İ’câzü’l-Kur’an Düşüncesinin Temelleri: Câhız Örneği

Yıl 2009, Cilt: 9 Sayı: 1, 185 - 209, 31.05.2009

Numan Konaklı

https://doi.org/10.5281/zenodo.3344033

Öz

Genel olarak Kur’an’ın diğer söz ve metinlere olan üstünlüğünü ifadelendiren i’câz terimi, daha özelde nüzul dönemi Araplarının Kur’an’ın ilahi oluşunu inkar etmelerine karşılık Kur’an tarafından yapılan meydan okumaya cevap verilemeyişi ve Kur’an’ın sahip olduğu diğer üstünlük yönlerine dayanılarak Müslümanlar tarafından bu olguları ifadelendirmek için kullanılagelen bir sözcük olmuştur. Her ne kadar bu terimin ortaya çıkışı nüzul döneminden yaklaşık üç asır sonralarına rastlasa da terimin ifadelendirmeye çalıştığı kavramın ilk Müslüman kuşaklar nezdinde bilinir olduğu söz ve hal karineleriyle ortadadır. Özellikle hicri ikinci asırda eskisinden daha farklı ve karmaşık siyasi ve kültürel ortamlarda yaşamaya başlayan Müslümanlar değişik dini unsurlar ve yapılarla da karşı karşıya gelmişlerdir. Bu karşılıklı etkileşim sürecinde nüzul dönemini andırır bir şekilde Kur’an ve Hz. Peygamberin nübüvvetine yönelik tenkitler ortaya çıkmıştır. Bu tenkitlere cevap vererek İslam’ı savunmak adına başta kelamcılar olmak üzere Müslüman ilim adamları harekete geçmişlerdi. Özellikle de kelam ilminin müessisi olan Mu’tezile alimleri kendilerini bu işe adamışlar ve bu noktada idealist bir çizgide durmuşlardır. Bu çizgi üzere harekete geçenlerden biri de ünlü kelamcı ve dil bilgini Câhız’dır. O başta Hz. Peygam-ber’in nübüvvetini savunma düşüncesi üzerinden "isbâtü’n-nübüvve" diğer yandan da Kur’an’ın diğer söz ve metinler yanında sahip olduğu nazm üstünlüğünü gösterme çabası üzerinden i’câz düşüncesiyle temas kurmuş ve eserlerinde bu konularla ilgili önemli bilgiler sunmuştur. O’nun kaleme aldığı Nazmu’l-Kur’ân isimli eseri konuyla ilgili olarak önemli bir aşama kabul edilmektedir. Câhız’ın i’câz konusuna yak-laşım tarzı ve meseleleri ele alış biçimi sonraki dönemde yaşayan birçok bilgini de etkilemiştir. Aynı zamanda bu konunun ilmi bir mesele haline gelmesinde önemli izler bırakarak sonrakilere düşünsel bir yol açmıştır.

Anahtar Kelimeler

Mucize, İ’câz, İ’câzü’l, Kelam, Nazm, Câhız

The Basis of theory of I’Jaz Al Quran: Jahiz as an Exemple

Öz

The word i’jaz means the rendering incapable, powerless. The other word mujiza comes from same verbal root. The term of i’jaz al Qur’an generally means inimitability or uniqueness structure of Qur’an. By the early part of Islam Qur’an had challenged to Arabs to produce chapter like it. However, no one could make one verse and part like Qur’an. Then it is claimed eloquence and rhetoric were highly level among the Arabs. The Qur'an has not used the word i’jaz and mujiza to explanation these situations and the term i’jaz was not used by earlier Muslim scholars. During the third century, the word i’jaz had come to mean that quality of the Qur'an and attracted attention among Muslim scholars. In this century the word i’jaz had become the technical term about Qur’an. Firstly, Mutazili scholars had attempted to research about i’jaz. Jahız is one of the Mutazila theologians and language scholar. He wrote Nazm al Qur’an that first known book about i’jaz. In this article, we will see Jahiz’s approaches and thinks about Qur’an’s eloquence and discourse.

Anahtar Kelimeler

Miracle, İ’jaz, İ’jaz Al Qur’an, Discourse, Composition, Jahiz

Kaynakça

• Abdülcebbâr, Ahmed el-Hemedânî el-Kadı, Tesbîtu Delâilu’n-Nübüvve, (thk: Abdülkerîm Osmân), Dâru’l-Arabiyye, Beyrut, t.y.
• Arefe, Abdülazîz Abdülmu’tî, Kadıyyetü’l-İ’câz el-Kur’ânî ve Eseruhâ fî Tedvîni’l-Belâğati’l-Arabiyye, Alemü’l-Kütüb, Beyrut, 1985.
• Bâkıllânî, el-Kâdî Ebû Bekr, İ’câzu’l-Kur’ân, Âlemü’l-Kütüb, Beyrut, 1988.
• Bint eş-Şâti’, Âişe Abdurrahmân, el-İ’câzu’l-Beyânî li’l-Kur’ân ve Mesâilü İbn Ezrak, Dâru’l-Maârif, Kahire, 1987.
• Câbirî, Muhammed Âbid, Nakdü’l-Akli’l-Arabî (II), Bünyetü’l-Akli’l-Arabî, Merkezu Dirâsâti’l-Vahdeti’l-Arabiyye, Beyrut, 2004.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Kinânî el-Leysî, Kitâbu’l-Hayevân, I-VII, (thk: Abdüsselâm Muhammed Hârûn), Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut, 1969.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Kinânî el-Leysî, el-Beyân ve’t-Tebyîn, I-IV, (thk: Abdüsselâm Muhammed Hârûn), Mektebetü’l-Hancî, Mısır, 1975.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Kinânî el-Leysî, Hucecü’n-Nübüvve, (Resâilü’l-Câhız içersinde), I-IV, (thk: Abdüsselâm Muhammed Hârûn), Mektebetü’l-Hancî, Kahire, 1979.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Kinânî el-Leysî, Halku’l-Kur’ân, (Resâilu’l-Câhız içersinde), I-IV, (thk: Abdüsselâm Muhammed Hârûn), Mektebetü’l-Hancî, Kahire, 1979.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Kinânî el-Leysî, el-Usmâniyye, (thk: Abdüsselâm Muhammed Hârûn), Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, Mısır, 1955.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Kinânî el-Leysî, Resâilü’l-Câhız: er-Resâilü’l-Kelâmiyye, (tkd: Ali Ebû Mülhim), Dâru ve Mektebetü’l-Hilâl, Beyrut, 1987.
• Cürcânî, Ebubekr Abdülkâhir b. Abdurrahmân b. Muhammed, Delâilü’l-İ’câz, ( thk: Mahmûd Muhammed Şakir ), Mektebetü’l-Hancî, Kahire, 2004.
• Dayf, Şevkî, el-Belâğa: Tatavvur ve Târîh, Dâru’l-Ma’rife, Kahire, t.y.
• Eş’arî, Ebu’l-Hasen Ali b. İsmail, Makâlâtü’l-İslâmiyyîn, Darul Funun İlahiyat Fakültesi Neşriyatı, İstanbul, 1928.
• Hacımüftüoğlu, Nasrullâh, Kur’an’ın Belâgatı ve İ’câzı Üzerine, Ekev Yayınevi, Erzurum, 2001.
• Hâlidî, Salâh Abdülfettâh, el-Beyân fî İ’câzi’l-Kur’ân, Daru Ammâr, Amman, 1992.
• Hatîb, Abdülkerîm, el-İ’câz fi Dirâsetü’s-Sâbikîn, Dâru’l-Fikri’l-Arabî, y.y. , 1973.
• Hayyât, Ebu’l-Hasen Abdürrahîm b. Muhammed b. Osman, Kitâbu’l-İntisâr ve’r-Redd Alâ İbn Râvendî el-Mülhid, ( trc: Albert Nasrî Nader ), el-Matbaatü’l-Kasûlikiyye, Beyrut, 1957.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbâs Şemsüddîn Muhammed b. Ebûbekr, Vefeyâtu’l-A’yân ve Enbâu Ebnâi’z-Zemân, ( thk: İhsan Abbâs ), Dâru Sâdır, Beyrut, 1978.
• İbn Nedîm, el-Fihrist, ( thk: İbrahim Ramazan ), Dâru’l-Marife, Beyrut, 1997.
• Kassâb, Velîd, et-Türâsü’n-Nakdî ve’l-Belâğî li’l-Mu’tezile hattâ nihâyeti’l-karn es-sâdis, Dâru’s-Sekâfe, Devha, 1985.
• Kattân, Mennâ’, Mebâhis fî Ulûmi’l-Kur’ân, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1998.
• Koç, M. Akif, Kur’an’ı Kerim’in İ’câzında Sarfe Nazariyesi, Yeni Ümit, İstanbul, Ocak-Mart 98.
• Mahlûf, Abdürraûf, el-Bâkıllânî ve Kitâbuhû İ’câzu’l-Kur’ân: Dirâse Tahlîliyye, Menşûrâtu Dar’i-Mektebeti’l-Hayât, Beyrut, 1978.
• Polat, Fethi Ahmet. “Bir İ’câzü’l-Kur’ân İddiası: Sarfe”. Marife 3/3 (2003): 185-218. https://doi.org/10.5281/zenodo.3343415.
• Râfiî, İ’câzu’l-Kur’ân ve’l-Belâgatü’n-Nebeviyye, El-Mektebetü’l-Asriyye, Beyrut, 2004.
• Rummânî, Ebu’l-Hasen Ali b. İsa, en-Nüket fî İ’câzi’l-Kur’ân, (Selâsu Resâil’in içersinde), ( thk: Ahmed Muhammed Halefullâh, Muhammed Zağlûl Selâm ), Dâru’l-Maârif, Kahire, t.y.
• Selâm, Muhammed Zağlûl, Eseru’l-Kur’ân fî Tatavvuri’n-Nakd el-Arabî ilâ âhiri’l-karn er-râbi’ el-hicrî, Dâru’l-Maârif, Kahire, 1995.
• Sultân, Münîr, İ’câzu’l-Kur’ân Beyne’l-Mu’tezile ve’l-Eşâira, Münşeetü’l-Maârif, İskenderiye, 1987.
• Şerîf, Cemâlüddîn Abdülazîz, Nazariyyâtü’l-İ’câz el-Kur’ânî, Câmiatü’l-Cezîre, y.y. , t.y.
• Şeşen, Ramazan, “Câhiz”, DİA, TDV yay. , İstanbul, 1993.
• Umerî, Ahmed Cemal, Mefhûmu’l-İ’câz el-Kur’ânî hatte’l-karn es-sâdis el-hicrî, Daru’l-Maârif, Kahire, 1984.
• Yavuz, Y. Şevki, “İ’câzu’l-Kur’ân”, DİA, TDV yay. , İstanbul, 2001.
• Yavuz, Y. Şevki, “Câhiz” (Kelâmî Görüşleri), DİA, TDV yay. , İstanbul, 1993.
• Yıldırım, Suat, “İ’câzu’l-Kur’ân İlmi”, Yeni Ümit, İstanbul, 2002, sayı: 57.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullâh Mahmûd b. Umer, el-Keşşâf an Hakâiki’t-Tenzîl ve Uyûnu’l-Ekâvîl fî Vucûhi’t-Te’vîl, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut, t.y.
• Zerkânî, Muhammed Abdülazîm, Menâhilü’l-İrfân fî Ulûmi’l-Kur’ân, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut, 2001.