IX. ve XV. Yüzyıllar Arasında Yazılmış Mûsikî Risâlelerin Dil-Dönem Özellikleri ve İçerdiği Konular

Yıl 2024, Cilt: 1 Sayı: 2, 197 - 215, 26.12.2024

Ehsan Raeısı Ferit Bulut

Öz

Bu çalışmada IX. ve XV. yüzyıllar arasında yaşamış olup günümüz dâhil kendilerinden sonraki dönemlere kaynaklık eden âlim ve mûsikîşinâslara ait mûsikî risâlelerin dil-dönem özellikleri ve içerdiği konular incelenmiştir. Bu inceleme kapsamında risâlelerin tarihsel süreçte nasıl bir değişim ve gelişim gösterdikleri ortaya konulmuştur. Bu doğrultuda çalışmanın amacı, IX. ve XV. yüzyıllar arasında İslâm coğrafyasında yazılmış mûsikî risâlelerin dil-dönem özellikleri ve içerdiği konuları açısından inceleyerek dönemin müellifleri tarafından yazılan mûsikî risâlelerini mukâyese etme imkânını ortaya koymanın yanı sıra Türk mûsikîsi tarihi ile ilgilenen araştırmacılara çalışma kapsamında ele alınan risâlelerin dil-dönem özellikleri ve konu başlıklarını tek kaynakta sunmaktır. Derleme mahiyetinde olan bu çalışma betimsel nitelikli olup ilgili veriler kaynak tarama yöntemi kullanılarak elde edilmiştir. Araştırmanın sonucunda incelenen mûsikî risâlelerin XV. yüzyıla kadar Arapça ve onun devamında ise Farsça olarak kaleme alındığı; risâlelerin yazı dilinin değişmesine karşın birçok temel mûsikî kavramının Arapça kaynaklarda yazıldığı gibi kullanıldığı; Abbâsiler döneminde yedi tane, Büveyhîler döneminde iki tane, İlhanlılar döneminde iki tane, Timurlular döneminde bir tane ve Muzafferîler döneminde ise bir tane mûsikî risâlesinin kaleme alındığı; ses ve nağmenin özelliği ve çeşitleri, aralıklar ve çeşitleri, cinsler ve çeşitleri, diziler, îkâ‘ ve çeşitleri, çalgılar ve özellikleri, geçiş, beste yapmak ve mûsikî’nin insan üzerine olan etkisi gibi konu başlıklarının hemen hemen dönemin bütün mûsikî risâlelerinde yer aldığı tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Mûsikî, Türk Mûsikîsi, Türk Mûsikîsi Tarihi, Mûsikî Nazarîyâtı, Mûsikî Risâlesi

Language-Period Characteristics And Topics In Musical Risâlas Written Between The IX And XV Centuries

Öz

This research examines the language-period characteristics and the topics covered in the musical risâlas of the scholars and musicians who lived between the IX and XV centuries and were the source for the following periods, including the present day. Within the scope of this review, it was revealed how the risālas have changed and developed in the historical process. In this respect, this research aims to examine the musical risâlas written in Islamic geography between the IX and XV centuries in terms of their language-period characteristics and the topics and to reveal the possibility of comparing the musical risâlas written by the authors of the period, as well as to provide researchers concerned with the history of Turkish music with the language-period characteristics and topics of the risâlas discussed within the scope of the research in a single source. This compilation research is descriptive, and the relevant data were obtained using the literature review method. As a result of the research, it was determined that the musical risâlas examined were written in Arabic until the XV century and in Persian after that, and although the written language of the risālas changed, many basic music concepts were used as they were written in Arabic sources; seven musical risâlas were written during the Abbasids, two during the Buyids, two during the Ilkhanids, one during the Timurids, and one during the Muzaffarids; topics such as the characteristics and types of sound and tune, tones and their types, genres and their types, scales, îkâ‘ and its types, instruments and their characteristics, change, composing and the effect of music on humans were involved in almost all musical risâlas of the period.

Anahtar Kelimeler

Music, Turkish Music, Turkish Music History, Music Theory, Music Risâla

Kaynakça

• Alper, Ö. M. (1999). İbn Sînâ. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 20, ss. 319-322). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. google scholar
• Arslan, F. (2015). İslâm Medeniyetinde Mûsikî (2. bs). Beyan Yayınları. google scholar
• Binesh, T. (1371). Se Risâle-i Farsi Der Musiki. (1. bs). Merkez-i Neşr-i Danişgâhi-i Tahran. google scholar
• Borumand, N. A. (1397). Radife Mirza Abdollah Baraye Tar va Setar, Ava Nevisi va Barrasiye Tahlili Jean During (4.bs). İntişârât-ı Müessese-i Ferhengi Hüneri-i Mâhûr. google scholar
• Ebî Nasr Muhammed b. Muhammed Tarhân el-Fârâbî.(1400). Kitâb-ı Mûsîka’l-Kebîr (3. bs). (M. Barkeshli, Çev.). İtişârât-ı Surûş. google scholar
• Ebî Nasr Muhammed b. Muhammed Tarhân el-Fârâbî. (tarihsiz). Kitâbü’l-Mûsîka’l-Kebîr (bs. yok). (Ğ.A. Haşebe, thk). Darü’l-Katib el-Arabi. google scholar
• Ebû Alî el-Hüseyn b. Abdillâh b. Alî b. Sînâ, Şifâ. (1956). Cevâmiu İlm i’l-Musiki (bs. yok). (Yûsuf. Z, thk.). el- Matbaatü’l-Emiriyye. google scholar
• Ebû Mansûr el-Hüseyn b. Muhammed b. Ömer b. Zeyle. (2018). el-Kâfî fi’l-Mûsikî. (1. bs). (M. Öncel, Çev.). Endülüs Yayınları. google scholar
• Farmer, H. G. (1400). Târih-i Mûsikî-i Hâverzemin. (3. bs). (B. Başi, Çev.). İntişârât-i Mo‘în. google scholar
• Görgün, T. (1999). İbn Zeyle. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 20, ss. 466-467). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. google scholar
• Hâce Kemâleddîn Abdülkâdir b. Gaybî el-Merâgî. (1366). Cami’u’l-elhân (1. bs). (Bineş. T, Haz.). Müessise-i Mütâli‘ât ve Tahkîkât-ı Ferhengî. google scholar
• Jebrini, A. (1995). Fârâbî. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 12, ss. 162-163). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. google scholar
• Kutbüddîn Mahmûd b. Mes‘ûd b. Muslih el-Fârisî eş-Şîrâzî eş-Şâfiî. Dürretü’t-Tâc li Ğurreti’d-Debbâc. İstanbul: Köprülü Kütüphanesi, Fazıl Ahmed Paşa, 360622. 1b-330b. google scholar
• Kutbüddîn Mahmûd b. Mes‘ûd b. Muslih el-Fârisî eş-Şîrâzî eş-Şâfiî. (1387). Risâle-i Mûsikî Ez Dürretü’t-Tâc li Ğurreti’d-Debbâc (1. bs). (Nâsehpûr. N, Haz.). İntişârât-i Ferhengistân-i Hüner. google scholar
• Kutluer, İ. (2010) eş-Şifâ. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 39, ss. 131-134). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. google scholar
• Mohammadzade Sadigh, H. (1387). Seyr-i Der Risâlehâi Musikaî. (1. bs) İntişârât-ı Tekdirekht. google scholar
• Öncel, M. (2017). Hasan b. Ahmed b. Ali el-Kâtib’in Kemâlü Edebi’l-Ğınâ Adlı Eseri. (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi. google scholar
• Öncel, M. (2018). XI. Yüzyıl Mûsikî Nazariyesi İbn Zeyle’nin el-Kâfî fi’l-mûsîkâ’sı. (1. bs) Endülüs Yayınları. google scholar
• Öncel, M. (2017). Hasan b. Ahmed b. Ali el-Kâtib’in Kemâlü Edebi’l-Ğinâ Adli Eserinde Mûsikişinas Âdâbi. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 5(53), 423-443. https://asosjournal.com/index. jsp?mod=makale_tr_ozet&makale_id=34846 google scholar
• Özcan, N. (1993). Câmiü’l-Elhân. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 7, ss. 107-108). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. google scholar
• Safiyyüddîn Abdülmü’min b. Yûsuf b. Fâhir el-Urmevî. Kitâbü’l-Edvâr. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 202457. 1a-32b. google scholar
• Safiyyüddîn Abdülmü’min b. Yûsuf b. Fâhir el-Urmevî. (1385). er-Risâletü’ş-Şerefiyye fi’n-Nisebi’t-Te’lifiyye (1. bs). (B. Khazrai, Çev.). İtişârât-ı Ferhengistân-ı Hüner. google scholar
• Tıraşçı, M. (2019). Türk Mûsikîsi Nazariyatı Tarihi. (2.bs). Kayıhan Yayınları. google scholar
• Turabi, A. H. (1996). el-Kindî’nin Mûsikî Risâleleri. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi. google scholar
• Turabi, A. H. (2020). el-Mûsîka’l-Kebîr. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 31, ss. 256-257). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. google scholar
• Turabi, A. H. (2002). Kindî, Ya’kub b. İshak. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 26, ss. 58-59). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. google scholar
• Uygun, M. N. (2008). er-Risâletü’ş-Şerefiyye. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 35, ss. 130131). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. google scholar
• Uygun, M. N. (2002). Kitâbü’l-Edvâr. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 26, ss. 97-98). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. google scholar
• Uygun, M. N. (2008). Safiyüddin el-Urmevî. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 35, ss. 479480). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. google scholar
• Yıldız, Z. (2011). 14. Yüzyılda Musiki Tasavvuru: Hasan Kâşânî’nin Kenzü’t-Tuhaf Adlı Eseri. İnsan ve Toplum Dergisi, 1(2), 87-110. https://dergipark.org.tr/tr/pub/insanvetoplum/issue/69961/1119560 google scholar
• Yûsuf, Z. (2009). Müellifâtü’l-Kindiyyi’l-Musikiyye (1. bs). Menşûrâtu’l-Cemel. google scholar