Tarihsel Gerçeklik Tartışmasının Bir Parçası Olarak Kur'an'daki Kıssaların ʹHakʹ Olarak Nitelendirilmesinin Anlamı ve Mahiyeti

Yıl 2024, Sayı: 12, 537 - 571, 15.09.2024

Soner Aksoy

https://doi.org/10.56720/mevzu.1497788

Öz

Günümüzde Kur’an kıssalarıyla ilgili yapılan tartışmalardan birisi ta-rihsel gerçeklik meselesidir. Kıssaların çeşitli ayetlerde “hak” olarak nitelen-dirilmesi bu tartışmanın odak noktalarından biridir. Kıssaları temsil ve mito-loji türünden anlatılar olarak yorumlayanlar, hak sıfatına “belli bir maksat ve gayeye matuf olma”; bu görüşün karşısında olanlar ise “gerçek tarihî olaylar” anlamı vermiştir. Bu iki farklı görüşe atıfla İslam tefsir geleneğinde Kur’an kıssalarının hak olarak nitelenmesinin nasıl anlaşıldığı araştırmanın konusunu ve kapsamını teşkil etmektedir. Buna göre araştırma, kıssaların tarihî değeri konusunda dile getirilen düşünceler itibariyle hak sıfatının neye karşılık geldiğine odaklanmaktadır. Bu çerçevede araştırmada ilk olarak hak kelimesinin semantik analizi yapılarak Kur’an’da kullanıldığı manalara de-ğinilecektir. Sonrasında kıssaların hak olarak nitelendirildiği ayetlere yönelik tarihten günümüze yapılan yorumlar tespit edilecektir. Ardından kıssaların tarihsel gerçekliği bağlamındaki tartışmalara yer verilerek bu tartışmaların hak sıfatı açısından neye karşılık geldiğine dair değerlendirmede bulunula-caktır. Bu bakımdan araştırmada semantik tahlil, veri tespiti ve yorum ana-lizi yöntemleri kullanılmıştır. Araştırma, hak sıfatına referansla kıssaların tarihsel gerçekliğiyle ilgili yapılan tartışmalara sunduğu katkı bakımından önem taşımaktadır. Neticede hak kelimesinin kıssaların tarihsel yaşanmışlı-ğına yönelik özel bir vurgu içerdiği anlaşılmıştır. Böylece hem klasik hem de modern dönemde kıssalardaki kimi ifadelere yönelik temsil ve mecaz türün-den yorumların hak sıfatını iptal etmeyeceği, buna mukabil kategorik olarak bir kıssanın temsil ya da mitoloji kapsamında değerlendirilmesinin hak sıfa-tıyla uyuşmayacağı sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur’an, Kıssa, Hak, Tarihsel Gerçeklik

The Meaning and Nature of the Characterization of Narratives (Qıṣṣa) as 'al-Ḥaqq/Truth' in the Qur'ān as a Part of the Discussion on Historical Reality

Öz

One of the debates surrounding the Qur’ānic narratives (Qıṣṣa) today is the issue of historical reality. One focal point of this debate is the designation of narratives as “al-ḥaqq/truth” in various verses of the Qur’ān. Those who interpret the narratives as mythological stories define this adjective for “a specific purpose and aim”, while those who oppose this view give the mea-ning of “real historical events.” Therefore, exploring how the characteriza-tion of Qur’ānic narratives as al-ḥaqq is understood in the Islamic tafsīr tra-dition, with reference to these two different views, constitutes the subject and scope of the research. Accordingly, the research focuses on what the attribute of al-ḥaqq signifies in relation to the discussions about the historical value of the narratives. In this framework, firstly, the word al-ḥaqq will be semantically analyzed, and its meanings in the Qur’ān will be discussed. Following this, interpretations of the verses in which the narratives are cha-racterized as al-ḥaqq, from past to present, will be identified. Subsequently, debates regarding the historical reality of the narratives will be addressed, and then an evaluation will be provided regarding what these debates cor-respond to in terms of al-ḥaqq. In this respect, semantic, data detection, and interpretation analysis methods were used in the research. The research is significant in terms of its contribution to discussions on the historical aut-henticity of Qur’ānic narratives with reference to the attribute of 'truth'. As a result of the research, it is understood that the word al-ḥaqq carries a speci-fic emphasis on the historical reality of the narratives. However, it has been concluded that both in the classical and modern periods, interpretations of certain expressions in the narratives as representative or metaphorical do not negate the attribute of al-ḥaqq. Thus, it has been determined that catego-rically evaluating a narrative within the scope of representation or mytho-logy does not align with the attribute of al-ḥaqq.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Qur’ān, Narrative (Qıṣṣa), al-Ḥaqq, Historical Reality

Kaynakça

• Abbâd, Ebü’l-Kâsım es-Sâhib b. el-Mûhît fi’l-luga. thk. Muhammed Hasan Âl-i Yâsîn. 11 Cilt. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1994.
• Abdülbâkî, Muhammed Fuâd. el-Mu‘cemu’l-müfehres li elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 2012.
• Abduh, Muhammed. Fâtiha Sûresi ve Amme Cüzü Tefsiri. çev. Ömer Aydın. İstanbul: İşaret Yayınları, 2012.
• Adam, Baki. Yahudiler ve Hıristiyanlar Açısından Diğer Dinler. İstanbul: Pınar Yayınları, 2002.
• Adam, Baki. Yahudilik ve Hıristiyanlık Açısından Kur’ân’ın Tartışmalı Konuları. İstanbul: Pınar Yayınları, 2016.
• Arvas, Hamdullah. “Kur’ân’da Hak Kelimesinin Anlam Biçimleri”. Mîzânü’l-Hak: İslami İlimler Dergisi 11 (Aralık 2020), 333-355. https://doi.org/10.47502/mizan.779934
• Aksoy, Soner. Kur’an’daki Haberler Neyin Habercisidir –İnşâî Bir Okuma-. İs-tanbul: Kitabi Yayınları, 2023.
• Askerî, Ebû Hilâl. el-Vucûh ve’n-nezâir. thk. Muhammed Osmân. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfe, 2007.
• Ay, Mahmut. Kur’an Kıssalarını Sîret Bağlamında Okumak – Hz. Musa Kıssası Örneği-. İstanbul: Ensar Yayınları, 2019.
• Bikâî‘, Ebû Bekr. Nazmü’d-dürer fî tenâsübu’l-âyât ve’s-süver. 22 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• Birışık, Abdulhamit. Hind Altkıtası Düşünce ve Tefsir Ekolleri. İstanbul: İnsan Yayınları, 2011.
• Cürcânî, Muhammed b. Ali es-Şerîf. et-Ta‘rîfât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Dâmeğânî, Ebû Abdullâh. el-Vucûh ve’n-nezâir. thk. Muhammed Hasen Ebü’l-Azm. Kahire: b.y.: 1996.
• Demir, Şehmus. Mitoloji Kur’an Kıssaları ve Tarihi Gerçeklik. Ankara: Beyan Yayınları, 2019.
• Duman, Cengiz. Kur’an Kıssalarının Tarihselliği. İstanbul: Ekin Yayınları, 2015.
• Durmuş, Zülfikar. “Kur’an’da “Hakk” Kelimesinin Türkçe Meallere Akta-rımıyla İlgili Tespit ve Öneriler”. EKEV Akademi Dergisi - Sosyal Bilimler – 7/20 (2004), 111-130.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf el-Endelüsî. el-Bahrü’l-muhît fi’t-tefsîr. thk. Sıdkî Muhammed Cemîl. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1420.
• Ebû Ubeyde, Ma‘mer b. Müsennâ. Mecâzü’l-Kur’ân. thk. Muhammed Fuat Sezkin. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l- Hânecî, 1381.
• Ebû Zehra, Muhammed b. Ahmed. Zühretü’-tefâsîr. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Ezherî, Muhammed b. Ahmed. Tehzîbü’l-luğa. nşr. Muhammed ’Ivaz Mir’ab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t- Türâsi’l-ʿArabî, 2001.
• Güler, İlhami. “‘el-Hakk’ Kavramının Kur’ân’daki Dinî-Ahlâkî İçeriğinin Tahlili”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 43/2 (2002), 201-209.
• Halebî, Ebü’l-Abbâs es-Semîn. ed-Dürru’l-mesûn fî ‘ulûmi’l-kitâbi’l-meknûn. thk. Ahmed Muhhammed el-Harrât. 11 Cilt. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, ts.
• Halefullah, Muhammed Ahmed. Kur’an’da Anlatım Sanatı, el-Fennu’l-Kasasî. çev. Şaban Karataş. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
• Halîl b. Ahmed, el-Ferâhîdî. Kitâbü’l-’ayn. thk. Abdulhamîd Hindâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Hillî, Ebû Abdurrahmân ed-Darîr. Vucûhu’l-Kur’ân’il-Kerîm. thk. Fâtıma Yûsuf el-Hıyemî. Dımeşk: Dâru’s-Sekâ, 1996.
• Hüseyin, Tâhâ. Câhiliye Şiiri Üzerine. çev. Şaban Karataş. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
• Elik, Hasan. Kur’ân’ın Korunmuşluğu Üzerine. İstanbul: İFAV Yayınları, 2009.
• Hâzin, Ebü’l-Hasen. Lübâbu’t-te’vîl fî me‘âni’t-tenzîl. thk. Muhammed Ali Şâhin. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1415.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: Dâru’t-Tunûsiyye li’n-Neşr, 1984.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed el-Endelüsî. el-Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-ʿazîz. 6 Cilt. Beyrut : Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• İbn Düreyd, Ebû Bekr. Cemheratü’l-luga. thk. Remzi Münîr. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlim li’l-Melâyîn, 1987.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn. Muʿcemü mekâyîsi’l-luğa. thk. Abdusselâm Mu-hammed Hârûn. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Fikr, 1979.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ. Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm. thk. Muhammed Hüseyin Şem-suddîn. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1419.
• İbn Sîde, Ebü’l-Hasen. el-Muhkem ve’l-muhîdu’l-a‘zam. thk. Abdulhamîd Hindâvî. 17 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. Zâdü’l-mesîr fî ilmi’t-tefsîr. thk. Târık Fethî es-Seyyid. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitabi’l- Arabi, 3. Basım, 1422.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. Nüzhetü’l-a‘yüni’n-nevâzır fî ilmi’l-vucûh ve’n-nezâir. thk. Muhammed Abdulkerim Kâzım. Suriye: Müessesetü’r-Risâle, 1984.
• İsfahânî, Ebü’l-Kâsım er-Râğıb. el-Mufredât fî ğarîbi’l-Kur’ân. thk. Safvân Adnân ed-Dâvûdî. Beyrut: Dâru’l- Kalem, 1992.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen. Tenzîhü’l-Kurʾân ʿani’l-metâʿin. thk. Ahmed Abdurrahîm es-Sâyih - Tevfîk Ali Vehbe. Mısır: Mektebetü’n-Nâfize, 2006.
• Kara, Mustafa. Güncel Değeri Açısından Kur’an Kıssaları. Samsun: Selamet Yayınları, 2011.
• Karaman, Abdülkadir. Kur’an Kıssalarının Tarihî Gerçekliği Ashab-ı Kehf / Zülkarneyn İki Kıssa İki Kimlik. İstanbul: Yüzleşme Yayınları, 2020.
• Karataş, Şaban. Muhammed Ahmed Halefullah – Eserleri ve Kur’an Tefsiri İle İlgili Görüşleri-. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2011.
• Kâsimî, Muhammed b. Saîd. Mehâsinu’t-te’vîl. thk. Muhammed Bâsil Uyûnu’s-Sevd. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1418.
• Kefevî, Ebü’l-Bekâ. el-Külliyyât. thk. Adnân Dervîş – Muhammed el-Mısrî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ts.
• Kur’an Yolu. Erişim 10 Kasım 2023. https://kuran.diyanet.gov.tr
• Kurtubî, Ebû Abdillâh. el-Câmî’ li ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Berdûnî - İbrâhîm Etfîş. 20 Cilt. Kahire: Dâru’l- Kütübi’l-Mısriyye, 2. Basım, 1964.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Mecdî Bâslûm. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Mukâtil b. Süleyman, Ebü’l-Hasen. et-Tefsîrü’l-kebîr. thk. Abdullâh Mahmûd Şehhâte. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʿArabî, 1423.
• Mukâtil b. Süleyman, Ebü’l-Hasen. el-Vucûh ve’n-nezâir fi’l-Kur’âni’l-Hakîm. thk. Hâtim Sâlid ez-Zâmin. Bağdat: Mektebetü’r-Rüşd, 2011.
• Mutayri, Abdulmuhsin b. Zeben. et-T‘an fi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2006.
• Öztürk, Mustafa. Kıssaların Dili. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2. Basım, 2014.
• Öztürk, Mustafa. Kur’an Kıssalarının Mahiyeti. İstanbul: Kuramer, 2. Basım, 2017.
• Öztürk, Mustafa. Kur’an, Vahiy Nüzûl. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Râzî, Fahruddîn. Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʿArabî, 3. Basım, 1420.
• Rızâ, M. Reşid. Tefsîrü’l-Menâr. 12 Cilt. Mısır: el-Hey’etü’l-Mısriyyetu’l-Âmme li’l-Kitâb, 1990.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys. Bahru’l-’ulûm. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1418.
• Sevim, Hasan. “Kur’ân İslâm’ı Söyleminde Tutarlılık Sorunu: Vahy-i Gayr-i Metlüv Bağlamında Bilge Kul’un Kimliği Örneği”. Mütefekkir 8/15 (2021), 45-70. https://doi.org/10.30523/mutefekkir.939263
• Suyûtî, Celâluddîn. Lubâbu’n-nukûl fî esbâbi’n-nuzûl. thk. Ahmed Abduşşâfî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
• Şa‘râvî, Muhammed Mütevellî. Tefsîru’ş-Şa‘râvî. ed. Ahmed Ömer Hâşim. 20 Cilt. Kahire: Dâru Ahbâri’l-Yevm, 1991.
• Şengül, İdris. Kur’an Kıssalarının Tarihi Değeri. Ankara: Otto Yayınları, 2019.
• Şimşek, Mehmet Sait. Kur’an Kıssalarına Giriş. Konya: Kitap Dünyası Yayın-ları, 2013.
• Şirbînî, Hatîb. es-Sirâcü’l-münîr. 4 Cilt. Kahire: Matbaatü Bûlâk, 1285.
• Taberî, Ebû Ca‘fer. Câmiʿu’l-beyân ‘an teʾvîli âyi’l-Kurʾân. thk. Ahmed Mu-hammed Şâkir. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1420.
• Tabersî, Ebû Alî. Mecme‘ul’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ulûm, 2005.
• Tirmizî, Hâkim. Tahsîlu nâzairu’l-Kur’ân. thk. Hüsnî Nasr Zeydân. Mat-ba‘atü’s-Sa‘âde, 1969.
• Turan, Necmeddin. “Mustafa Öztürk’ün “Kur’an’ın Tarihsel bir Hitap Oluş Keyfiyeti” Makalesi Özgülünde Kur’an’ın Tarihselci Bir Perspektiften Tevili Üzerine Bir Eleştiri”. Tasavvur: Tekirdağ İlahiyat Dergisi 5/2 (Ara-lık 2019), 1015-1050.
• Ünsal, Hadiye. “Mevlana Muhammed Ali’nin Meal-Tefsiri Bağlamında Kâdiyânîlik (Ahmedîlik) ve Kur’an”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fa-kültesi Dergisi 10/1 (2010), 126-159.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasen. Esbâbu’n-nüzûl. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2003.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım. el-Keşşâf ʿan hakâʾikı ğavâmizi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. thk. Mustafâ Hüseyin Ahmed. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabi, 2. Basım, 1987.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım. Esâsü’l-belâğa. thk. Muhammed Bâsıl Uyûn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.