Melekset Efendi’nin Gözünden Tavr-ı Atîk ve Tavr-ı Cedid

Yıl 2024, Cilt: 1 Sayı: 2, 157 - 183, 26.12.2024

Mine Yener Can

Öz

Türk musikisi eğitim-öğretim zinciri ve repertuvarı yüz yıllar boyunca meşk sistemi ile aktarılmıştır. Elbette Türk musikisi, icra edildiği mekâna, icra edildiği döneme, kim tarafından icra edildiğine bağlı olarak “meşk sistemi (meşk zinciri)” olarak adlandırılan eğitim-öğretim silsilesindeki aktarım sürecinde değişimlere maruz kalmaması mümkün değildir. Türk musikisinde tavır denilen icra geleneğinin ise ancak meşk ile aktarılacağı düşünülür. Bu çalışmanın konusu İstanbul Üniversitesi Osmanlı Dönemi Müziği Uygulama ve Araştırma Merkezi Kütüphanesi Etem Ruhi Üngör Koleksiyonu’nda bulunan Melekset Efendi’ye ait Hamparsum defterinin içinde yer alan Benli Hasan Ağa’ya ait Rast Peşrev’dir. Melekset Efendi bu defterde 66 eser kaydetmiş, “meşk zinciri” ile günümüze ulaşan eserlerin zaman içinde uğradıkları tavır değişimini göstermek amacıyla, Rast Peşrev’i Hamparsum notası ile ‘tavr-ı atîk’ ve ‘tavr-ı cedid’ başlıklarıyla iki farklı şekilde yazmıştır. Tavır kavramının nota üzerinden aktarımında bu bir ilk olabilir. Bu yöntem bize iki yazının arasındaki benzerlik-farklılık tespitini yaparak, ‘eski’ ve ‘yeni’ dönemlerin arasındaki ilişkiye ışık tutarak, Türk musikisinin dönemsel icradaki farklılıklarını göz önüne serer. Melekset Efendi’nin bu denli Hamparsum yazısına hâkim olması, eski ve yeni tavır olarak icrayı ikiye ayırıp kaleme alması dönemin müzikal algısı hakkında bizlere güçlü ipuçları vermektedir. 19. yüzyıldan beri kullanılan Hamparsum yazısı, günümüzde icra ve eğitim sırasında kullanılmasa da Hamparsum defterlerine kaydedilen eserler, teori ve icra çeşitliliği bakımından müzikoloji çalışmalarına ışık tutmaktadır.

Anahtar Kelimeler

hamparsum notası, tavır, melekset efendi, notasyon, meşk sistemi

Melekset Efendi’s Perspective on Tavr-ı Atîk and Tavr-ı Cedid

Öz

The education and repertoire of Turkish music have been transmitted through the meşk system for centuries. However, changes in this “meşk system (meşk chain)” are inevitable, depending on where, when, and by whom it is performed. The performance tradition, referred to as style in Turkish music, is believed to be passed down exclusively through meşk. This study focuses on Benli Hasan Aga’s Rast Peşrev, which is included in the Hamparsum notebook of Melekset Efendi and is preserved in the Etem Ruhi Üngör Collection at Istanbul University’s Ottoman Era Music Performance and Research Center Library. Melekset Efendi documented 66 pieces in this notebook. To demonstrate the stylistic changes over time in works transmitted through the meşk system, he wrote Rast Peşrev in Hamparsum notation in two versions under the titles “tavr-ı atîk” and “tavr-ı cedid.” This method may represent a pioneering approach to conveying the concept of style through notation. It also enables us to identify similarities and differences between the two versions, illuminating the relationship between the ‘old’ and ‘new’ periods and highlighting differences in the periodical performance practises of Turkish music. Melekset Efendi’s expertise in Hamparsum notation and his distinction between old and new styles provide valuable insights into the musical perception of his time. Although the Hamparsum notation system, used since the 19th century, is no longer employed in performance and education today, works preserved in Hamparsum manuscripts continue to offer significant contributions to musicological studies in terms of both theoretical and performance diversity.

Anahtar Kelimeler

Hampartsum notation, style, melekset efendi, notation, meshk system

Kaynakça

• Avakian, H. (2005). ԾԻԾԵՌՆԱԿ Եռամսեայ Երաժշտական Յաւելուած Ջահակիր, Շաբաթաթերթի Ե. Տարի, Թիւ 4 (20) Հոկտեմբեր 2005, ԳԱՀԻՐԷ google scholar
• Avakian, H. (2024). ՍԱՀԱԿ ՔՀՆՅ. ՇԱՔԱՐԵԱՆԻԵՐԱԺՇՏԱԿԱՆ ՁԵՌԱԳԻՐՆԵՐԷՆ Ե. “Համբարձում Լիմոնճեանի Աշխատութիւնները՝ Մերկեր Մելիքի Ընդօրինակութեամբ, Թարգմանութեամբ եւ Ծանօթագրութեամբ”, ԳԱՀԻՐԷ google scholar
• Avcı Akbel, B. (2021). Türk müziğinde terminoloji sorununun ekol, üslûp, tavır, yorum terimleri özelinde incelenmesi. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 21(3), 941-955. https://doi. org/10.17240/aibuefd.2021.21.64908-869847 google scholar
• Ayas, G. (2018). Müziği boğan gürültü: İdeolojinin kıskacındaki “musiki.” İthaki Yayınları. google scholar
• Bara, K. E. (1948, Ekim). Yağma mı nu be herif. Türk Musikisi Dergisi, 12, 33. google scholar
• Başer, F. Â. (2018). XIX. Yüzyıl merkezli olarak: Osmanlı Ermenileri’nde Türk müziği. Post Yayın Dağıtım. google scholar
• Behar, C. (1987). Klasik Türk musıkisi üzerine denemeler. Bağlam Yayınları. google scholar
• Behar, C. (2014). Aşk olmayınca meşk olmaz: Geleneksel Osmanlı/Türk müziğinde öğretim ve intikal. Yapı Kredi Yayınları. google scholar
• Bora, E. (2010). Klasik Osmanlı müziğinde Ermeni bestekârlar. Surp Pırgiç Ermeni Hastanesi Vakfı Kültür Yayınları. google scholar
• Can, H. (1968, Nisan). Hamparsum notasında usuller, Musiki Mecmuası, 233, 5-7. google scholar
• Cüneyt Kosal Nota Arşivi. (2024, 9 Ekim). Erişim adresi: http://ktp.isam.org.tr/?blm=araksl&navdil=tr google scholar
• Dabağyan, L. P (2012). Geçmişten günümüze millet-i sâdıka-2 Sanat dünyamızda Ermeniler. Yedirenk Yayınları. google scholar
• Devellioğlu, F. (2010). Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lügat: Eski ve yeni harflerle. Aydın Kitabevi Yayınları. google scholar
• Devlet Korosu Nota Arşivi. (2024, 9 Ekim). Erişim adresi: http://www.sanatmuziginotalari.com google scholar
• El-Ahram Gazetesi (t.y.). About ahram online. https://english.ahram.org.eg/ui/front/Aboutus.aspx google scholar
• Ezgi, S. (1935). Nazarî amelî Türk musikisi. İstanbul Konservatuvarı Neşriyatı. google scholar
• Kalousdian Armenian School. (2024, Kasım 1). İçinde Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Kalousdian_ Armenian_School google scholar
• Kerovpyan, A., & Yılmaz, A. (2010). Klasik Osmanlı müziği ve Ermeniler. Surp Pırgiç Ermeni Hastanesi Vakfı Kültür Yayınları. google scholar
• Konuk, A. A. (1317/1899). Hanende müntehap ve mükemmel şarkı mecmuası. Kütübhâne-i Cihan Sahibi Mihran, Mahmut Bey Matbaası, İstanbul, 1317/1899-1900 google scholar
• Kubbealtı Lugatı. (t.y.) Tavır. İçinde Kubbealtı lugatı. Erişim tarihi: Ekim 1, 2024, https://lugatim.com google scholar
• Madenataran (t.y.). Historical review. https://matenadaran.am/en/matenadaran/research-institute/historical-review/ google scholar
• Museum of Literature and Art After Yeghishe Charents (t.y.). Musical collection. https://gatmuseum.am/ en/collection/musical google scholar
• Nişanyan Sözlük. (t.y.) Tavır. İçinde Nişanyan Türkçe etimoloji sözlüğü. Erişim tarihi: Ekim 1, 2024, https://www.nisanyansozluk.com adresinden erişilmiştir. google scholar
• Özkan, İ. H. (2007). Peşrev. TDV İslam Ansiklopedisi içinde, C. 34 (s. 253). TDV İslam Araştırmaları Merkezi. google scholar
• Özkan, İ. H. (2007). Sakil. TDV İslam Ansiklopedisi içinde, C. 36 (s. 12). TDV İslam Araştırmaları Merkezi. google scholar
• Öztuna, Y. (1990). Büyük Türk mûsikîsi ansiklopedisi. Kültür Bakanlığı Yayınları. google scholar
• Popescu-Judetz, E., & Aksoy, B. (1998). Türk musiki kültürünün anlamları. Pan Yayıncılık. google scholar
• Say, A. (1985). Müzik ansiklopedisi. Müzik Ansiklopedisi Yayınları. google scholar
• Tahsin, H. (1322/1904). Gülzâr-ıMusiki. Artin Asaduryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası. google scholar
• Tahsin, H. (2011). Gülzâr-ı musiki. (G. Yahya Kaçar, Çev.). Maya Akademi Yayınevi. google scholar
• Tchahagir. (2024, Kasım 26). İçinde Wikipedia. https://en.m.wikipedia.org/wiki/Tchahagir google scholar
• Türk Dil Kurumu. (t.y.) Tavır. İçinde Güncel Türkçe sözlük. Erişim tarihi: Ekim 1, 2024, https://sozluk.gov.tr google scholar
• Türkiye Radyo Televizyon Kurumu Nota Arşivi (2024, 9 Ekim) google scholar
• Üngör, E. R. (1981). Türk musikisi güfteler antolojisi. Eren Yayınları. google scholar
• Yavaşca, A. (1982, Ekim). Türk musikisinde tavır. Mızrap Dergisi, 1 (1), 7-8. google scholar
• Yener, M. (2019). Benli Hasan Ağa’nın Rast Peşrevi’nin Hamparsum notasından günümüz notasına çevirisi. Darülelhan Mecmuası, 11, 93-95. google scholar
• Zeybek, Ö. (2013). Türk makam müziği’nde üslup-tavır görüşleri doğrultusunda Münir Nurettin Selçuk, Alâeddin Yavaşca ve Bekir Sıdkı Sezgin icralarının analizi. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Teknik Üniversitesi. google scholar