Hadis Şerhlerinde Kullanılan Yorumlama Biçimleri "…Oruç Bana Aittir…" Hadisi Örneği

Yıl 2009, Cilt: 9 Sayı: 1, 57 - 98, 31.05.2009

Fikret Karapınar

https://doi.org/10.5281/zenodo.3344029

Öz

Hz. Peygamberin hadislerini yorumlama çabaları, ilk asırda başlamıştır. Hicrî dördüncü asırdan itibaren ise âlimler, dağınık ve düzensiz şerh gayretlerini yeterli görmeyip müstakil şerh yazma ihtiyacını hissetmişlerdir. Oldukça fazla emeğin sarf edildiği bu şerhlerde, farklı yorumlama yöntemlerinin kullanıldığı dikkat çekmektedir. Bu düşünceyle çalışmada, bir hadis örneğinden hareketle şerhlerde, şârih-lerin davranış şekilleri, yaşadıkları sosyal çevre, aldıkları eğitim, yönelimleri ve yo-rumlarda öne çıkan vasıflar göz önüne alınarak işârî, zâhirî, lügavî ve bâtınî olmak üzere dört yorum biçimi tespit edilmiştir. Örnek olarak seçilen "…Oruç bana aittir…" hadisi, yirmi yedi şerhten incelenerek önce ortak sonra farklı yorumlar belirlenip şerhlerin birbirlerinden etkileşimleri ve boyutları ortaya çıkarılmıştır. Klasik anlamda ilk şerh çalışmalarının sûfîler tarafından yapılmış olması sebebiyle yorum biçimlerine işârîden başlanmış ve sıralamada kronoloji gözetilmiştir. Bu araştırmada, on dokuzu zâhirî, beşi işârî, ikisi lügavî ve biri ise bâtınî grupta incelenmiştir. Zâhirî ile işârî yorum farklı oldukları halde, metot olarak ortak yönlerinin çok olması, şerhlerde iki grubun müşterek noktalarının da fazla olması sonucunu doğurmuştur. Bu iki grubun ortak yorumlarının çoğunlukta olduğu anlaşılmaktadır. Lügavî şerhlerde, kelime bilgisi ve gramer ağırlıklı açıklamaların daha çok olduğu görülmüştür. Diğer şerhlerle bâtınî şerhler arasında bir yer hariç ortak nokta bulunamamıştır.

Anahtar Kelimeler

Hadis Yorum Biçimleri, İşârî, Zâhirî, Lügavî ve Bâtınî Yorum, Şerh, “…Oruç Bana Ait

The Commentary Genres Used in Hadith Commentaries -The Example of the Hadith "…Fasten Is for Me…"-

Öz

The effort to understand and interpret the hadiths of the Prophet (pbuh) has started in the first century. In the beginning of the Hegira 4th century, Muslim scholars have felt the need to compile separate commentaries in the field of had-ith. We can see clearly that different methods of commentaries are used by the scholars and they exerted their selves to write these commentaries. In this article we have determined four types of commentary which mean allegorical, literal, linguistic and esoteric methods/approaches. The hadith "…Fasting is for me…" which was chosen as an example, was examined from 27 commentaries and the common and different views were determined. Because the first commentaries were written by Sufi’s we have started with the allegorical one and have regarded this order. In this research, it has been examined that 19 of commentaries are literal, 5 of them are allegorical, 2 of them are linguistic and one is an esoteric commentary. Also literal and allegorical commentaries are different types of interpreta-tion, methodologically they have common points and this resulted in much more common points between them compared to the others. We clearly see that these two groups’ interpretations are very similar. In the linguistic commentaries we see that the explanations are grammar and word meanings. We could find only one common explanation between the esoteric and the other commentaries. So the first two groups constitute the majority and the common issues are intensifying between these two groups.

Anahtar Kelimeler

Hadith Commentary Genres, Allegorical, Literal, Linguistic And Esoteric Commentaries, Commentary Of The Hadith: “…Fasting İs For Me…”

Kaynakça

• Abd b. Humeyd, Ebû Muhammed (ö. 249/863), Müsned (el-Müntehab), thk. Suphî el-Bedrî es-Sâmerraî-Mahmud Muhammed Halil, Mektebetü’s-Sünne, I. bs. Kahire 1988.
• Abdukaahir el-Bağdâdî, Ebû Mansûr (ö. 429/1037), Mezhepler Arasındaki Farklar (el-Fark beyne’l-Fırak), çev. Ethem Ruhi Fığlalı, Türkiye Diyanet Vakfı Yay. Ankara 1991.
• Akk, Hâlid Abdurrahman, Usûlü’t-Tefsîr ve Kavâiduh, Daru’n-Nefâis, II. bs. Beyrut 1986.
• Ateş, Süleyman, Sülemî ve Tasavvufî Tefsîri, Sönmez Neşriyat, İstanbul 1969.
• Ateş, Süleyman, İşârî Tefsîr Okulu, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yay. Ankara 1974.
• Aynî, Ebû Muhammed b. Ahmed (ö. 855/1451) Umdetü’l-Kârî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî, hzl. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, I. bs. Beyrut 2001, I-XXV.
• Azîmâbâdî, Ebû’t-Tayyib Şemsülhakk (ö. 1329/1911), Avnü’l-Ma’bûd Ma’a Şerhi’l-Hâfız İbn Kayyim el-Cevziyye, thk. Abdurrahman Muhammed Osman, II. bs. Medine 1968-1969, I-XIV.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed, (ö. 458/1065), el-Câmi’ li Şuabi’l-Îmân, thk. Abdulalî Abdulhamîd Hâmid, I. bs. Riyad 2003, I-XIV.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail (ö. 256/869), el-Câmiu’l-Musnedu’s-Sahîhi’l-Muhtasar min Umûri Rasûlillah (s.a) ve Sünenih ve Eyyâmih, thk. Muhammed Nizâr Temîm ve Heysem Nizâr Temîm, Beyrut ts.
• Câbirî, Muhammed Âbid, Arap-İslâm Kültürünün Akıl, çev. Burhan Köroğlu-Hasan Hacak-Ekrem Demirli, Kitabevi Yay. II. bs. İstanbul 2000.
• Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr (ö. 255/868), el-Beyân ve’t-Tebyîn, thk. Abdüsselam Muhammed Harun, Mektebetü’l-Hancî, VII. bs. Kahire 1998. I-IV.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed b. Ali (ö. 816/1413), et-Ta’rîfât, thk. İbrahim el-Ebyârî, I. bs. Beyrut 1405. (Şâmile: 1.0).
• Çakan, İsmail Lütfi, Hadîs Edebiyâtı, İFAV Yay. II. bs. İstanbul 1989.
• Ebû Bekir İbnü’l-Arabî, Muhammed b. Abdillah el-Mâlikî el-İşbîlî (ö. 543/1148), Ârizatü’l-Ahvezî bi Şerhi Sahîhi’t-Tirmizî, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut ts. I-XIII.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş’as (ö. 275/888), es-Sünen, İstanbul 1981, I-V.
• Ebû Nasr es-Serrâc et-Tûsî (ö. 378/988), el-Lüma’, thk. Abdulhalim Mahmud-Tâha Abdulbâkî Surûr, Bağdat 1960.
• Ebû Nasr es-Serrâc et-Tûsî (ö. 378/988), el-Lüma’, çev. Hasan Kamil Yılmaz, İstanbul 1997. (Lüma’, Türkçe çev. Yılmaz).
• Ebû Tâlib el-Mekkî (ö. 386/996), Kûtü’l-Kulûb fî Muâmeleti’l-Mahbûb ve Vasfi Tarîkı’l-Mürîd ilâ Makâmi’t-Tevhîd, thk. Abdulmün’ım el-Hafinî, Dârü’r-Reşâd, I. bs. Kahire 1991, I-III.
• Ebû Tâlib el-Mekkî (ö. 386/996), Kûtü’l-Kulûb (Kalplerin Azığı), çev. Muharrem Tan, İstanbul 1999, I-IV.
• Elbânî, Muhammed Nâsıruddîn (ö. 1999), Silsiletü’l-Ehâdîsi’d-Da’îfe ve’l-Mevdû’a, I. bs. Riyad 1412-1425, I-XIV.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed (ö. 370/980), Mu’cemü Tehzîbi’l-Lüğa, thk. Riyâd Zekî Kâsım, Dâru’l-Ma’rife, I. bs. Beyrut 2001.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid (ö. 505/1111), Fedâihu’l-Bâtıniyyê, thk. Abdurrahman Bedevî, ed-Dâru’l-Kavmiyye, Kahire 1964.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid (ö. 505/1111), el-Munkızu min ad- Dalâl, çev. Hilmi Güngör, Maarif Basımevi, II. bs. Ankara 1960.
• Görgün, Tahsin, Anlam ve Yorum –Dini Metinlerin Anlaşılması ve Yorumlanması-, Gelenek Yay. I. bs. İstanbul 2003.
• Görmez, Mehmet Sünnet ve Hadisin Anlaşılması ve Yorumlanmasında Metodoloji Sorunu, Türkiye Diyanet Vakfı Yay. II. bs. Ankara 2000.
• Guiraud, Pierre, Anlambilim –La Sémantique-, çev. Berke Vardar, Multilingual Yay. III. İstanbul 1999.
• Gülâbâdî, Ebû Bekir Muhammed b. İbrahim (ö. 380/990), Maâni’l-Ahbâr/Bahru’l-Fevâid -İlk 80 Varak, thk. Fikret Karapınar, (Basılmamış yüksek lisans tezi), Konya 1999.
• Hakîm et-Tirmizî, Ebû Abdillah (ö. 295,310/907,922 civ.), Nevâdiru’l-Usûl fî Ma’rifeti Ehâdîsi’r-Rasûl, thk. Abdurrahman Umeyra, Dâru’l-Cîl, Beyrut 1992, I-IV.
• Hâkim Nîsâbûrî, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdillah (ö. 405/1014), el-Müstedrek ala’s-Sahîhayn, thk. Mustafa Abdulkâdir Atâ, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, I. bs. Beyrut 1990, I-IV. (Şâmile: 1.0).
• Halîl b. Ahmed (ö. 185/801), Kitâbü’l-Ayn, hzl. Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut ts.
• Hattâbî, Ebû Süleyman (ö. 388/998), Meâlimü’s-Sünen Şerhu Süneni’l-İmâm Ebî Dâvûd, hzl. Muhammed Râğıb et-Tabbâh, I. bs. Halep 1932, I-IV.
• Hüseyin Kâzım Kadri (ö. 1934), Türk Lûgati, Maarif, Cumhuriyet Matbaası İstanbul 1928-1943, I-IV.
• İbn Abdilberr, Ebû Ömer Yusuf b. Abdillah el-Kurtubî (ö. 463/1070), et-Temhîd limâ fî’l-Muvatta’ mine’l-Meânî ve’l-Esânîd, thk. Mustafa b. Ahmed el-Alevî-Muhammed Abdulkebîr vd. 1967-1992, I-XXVI.
• İbn Arabî, Muhyiddin (ö. 638/1240), el-Fütühâtü’l-Mekkiyye, thk. Osman Yahya-İbrahim Medkûr, Kahire 1981-1985, I-XIV.
• İbn Battal, Ebû’l-Hasen Ali b. Halef el-Kurtubî (ö. 449/1057), Şerhu Sahîhi’l-Buhârî, thk. Ebû Temîm Yâsir b. İbrahim, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad ts. I-X.
• İbnü’l-Cevzî, Ebû’l-Ferec Abdurrahman (ö. 597/1200), Ğarîbü’l-Hadîs, thk. Abdulmu’tî Emîn Kal’acî, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, I. bs. Beyrut 1985, I-II. (Şâmile: 1.0).
• İbnü’l-Cevzî, Ebû’l-Ferec Abdurrahman (ö. 597/1200), Telbîsü İblîs, thk. Eymen Sâlih, Kahire 2003.
• İbnü’l-Esîr, Ebû’s-Seâdât Mecduddîn el-Cezerî (ö. 606/1209), en-Nihâye fî Ğarîbi’l-Eser, thk. Tâhir Ahmed ez-Zâvî-Mahmûd Muhammed et-Tanâhî, el-Mektebetü’l-İlmiyye, Beyrut 1979, I-V. (Şâmile: 1.0).
• İbn Fâris, Ebû’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris (ö. 395/1004) Mu’cemü’l-Mekâyîs fî’l-Lüğa, thk. Şihâbüddîn Ebû Amr, Dâru’l-Fikr, I. bs. Beyrut 1994.
• İbn Hacer el-Askalânî (ö. 852/1448), Fethu’l-Bârî, hzl. Muhammed Fuâd Abdulbâkî- Muhıbbüddîn el-Hatîb, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut ts. I-XIII.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim el-Büstî (ö. 354/965), Sahîhu İbn Hıbbân bi Tertîbi İbn Belebân, thk. Şuyab el-Arnaût, Müessesetü’r-Risâle, II. bs. Beyrut 1993, I-XVIII.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah el-Kazvînî (ö. 275/888), es-Sünen, İstanbul 1981, I-II.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem b. Manzûr (ö. 711/1311), Lisânu’l-Arab, thk. Abdullah Ali el-Kebîr-Muhammed Ahmed Hasebullah-Hâşim Muhammed eş-Şâzelî, Dâru’l-Meârif, Kahire ts. I-VI.
• İzutsu, Toshihiko, Kur’an’da Dini ve Ahlaki Kavramlar, çev. Selâhattin Ayaz, Pınar yay. İstanbul ts.
• Öztürk, Mustafa, Kur’an ve Aşırı Yorum Tefsirde Bâtınilik ve Bâtıni Te’vil Geleneği, Kitâbiyât, I. bs. Ankara 2003.
• Öztürk, Mustafa, “Tefsirde Zahir-Bâtın Düalizmi ya da Tasavvufi Aşırı Yorum” İslâmiyât Dergisi, II (1999), sy: 3, Ankara 1999.
• Râğıb el-İsfahânî (ö. 425/1033), Müfredâtu Elfâzi’l-Kur’ân, thk. Safvân Adnân Dâvûdî, III. bs. Dımeşk 2002.
• Rickman, Hans Peter, Anlama ve İnsan Bilimleri, çev. Mehmet Dağ, Etüt Yay. II. bs. Samsun 2000.
• Sakallı, Talat, Hadis Tartışmaları –İbn Hacer-Bedrüddîn Aynî-, Türkiye Diyanet Vakfı Yay. I. bs. Ankara 1996.
• Kâdî İyâz Ebû’l-Fadl İyâz b. Musa (ö. 544/1149), İkmâlü’l-Mu’lim bi Fevâdidi Müslim, thk. Yahya İsmail, Dâru’l-Vefâ, I. bs. Mansûra 1998, I-IX.
• Kastallânî, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed (ö. 923/1517), İrşâdü’s-Sârî ilâ Şerhi Sahîhi’l-Buhârî, el-Matbaatü’l-Kübrâ’l-Emîriyye, VII. bs. Bulak-Mısır 1905, I-X. (Hâmişinde Sahîhu Müslim ve Şerhu’l-İmâmi’n-Nevevî vardır).
• Kefevî, Ebû’l-Bekâ’ Eyyub b. Musa (ö. 1094/1683), el-Külliyyât Mu’cem fî’l-Mustalihât ve’l-Furûki’l-Lüğaviyye, thk. Adnan Dervîş-Muhammed el-Mısrî, Müessesetü’r-Risâle, II. bs. Beyrut 1993.
• Kirmânî, Muhammed b. Yusuf (ö. 786/1384), el-Kevâkibü’d-Derârî fî Şerhi Sahîhi’l-Buhârî, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, II. bs. Beyrut 1981, I-XXV.
• Koçkuzu, Ali, Osman, “Hz. Peygamber’in (s.a) Mizâcı ve Hadiste İşâri Tefsir”, Süleyman Demirel Üniversitesi IV. Kutlu Doğum Sempozyumu’nda sunulan bildiri, Isparta 2001.
• Kurtubî, Ebû’l-Abbas Ahmed b. Ömer (ö. 656/1258), el-Müfhim limâ Eşkele min Telhîs Kitâbi Müslim, thk. Muhyiddîn Dîb-Ahmed Muhammed es-Seyyid vd. Dâru İbn Kesîr, I. bs. Beyrut 1996, I-VII.
• Mâlik b. Enes Ebû Abdillah (ö. 179/795) Muvatta’, (Yahyâ el-Leysî rivâyeti), thk. Muhammed Fuat Abdulbâkî, Mısır ts. I-II.
• Mâzerî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ali (ö. 536/1141), el-Mu’lim bi Fevâidi Müslim, thk. Muhammed eş-Şâzelî en-Neyfer, Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, II. bs. Beyrut 1992, I-III.
• Mengüşoğlu, Takiyyettin, Felsefeye Giriş, Remzi Kitabevi, IV. bs. İstanbul 1988.
• Mubârekpûrî, Ebû Ali Muhammed Abdurrahman (ö. 1353/1935), Tuhfetu’l-Ahvezî bi Şerhi Câmii’t-Tirmizî, hzl. Abdurrahman Muhammed Osman, Dâru’l-Fikr, Beyrut ts. I-X.
• Münâvî, Muhammed Abdurraûf (ö. 1031/1622), Feyzu’l-Kadîr Şerhu’l-Câmi’i’s-Sağîr, Mısır 1356, I-VI.
• Müslim, Ebû’l-Hüseyn en-Neysâbûrî (ö. 261/874), el-Câmiu’s-Sahîh, thk. Muhammed Fuad Abdulbâkî, İstanbul 1982, I-III.
• Nesâî, Ebû Abdurrahmân (ö. 303/915), es-Sünen, thk. Abdülfettah Ebû Ğudde, IV. bs. Beyrut 1994, I-IX.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddin Yahya eş-Şâfiî (ö. 676/1277) el-Minhâc fî şerhi Sahîhi Müslim, el-Matbaatü’l-Mısriyye bi’l-Ezher, I. bs. Mısır 1929-1930, I-XXX.
• Râzî, Fahruddin Ebû Abdillah (ö. 604/1207), et-Tefsîru’l-Kebîr, (Mefâtîhu’l-Ğayb), Dâru’l-Fikr, I. bs. Beyrut 1981, I-XXXII.
• Senûsî, Muhammed b. Muhammed (ö. 895/1489), Mükemmilü İkmâli’l-İkmâl, thk. Muhammed Sâlim Hâşim, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, I. bs. Beyrut 1994, I-IX. (Übbî’nin İkmâlü İkmâli’l-Muallim’i ile birlikte).
• Sindî, Muhammed b. Abdülhâdî (ö. 1138/1726), Hâşiyetü Süneni’n-Nesâî, hzl. Mektebetü Tahkîki’t-Türâsi’l-İslâmî, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut ts. I-V. (Sünenü’n-Nesâî ve Suyûtî şerhi ile birlikte basılmış).
• Suruş, Abdulkerim, Dini Düşüncenin Yeniden Kurulması, Kıyam Yay. İstanbul 1989.
• Suyûtî, Celâlüddin Abdurrahman (ö. 911/1505), el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, thk. Mustafa Dîb el-Buğâ, Dâru İbn Kesîr, I. bs. Beyrut 1987, I-II.
• Suyûtî, Celâlüddin Abdurrahman (ö. 911/1505), Şerhu’n-Nesâî (Zehru’r-Rubâ alâ’l-Muctebâ), hzl. Mektebetü Tahkîki’t-Türâsi’l-İslâmî, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut ts. I-V. (Sünenü’n-Nesâî ve Sindî haşiyesi ile birlikte basılmış).
• Şehristânî, Ebû’l-Feth (ö. 548/1153), el-Milel ve’n-Nihal, thk. Ahmed Fehmî Muhammed, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, II. bs. Beyrut 1992, I-III (birlikte).
• Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed (ö. 1250/1834), Neylü’l-Evtâr Şerhu Müntekâ’l-Ahbâr min Ehâdîsi Seyyidi’l-Ahyâr, thk. Taha Abdurraûf Sa’d-Mustafa Muhammed el-Havârî, Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, 1978 Kahire, I-V (XX cüz).
• Tahâvî, Ebû Ca’fer (ö. 321/933), Şerhu Müşkili’l-Âsâr, thk. Şuayb Arnavut, Müessesetü’r-Risâle, I. bs. Beyrut 1994, I–XVI.
• Taftazânî, Sa’duddîn (ö. 791/1389), Şerhu’l-Akâid en-Nesefiyye, thk. Ahmed Hicâzî, I. bs. Mısır 1987.
• Taş, İsmail, Ebu Süleyman es-Sicistanî ve Felsefesi, Kömen Yay. I. bs. Konya 2006.
• Taşköprüzâde, Ahmed b. Mustafa (ö. 968/1561), Miftâhu’s-Se’âde ve Misbâhu’s-Siyâde fî Mevdûâtu’l-Ulûm, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, I. bs. Beyrut 1985, I-III.
• Tîbî, Şerefüddîn el-Hüseyn b. Muhammed (ö. 743/1342), Şerhu’t-Tibî alâ Mişkâti’l-Mesâbîh (el-Kâşif an Hakâikis-Sünen), hzl. Ebû Abdillah Muhammed Semek, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, I. bs. Beyrut 2001, I-XII.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevra (ö. 279/892), es-Sünen, İstanbul 1981, I–V.
• Übbî, Muhammed b. Halîfe (ö. 828/1425), İkmâlü İkmâli’l-Muallim, thk. Muhammed Sâlim Hâşim, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, I. bs. Beyrut 1994, I-IX. (Senûsî’nin Mükemmilü İkmâli’l-İkmâl’i ile birlikte).
• Yıldırım, Ahmet, “Hadisleri Anlamada İşârî Yorum”, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, yıl. 2004/2, sy. 13.
• Yılmaz, Hayati, “Hadis İlminde Kudsî Hadisler ve Bu Konuda Yapılan Çalışmalar”, Sakarya Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, yıl: 1996, sy: 1, Adapazarı 1996.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin (ö. 1977), et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn, Mektebtü Vehbe, Kahire ts. I-III.
• Zerkânî, Muhammed Abdulazîm, Menâhilü’l-İrfân fî Ulûmi’l-Kur’ân, Dâru’l-Fikr, ts. I-II.
• Zerkeşî, Bedrüddin Muhammed b. Abdillah (ö. 794/1392), el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân, thk. Muhammed Ebû’l-Fadl İbrahim, Dâru’t-Türâs, III. bs. Kahire 1984, I-IV.