“Kendim Yazdım Kendim Yaktım”: Ebû Hayyân et-Tevhîdî’nin (ö. 414/1023) Kitaplarını İmhası

Yıl 2020, , 31 - 49, 24.12.2020

Hikmet Yaman

https://doi.org/10.15370/maruifd.846113

Öz

İslâm tarihinin erken yüzyıllarında kitap ve kütüphane sevgisi bakımından Müslümanların hangi mümeyyiz vasıflara sahip oldukları düşünce tarihi kaynakları tarafından tafsilatlı bir biçimde işlenmiştir. Örneğin Abbâsî halifesi Me’mûn’un (ö. 218/833) kitapları için de muhkem ve sakin bir barınak olan Beytülhikme’yi kurarken civar ve uzak diyarlara düzenlediği seferler sırasında ve de oralara gönderdiği kitap simsarları vasıtasıyla, söz konusu yerlerdeki nadir ve nadide kitapları elde edip kurduğu bu müessesenin kütüphanesine kazandırabilmek adına nasıl benzersiz cömertliklerde bulunduğu bu kaynaklarda tekrar tekrar anlatılır. Elde ettiği bu kitapların Arapçadan başka dillerde yazılmış olanlarının muhtevasına hakkıyla nüfuz edebilmek için yetkin mütercimler işe aldığı, kitaplara ve içeriklerine verdiği bu değeri tescilleme bağlamında devasa bütçeler tahsis ederek müstensihler, mücellitler, verrâklar ve daha nice kitap hizmetkarlarının maliyetini cömertçe karşıladığı takdirle kaydedilir.
Benzer bir biçimde erken dönem İslâm düşüncesine dair ilmî kaynaklarda Benû Musa’nın, özellikle de Ebû Ca‘fer Muhammed b. Musa’nın (ö. 259/873), nasıl tutkulu bir aşk ve gayretle Beytülhikme’deki kitaplarla haşır neşir olarak ömürlerini geçirdikleri ve başka dillerde daha önce üretilmiş kıymetli eserlerin Arapçaya tercüme edilerek Müslüman okuyucuların hizmetine sunulabilmesi için nasıl tarifsiz fedakarlıklara katlandıkları efsanevi bir şekilde rivayet edilir. Beytülhikme’nin kütüphanesini daha da zenginleştirebilmek adına bütün imkân ve enerjilerini seferber ettikleri, Huneyn b. İshâk (ö. 260/873) ve Sâbit b. Kurre (d. 288/902) gibi üstün maharet ve kabiliyet sahibi mütercimler bulup onları istihdam edebilmek için nasıl gayretle çalıştıkları sitayişle aktarılır. Ancak Müslüman muhitlerde böylesine değerli bir nimet olarak görülen kitap bazen de ortadan kaldırılması gerektiği düşünülen zararlı bir metaa dönüştürülebilmiştir. Bu tarihî süreç içerisinde bazen münferit kitaplar imha edilmişken bazen de kitaplar kolektif olarak yok edilmiştir.
Erken dönem İslâm tarihi kaynaklarındaki veriler itibarıyla iki türlü kitap imhasıyla muhatap olmaktayız: Başkalarının organizasyonuyla icra edilen imhalar ve kitabın bizzat müellifi tarafından gerçekleştirilen imhalar. Birinci türdeki imhalar yazara veya eserindeki malumat ve yorumlara yönelik bir çeşit cezalandırma girişimidir. Söz konusu yazarın ilgili sunumlarının insanların itikadını bozup kafalarını karıştırdığı ve bu durumun da toplumda huzursuzluk ve kargaşaya sebep olduğu iddia edilmektedir. Bu iddialar siyasi ideolojilerle ilişkili olabildiği kadar dinî ve mezhebî görüşlerle de irtibatlı olabilmektedir. İkinci türdeki imhaların ise daha bireysel ve biricik gerekçelendirmeleri vardır. Bir müellif nasıl olur da emeğini ve ömrünü harcadığı kitaplarını ortadan kaldırmak isteyebilir? Bir yazarı böylesine bir mecraya sürükleyen saik ve sebepler neler olabilir? Bu çalışmamız işte bu gibi sorulara cevap aramak üzere çıkılan bir yolculuktur. Erken dönem İslâm düşünce tarihinden seçtiğimiz yetkin örnekler üzerinden kendi kitaplarını imha ettikleri kaydedilen ilim insanlarının bu teşebbüslerinin bağlamlarını ve arka planlarını açıklığa kavuşturup bütün bu sürece olabildiğince çok boyutlu perspektiflerden yaklaşmaya çalışmaktayız. Araştırma verilerimizin bize gösterdiğine göre modern zamanlarda İslâm düşünce tarihi çalışma sahasında bu spesifik mevzuya tahsis edilerek üretilen müstakil bir çalışma yoktur. Dolayısıyla bu çalışma bu mevzuda sonraki araştırmalar için de akademik bir zemin oluşturmayı ümit etmektedir.
Çalışmanın ilk kısmında İslâm düşünce tarihi kaynaklarında kendi kitaplarını imha ettikleri kaydedilen erken dönem Müslüman ilim insanları arasından beş şahsiyete işaret edilmiştir: Ebû Amr b. el-Alâ (ö. 154/771), Davud et-Tâî (ö. 165/781), Süfyân es-Sevrî (ö. 161/778), Yusuf b. Esbât (ö. 196/811-2) ve Ebû Süleyman ed-Dârânî (ö. 215/830). Birbirlerinden farklı ilim dallarında temayüz etmiş olan bu âlimlerin ortak özellikleri hayatları esnasında kendilerine mahsus sebeplerle kitaplarını imha etmiş olmalarıdır. Aşağıdaki sayfalarda bu ilim insanlarının kitaplarını ortadan kaldırma kararlarında hâkim müessir sebeplerin neler olduğu irdelenmiş, hangi psikolojik şartlarda bu fiillerini gerçekleştirdikleri açıklanmaya çalışılmıştır. Bu teşebbüsleriyle kendi bireysel dindarlık anlayışlarının ilişkisi tartışma konusu edilmiş, onların bilgi tasavvurları ve bilgiden beklentileri bu bağlamda ele alınmıştır. İlk bakışta oldukça masum bir gayret gibi gözüken kitap yazma meşguliyeti ve kitap edinme arzusunun bu ilim insanları nezdinde zamanla nasıl da bir çeşit bağımlılığa varan bir dünyevileşme sürecine dönüştüğü şeklindeki kanaat tahlil edilmiştir. Bilgi ve dinî tecrübe arasında kurdukları ilişki incelenmiş bu ilişkiye kendi bireysel dindarlıkları açısından nasıl yaklaştıkları izah edilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kitap imhası, kitabın fonksiyonu, bilgi, dindarlık, dünyevileşme kaygısı, Ebû Hayyân et-Tevhîdî

“I Wrote Them, I Burnt Them”: Abū Ḥayyān al-Tawḥīdī’s (d. 414/1023) Destruction of His Books

Öz

From the beginning of Islam, Muslims have always given great significance to books and libraries. Scholarly sources on this subject-matter record countless exemplary cases in detail referring to their legendary love and passion for books and libraries. The ‘Abbāsid Caliph al-Ma’mūn (d. 218/833) for instance, is reported to have an irresistible desire to establish a strong and peaceful house for books and thus he established the Bayt al-Ḥikma (the House of Wisdom). He would repeatedly send delegations to neighboring and distant countries to find and bring scientific and philosophical works to this institution. In order to benefit properly from the contents of the books written in languages other than Arabic, he would employ competent translators, especially for Greek and Syriac. He would spend a huge amount of his budget to hire copyists, bookbinders, and all other types of library staff to serve books more dearly and diligently. Al-Ma’mūn’s generosity to this end was legendary and unlimited.
Scholarly sources on the history of Islamic sciences and philosophy make similar references to Banū Mūsā, and especially to Abū Ja‘far Muḥammad b. Mūsā (d. 259/873), who would spend his entire time, capacity, and energy for the Bayt al-Ḥikma in order to enrich its collections and find authoritative translators like Ḥunayn b. Isḥāq (d. 260/873) and Thābit b. Qurra (d. 288/902) to make the contents of the books usable and useful for Arabic-speaking intellectuals. Abū Ja‘far’s ambition, passion, and sacrifices for serving books was again matchless. Such examples testify to the fact that for Muslims books are accepted as being absolutely necessary, indispensable, and a valuable part of human life. Yet, at times the same books might be considered as something dangerous, harmful, and destructive to human beings. On account of such a consideration, books have historically been destroyed individually and collectively. Furthermore, on many occasions, the form of this destruction was through burning them in a fire.
According to the accounts of historical sources on the early centuries of Islamic history, two types of book destruction came into the scene: book destructions organized by others than the authors, and book destructions executed by the authors themselves. The first type was an attempt to apply a certain kind of punishment to the author or to the arguments and interpretations found within the book in question. The retaliators would claim that these arguments and interpretations were harmful to the shared creed of the people, lead them into confusion, and consequently cause unrest and commotion in the society. Such claims were also related to political ideologies, religious beliefs, and sectarian convictions that were dominant in that society. The second type of punishment, however, was based on more individual, peculiar, and unique justifications. How could it be that an author would decide to destroy his own books on which he has in fact spent endlessly his hard work and even his life? What kind of reasons or incentives could possibly have been influential enough to make him decide to carry out this tragic end? This article aims at shedding intelligible light on this phenomenon and discussing the subtle motivations behind this occurrence. A reasonable selection from the early centuries of Islamic intellectual history has been made of such related incidents of book burning organized and executed by the authors themselves, and an attempt has been to identify, contextualize and clarify the real causes and backgrounds of such occurrences. We have not seen an independent study in Turkish dedicated to this subject matter, and thus hope that this article would humbly fill a gap in this elusive field of Islamic intellectual history. We would also expect that this study would ignite new incentives for further research on this neglected topic.

Anahtar Kelimeler

Destruction of books, functions of books, knowledge, piety, secularization anxiety, Abū Ḥayyān al-Tawḥīdī

Kaynakça

• Baez, Fernando. A Universal History of the Destruction of Books: From Ancient Sumer to Modern-day Iraq (trc. Alfred MacAdam). New York: Atlas & Co., 2008 [Baez, Fernando. Kitap Kıyımının Evrensel Tarihi (trc. Tolga Esmer). İstanbul: Can Yayınları, 2018].
• el-Câhiz, Amr b. Bahr. el-Beyân ve’t-tebyîn (nşr. Abdüsselâm Muhammed Harun). I-VII, Kahire: MaTba‘atü Lecneti’t-Terceme ve’n-Neşr, 1948-1950.
• Cook, Michael. “The Opponents of the Writing of Tradition in Early Islam.” Arabica, 1997, sy. 44, s. 437-530.
• Ebû Nuaym el-İsfahânî. Hilyetü’l-evliyâ. I-X, Kahire: Maṭba‘atü’s-Sa‘âde, 1974-9.
• el-Hatîb el-Bağdâdî. Takyîdü’l-ilm (nşr. Yûsuf el-‘İşş). Beyrut: Dâru İhyâ’i-s-Sünneti’n-Nebeviyye, 1974.
• Kaya, Mahmut. “Ebû Hayyân et-Tevhîdî.” DİA, X, 154-7.
• Kraemer, Joel L. Humanism in the Renaissance of Islam: The Cultural Revival during the Buyid Age. Leiden: E. J. Brill, 1986.
• ----------. Philosophy in the Renaissance of Islam: Abū Sulaymān al-Sijistānī and his Circle. Leiden: E. J. Brill, 1986.
• el-Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Havâzin. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye (nşr. Abdülhalîm Mahmûd, Mahmûd b. Şerîf). Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Hadîse, 1966.
• Melchert, Christopher. “The Destruction of Books by Traditionists.” Al-Qantara, 2014, XXXV, sy. 1, s. 213-31.
• Polastron, Lucien X. Books on Fire: The Desrtruction of Libraries throughout History (trc. Jon E. Graham). Vermont: Inner Traditions, 2007 [Polastron, Lucien X. Kitap Yakmanın Tarihi (trc. Aziz Ufuk Kılıç). İstanbul: Everest Yayınları, 2015].
• al-Qādī, Wadād. “Scholars and Their Books: A Peculiar Islamic View from the Fifth/Eleventh Century (Presidential Address).” Journal of the American Oriental Society, 2004, CXXIV, sy. 4, s. 627-40.
• Rosenthal, Franz. “‘Of Making Many Books There is No End:’ The Classical Muslim View.” The Book in the Islamic World: The Written Word and Communication in the Middle East (ed. George N. Atiyeh). Albany: State University of New York Press, 1995, s. 33-55.
• Stern, Samuel M. “Abū Ḥayyān al-Tawḥīdī.” EI2 (The Encyclopaedia of Islam: new edition), I, 126-7.
• Terzioğlu, Arslan. “İskenderiye Kütüphanesi Müslümanlar Tarafından Yakılmamıştır.” Vakıflar Dergisi, 1971, sy. 9, s. 419-33.
• Üçer, İbrahim Halil. Ebu Hayyân et-Tevhîdî ve Felsefî Kişiliği (yüksek lisans tezi, 2007). Marmara Üniversitesi SBE. Watt, William M. “Abū Ḥayyān Tawḥīdī.” EIr (Encyclopaedia Iranica), I, 317-8.
• Yâkût el-Hamevî. Mu‘cemü’l-üdebâ (nşr. Ömer Faruk eṭ-Ṭabbâ‘). I-VII, Beyrut: Müessesetü’l-Ma‘ârif, 1999.
• ez-Zehebî, Muhammed b. Ahmed. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ (nşr. Şuayb el-Arnaûṭ v.dğr.). I-XXIII, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1982-1985. ----------. Menâkıbü’l-imâmi’l-a‘zam: Süfyân es-Sevrî. Tanta: Dârü’s-Sahâbe li’t-Türâs, 1993.