahcıvâni, Hüseyin, “Fermâni ez Şah İsmail-i Safevi”, Neşriyye-i Dânişgede-i Edebiyât-ı Tebriz, Tebriz: Dânişgede-i Edebiyât-ı Tebriz, 1339/1960, sayı:2, s.229–236.
• Nehrevâli, Kutbuddin Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Mekki el-Hanefi (ö.990/1582), Kitâbu’l- İ’lâm bi-A’lâmi Beyti’llâhi’l-Harâm, III, Göttingen: Medresetu’l-Mahruse, 1274/1857.
• Öz, Mustafa, “İmâmiyye”, DİA, XXII, İstanbul: TDV, 2000, s.207–209.
• Parsadust, Menuçehr, Şah İsmail-i Evvel, Tahran: Şirket-i Sehami, 1375.
• Petrushevsky, Ilya Pavlovich, Islam in Iran, Çev. Hubert Evans, London: The Athlone Press, 1985.
• Roemer, H.R, “The Jalayirids, Muzaffarids and Sarbadârs”, The Cambridge History of Iran: Vol. 6. The Timurid and Safavid Periods, Edited by. Peter Jackson and Laurence Lockhart, Cambridge: Cambridge University Press, 1986, s.1–41.
• Roemer, H.R, “The Safavid Period”, Aynı eser, s.189–350.
• Rumlu, Hasan, Ahsenü’t-Tevârîh: A Chronicle of The Early Safawis Being The Ahsanu’t-Tawarikh of Hasan-ı Rumlu vol. I. (Persian Text), Edited by: C.N.Seddon. Baroda: Oriental Institute, 1931.
• Sarıkaya, Mehmet Saffet, Anadolu Alevîliğinin Tarihî Arka Planı (XI-XIII. Asırlar), İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2003.
• Sarwar, Ghulam, History of Shah Ismail Safawi, Aligarh: Muslim University, 1939.
• Savory, R.M, “Safawids”, The Encyclopedia of Islam New Edition, VIII, Leiden: E. J. Brill, 1995, s.765–774.
• Sefernâmehâ-yı Venizyan der İran-Şeş Sefernâme-Sefernâmeha-yı Venizyani ki Der Zaman-ı Uzun Hasan Akkoyunlu be-İran Âmedeend, Çev. Menuçehr Emiri. Tahran: Şirket-i Sehami, 1349.
• Seyyid, Kemal, Nuşû’ ve Sukûtu’d-Devleti’s-Safeviyye, Kum: Mektebetu Fedek, 2005.
• Spuler, Bertold, İran Moğolları Siyaset, İdare ve Kültür İlhanlılar Devri 1220–1350, Çev. Cemal Köprülü, Ankara: TTK Basımevi, 1957.
• Sümer, Faruk, Safevi Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü -Şah İsmail ile Halefleri ve Anadolu Türkleri-, Ankara: TTK, 1992.
• Sümer, Faruk, Selçuklular Devrinde Doğu Anadolu’da Türk Beylikleri, Ankara: TTK, 1990.
• Şeybi, Kâmil Mustafa, es-Sıla beyne’t-Tasavvuf ve’t-Teşeyyu –el-Anâsıru’ş-Şîiyye fi’t-Tasavvuf- 3.Basım, Beyrut: Dâru’l-Endelus, 1982.
• Şeybi, Kâmil Mustafa, es-Sıla beyne’t-Tasavvuf ve’t-Teşeyyu –en-Nezeâtu’s-Sûfiyye fi’t-Teşeyyu min ba’di Asri’l-Eimme hatta Sukûti’d-Devleti’s-Safeviyye, 3.Basım, Beyrut: Dâru’l-Endelus, 1982.
• Şüşteri, Nurullah b. Şerifuddin el-Hüseyni el-Mar’aşi (ö.1019/1610), Mecâlisu’l-Mü’minin, 3.Basım, Tahran: Kitabfurûş-ı İslâmiyye, 1365. c.II.
• Tapper, Richard, İran’ın Sınır Boylarında Göçebeler-Şahsevenlerin Toplumsal ve Politik Tarihi, Çev. F. Dilek Özdemir. Ankara: İmge Kitabevi, 2004.
• Tosun, Necdet, “Nurbahşiyye”, DİA, XXXIII, İstanbul: TDV, 2007, s.248–249.
• Turan, Osman, Doğu Anadolu’da Türk Devletleri, İstanbul: Turan Neşriyat Yurdu, 1973.
• Uyar, Mazlum, Şiî Ulemânın Otoritesinin Temelleri, İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2004.
• Uyar, Mazlum, “Safevîler Öncesi İran’da Tasavvuf ve Safevî Devletinin Ortaya Çıkışı”, Akademik Araştırmalar Dergisi, VII-VIII (2001), s.85–98.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu-Karakoyunlu Devletleri, 3.Basım, Ankara: TTK, 1984.
• Woods, John E, The Aqquyunlu, Clan, Confederation, Empire, A Study in 15th/9th Century Turko-Iranian Politics, Chigago: Bibliotheca Islamica, 1976.
• Yavuz, Nuri, Anadolu’da Beylikler Dönemi-Siyasi Tarih ve Kültür-, Ankara: Gündüz Eğitim ve Yayıncılık, 2002.
• Yücel, Yaşar, Anadolu Beylikleri Hakkında Araştırmalar: Çoban Oğulları Beyliği, Candar Oğulları Beyliği, Mesâlikü’l-Ebsar’a Göre Anadolu Beylikleri, 2.Basım, Ankara: TTK, 1991.