The History of Usun Koca Oglu Segrek Boyu

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 1, 59 - 90, 26.07.2022

Dursun Can Eyüboğlu

Öz

The tenth epic in the Book of Dede Korkut is Usun Koca Oglu Segrek Boyu. There are many historical-epic-legendary-mythological layers in Usun Koca Oglu Segrek Boyu, the oldest of which dates back to the depths of history. There are two main historical-geographical-literary-cultural layers in Usun Koca Oglu Segrek Boyu: the Lower Layer and the Upper Layer. The Lower Layer consists of the Oldest Periods Layer, the Scythian/Saka-Xiongnu-Kangju-Wusun Layer, the Gokturk-Turgesh Layer, the Oghuz Layer. The Oldest Periods Layer of the Usun Koca Oglu Segrek Boyu, dating back to ancient times, can be found. Usun Koca Oglu Segrek Boyu has a lower layer dating back to the Scythian/Saka-Xiongnu-Kangju-Wusun period. The lower layer of the Usun Koca Oglu Segrek Boyu is related to the Wusun. Salur Kazan Tutsak Olup Oglu Uruz Cikardigi Boy is an adaptation of Usun Koca Oglu Segrek Boyu and/or Kazilik Koca Oglu Yigenek Boyu for Kazan. Similar motifs and events in the Usun Koca Oglu Segrek Boyu can be seen in Turkish history. A lower layer of the Usun Koca Oglu Segrek Boyu is related to the Gokturk-Turgesh period. A lower layer of the Usun Koca Oglu Segrek Boyu is related to the Oghuz period. The existence of a Turkmenistan variant called Segrek of the Usun Koca Oglu Segrek Boyu, many place names mentioned in the epic, the existence of other variants of the narrative in Central Asia, date back to before the 10th-11th centuries, when Oghuzs were in Central Asia. The uppermost layer of Usun Koca Oglu Segrek Boyu is related to the later periods. In this study, the history of Usun Koca Oglu Segrek Boyu in Dede Korkut was examined.

Anahtar Kelimeler

Dede Korkut, Segrek, Egrek, Usun Koca, Usun

UŞUN KOCA OĞLU SEGREK BOYU’NUN TARİHİ

Öz

Dede Korkut Kitabı’ndaki onuncu boy Uşun Koca Oğlu Segrek Boyu’dur. Uşun Koca Oğlu Segrek Boyu’nda en eskisi tarihin derinliklerine uzanan birçok tarihi-destani-efsanevi-mitolojik tabaka bulunmaktadır. Uşun Koca Oğlu Segrek Boyu’nda tarihi-coğrafi-edebi-kültürel olarak başlıca iki tabaka bulunmaktadır: Alt Tabaka ve Üst Tabaka. Alt Tabaka En Eski Devirler Tabakası, İskit/Saka-Hun-Kanglı-Usun Tabakası, Göktürk-Türgiş Tabakası, Oğuz Tabakası’ndan oluşmaktadır. Uşun Koca Oğlu Segrek Boyu’nun eski devirlere uzanan En Eski Devirler Tabakası bulunabilir. Uşun Koca Oğlu Segrek Boyu’nun İskit/Saka-Hun-Kanglı-Usun dönemine uzanan bir alt tabakası vardır. Uşun Koca Oğlu Segrek Boyu’nun alt tabakası Usunlar/Vusunlar ile ilgilidir. Salur Kazan Tutsak Olup Oğlu Uruz Çıkardığı Boy, özellikle Uşun Koca Oğlu Segrek Boyu ve/veya Kazılık Koca Oğlu Yigenek Boyu’nun Kazan'a bir uyarlamasıdır. Uşun Koca Oğlu Segrek Boyu’ndaki bazı motif ve olayların benzerleri Türk tarihinde görülmektedir. Uşun Koca Oğlu Segrek Boyu’nun bir alt tabakası Göktürk-Türgiş dönemiyle ilgilidir. Uşun Koca Oğlu Segrek Boyu’nun bir alt tabakası Oğuz dönemiyle ilgilidir. Uşun Koca Oğlu Segrek Boyu’nun Seğrek adlı Türkmenistan varyantının olması, boyda geçen birçok yer adı, anlatının Orta Asya’da başka varyantlarının da bulunması, bu boyun tarihi köklerinin Oğuzlar’ın Orta Asya’da bulundukları 10.-11. yüzyıllardan daha eski bir tarihe ait olduğunu göstermektedir. Uşun Koca Oğlu Segrek Boyu’nun en üst tabakası sonraki dönemlerle ilgilidir. Bu çalışmada Dede Korkut’taki Uşun Koca Oğlu Segrek Boyu’nun tarihi incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Dede Korkut, Segrek, Egrek, Uşun Koca, Usun

Kaynakça

• Aça, Mehmet (2003). “Türk Kahramanlık Destanlarının Öksüz-Yetim Bahadırları”, Millî Folklor, S. 58, s. 67-75.
• Aça, Mehmet (2011). “İki Sır İki Kahraman: Uşun Koca Oğlu Segrek ile Kozı Körpeş”, Millî Folklor, S. 90, s. 26-36.
• Akar, Ali (2016). “Dede Korkut Hikâyelerinde Dil-Düşünce İlişkileri”, III. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kongresi “Dede Korkut ve Türk Dünyası” (Çeşme-İzmir, 19-23 Ekim 2015) Bildiriler Kitabı, 1. cilt, edit. Metin Ekici vd. İzmir: Ege Üniversitesi. s. 81-93.
• Akkoyun Koç, Tuğba (2020). Dede Korkut Hikâyelerinde Söylem Çözümlemesi Ve Kültürel Kimliğin Öğretimi. Yayımlanmamış doktora tezi. Atatürk Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Erzurum.
• Aristov, Nikolay Aleksandroviç (2014). Türk Halklarının Etnik Yapısı. İstanbul: Selenge Yayınları.
• Ata Yıldız, Naciye (2015). Türk Dünyası Destancılık Geleneği ve Destanlar. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Barthold, Vasiliy Vladimiroviç (2004). Orta Asya Türk Tarihi -Dersleri-. Ankara: Çağlar Yayınları.
• Bayat, Fuzuli (2006). Ana Hatlarıyla Türk Şamanlığı. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Budagov, B. E. (1994). Türk Uluslarının Yer Yaddaşı. Bakü: Elm.
• Çoruhlu, Yaşar (2015). Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
• De Groot, J. M. ve Asena, G. Ahmetcan (2011). 2500 Yıllık Çin İmparatorluk Belgelerinde Hunlar ve Türkistan. İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Demir, Necati (2017). Ulu Han Ata Bitigi - Türklerin En Eski Destanı. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Ebülgazi Bahadır Han (1974). Türklerin Soy Kütüğü (Şecere-i Terakime). Haz. Muharrem Ergin. İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser Serisi.
• Ekici, Metin (2019). Dede Korkut Kitabı Türkistan/Türkmen Sahra Nüshası, Soylamalar Ve 13. Boy, Salur Kazan’ın Yedi Başlı Ejderhayı Öldürmesi, Orijinal Metin (Tıpkıbasım), Transkripsiyon, Aktarma. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Elçin, Şükrü (2016). “Türk Dilinde Destan Kelimesi ve Mefhumu”, İslamiyet Öncesi Türk Destanları (İncelemeler - Metinler), haz. Saim Sakaoğlu ve Ali Duymaz. İstanbul: Ötüken Neşriyat. s. 18-27.
• Ercilasun, Ahmet Bican (1998). “Deli Dumrul İle Kazakların Korkut Atası Arasında Bir Mukayese”, Millî Folklor, S. 37, s. 13-16.
• Ercilasun, Ahmet Bican (2000). “Dede Korkut’taki Olayların Zamanı”, Uluslararası Dede Korkut Bilgi Şöleni (Ankara, 19-21 Ekim 1999) Bildirileri, haz. Alev Kahya Birgül ve Aysu Şimşek Canpolat. Ankara: AKM Yayınları. s. 157-160.
• Ercilasun, Ahmet Bican (2002). “Salur Kazan Kimdir?”, Millî Folklor, S. 56, s. 22-33.
• Ercilasun, Ahmet Bican (2004). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ercilasun, Ahmet Bican (2015). “Oğuz Adının Etimolojisi”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Oğuzlar / Dilleri, Tarihleri ve Kültürleri 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu (Ankara, 21-23 Mayıs 2014) Bildirileri, edit. Tufan Gündüz ve Mikail Cengiz. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları. s. 15-20.
• Erdem, Melek (1998). Dede Korkut Türkmenistan Varyantları. Yayımlanmamış doktora tezi. Ankara Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Erdem, Melek (2005). “Dede Korkut Destanlarının Türkmenistan Varyantının Yazma Nüshalarla İlişkisi Üzerine”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, S. 4 (Aralık 2005), s. 158-188.
• Ergin, Muharrem (1964). Dede Korkut Kitabı / Metin - Sözlük. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Ergin, Muharrem (1989). Dede Korkut Kitabı I. / Giriş - Metin - Faksimile. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basım Evi.
• Eyüboğlu, Dursun Can (2019). Korkut. İstanbul: Cinius Yayınları.
• Eyüboğlu, Dursun Can (2021). Dede Korkut'taki Karacuk Çoban. Oğuz-Türkmen Araştırmaları Dergisi, 5 (2), 134-179.
• Eyüboğlu, Dursun Can (2022). Dede Korkut'taki Deli Dumrul. Uluslararası Sosyal Bilimler Akademik Araştırmalar Dergisi, 6 (1), 64-86.
• Gabain, Annemarie Von (1950). “Köktürklerin Tarihine Bir Bakış, III”, çev. Saadet Çağatay, Ankara Ü. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. 8, S. 3, s. 373-379.
• Genç, Reşat. (2015). “XI. Yüzyılda Oğuzlar”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Oğuzlar / Dilleri, Tarihleri ve Kültürleri 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu (Ankara, 21-23 Mayıs 2014) Bildirileri, edit. Tufan Gündüz ve Mikail Cengiz. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları. s. 491-494.
• Golden, Peter Benjamin (2012). Türk Halkları Tarihine Giriş. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Gökyay, Orhan Şaik (1973). Dedem Korkudun Kitabı. İstanbul: Başbakanlık Kültür Müşteşarlığı Kültür Yayınları.
• Gömeç, Saadettin (2007). “Kök Türkçe Yazıtlarda Geçen Göller ve Nehirler”, Turkish Studies, Volume 2/4, s. 1283-1296.
• Gömeç, Saadettin (2009). “Dede Korkut Kitabında Geçen Tartışmalı Bazı Yer Adları Üzerine”, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, S. 4 (2009), s. 210-217.
• Gumilev, Lev Nikolayeviç (2002). Hunlar. İstanbul: Selenge Yayınları.
• İnan, Abdülkadir (1976). Eski Türk Dini Tarihi. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• İnan, Abdülkadir (1986). Tarihte ve Bugün Şamanizm, Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• İsmagulov, Orazak (2007). “Kazak Halkının Etnik Yapısı”, Kazakistan Tarihi: Makaleler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. s. 35-44.
• Jirmunskiy, Viktor Maksimoviç (1997). “Dede Korkut Kitabına Girmeyen Hikâyeler”, çev. C. Kanaşayeva, Millî Folklor, S. 36, s. 77-81.
• Kâşgarlı Mahmûd (2005). Divânü Lugâti’t-Türk. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Kemaloğlu, Muammer (2019). Dede Korkut (Destan İçre Tarih). Ankara: Raf Kitabevi.
• Konıratbayev, Avelbek (2000). “Korkut Ata Hakkında”, akt. Dinara Düysebayeva, Kazakistan’da Dede Korkut, haz. Abdimalik Nısanbayev vd. Ankara: AKM Yayınları. s. 147-182.
• Köprülü, Fuat (1976). Türk Edebiyatı’nda İlk Mutasavvıflar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Köymen, Mehmet Altay (2016). Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, 1. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Margulan, Alkey (2000). “Korkut: Efsane ve Hakikat”, akt. Banu Muhyayeva, Kazakistan’da Dede Korkut, haz. Abdimalik Nısanbayev vd. Ankara: AKM Yayınları. s. 123-146.
• Musevi, Nuşin R. (2000). “Azerbaycan’ın Güneyinde Dede Korkut Kitabı”, Uluslararası Dede Korkut Bilgi Şöleni (Ankara, 19-21 Ekim 1999) Bildirileri, haz. Alev Kahya Birgül ve Aysu Şimşek Canpolat. Ankara: AKM Yayınları. s. 271-276.
• Ospanaliyeva, Bibigül (2011). Kazakistan'ın Jambıl Bölgesi Efsaneleri (İnceleme-Metinler). Yayımlanmamış doktora tezi. İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ögel, Bahaeddin (1971). Türk Kültürünün Gelişme Çağları, 1. Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Özçelik, Sadettin (2015). “Bağlamı ve Dede Korkut’u Anlamak: Segrek Anasının mı Atasının mı Ağzını Aradı?”, Milli Folklor, S. 108, s. 180-188.
• Özçelik, Sadettin (2016). Dede Korkut -Dresden Nüshası- Metin, Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Radloff, Wilhelm (1956). Sibirya'dan II (Aus Sibirien). Çev. Ahmet Temir. İstanbul: Maarif Basımevi.
• Radloff, Wilhelm (2012). “Şamanlık”, Türklük ve Şamanlık, edit. Ö. Andaç Uğurlu, çev. A. Temir, T. Andaç, N. Uğurlu. İstanbul: Örgün Yayınevi. s. 13-103.
• Roux, Jean-Paul. (2011). Eski Türk Mitolojisi. Ankara: BilgeSu Yayıncılık.
• Salman, Hüseyin (1998). Türgişler. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Salman, Hüseyin (2002). “Türgişler”, Türkler, edit. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, C. 2. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. s. 412-420.
• Sultanzade, Vugar (2013). “Uşun Koca Oğlu’nun Kaç Kardeşi Vardı? (Dede Korkut Kitabı’ndaki Bir Kelime Üzerine)”, Millî Folklor, S. 100, s. 149-153.
• Sümer, Faruk (1959). “Oğuzlar’a Ait Destani Mahiyetde Eserler”, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, XVII/3-4, s. 359-455.
• Sümer, Faruk (1972). Oğuzlar / (Türkmenler) Tarihleri - Boy Teşkilatı - Destanları. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları.
• Sümer, Faruk (2001). “Karakoyunlular”, TDV İslâm Ansiklopedisi, cilt: 24, s. 434-438.
• Sümer, Faruk (2007). “Oğuzlar”, TDV İslâm Ansiklopedisi, cilt: 33, s. 325-330.
• Şenol, Mesude (2018). Macar Kroniki Chronica Hungarorum: Birinci ve İkinci Bölümlerin Tercüme ve Değerlendirmesi. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Taşağıl, Ahmet (2013). Kök Tengri’nin Çocukları (Avrasya Bozkırlarında İslâm Öncesi Türk Tarihi). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayıncılık.
• Taşağıl, Ahmet (2015). “Oğuzların Tarih Sahnesine Çıkışı Hakkında”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Oğuzlar / Dilleri, Tarihleri ve Kültürleri 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu (Ankara, 21-23 Mayıs 2014) Bildirileri, edit. Tufan Gündüz ve Mikail Cengiz. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları. s. 21-30.
• Taşağıl, Ahmet. (2017). Gökbörü’nün İzinde / Kadim Türklerin Topraklarında. İstanbul: Kronik Kitap.
• Tezcan, Semih ve Boeschoten, Hendrik (2001). Dede Korkut Oğuznameleri. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Togan, Zeki Velidi (1981). Umumi Türk Tarihine Giriş. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Togan, Zeki Velidi (1982). Oğuz Destanı. Reşideddin Oğuznamesi, Tercüme ve Tahlili. İstanbul: Enderun Yayınları.
• Üçüncü, Kemal (2015). “Türk Sözlü Kültür Geleneği Perspektifinden Dede Korkut Metinlerinin Görünümü”, Düşünce Hayatımızda ve Kültürümüzde Dede Korkut Uluslararası Sempozyumu (Bayburt, 21-22 Mayıs 2015) Tebliğler, edit. Fatih Yalçın ve Kürşad Kara. Bayburt: Bayburt Üniversitesi Yayınları. s. 33-37.
• Yörükan, Yusuf Ziya (2014). Müslümanlıktan Evvel Türk Dinleri Şamanizm. İstanbul: Ötüken Neşriyat.