A Question of Historical Reality: Where is the Queen of Sheba from?

Yıl 2025, Cilt: 22 Sayı: 1, 115 - 135, 30.06.2025

Büşra Nur Güler

https://doi.org/10.17131/milel.1659168

Öz

The Queen of Sheba who visited Solomon was the subject of the Bible, the Qur’an and the Ethiopian national epic Kebra Nagast, and her identity was discussed by various disciplines such as Tafsir, Islamic History, Archaeology and History of Religions. In the Qur’anic parable, the fact that the queen was ruling in the land of Saba was associated with the knowledge of the pre-Islamic Kingdom of Saba established in and around Yemen, and classical Islamic History and Tafsir sources reported that the queen was from Yemen, and the studies focusing on the subject proceeded from this acceptance. Recent studies have confirmed that there is no administrative-political tradition in Sabaic inscriptions dating back to the 10th century BCE that could indicate the rule of a queen in Yemen, and it has been observed that the sun/goddess was not worshipped the first in the ancient Yemeni religious tradition. The historian Josephus Flavius’ (d. 100) description of the queen as “the queen of Egypt and Ethiopia” directs attention to Egypt and Ethiopia after Yemen. This study, starting from the acceptance of the Qur’an’s susceptibility to concept and context, and the thesis that the narratives, figures and symbols in its parables have an important counterpart in the beliefs and mythologies of the relevant peoples, traces the Queen of Sheba in Egyptian and Ethiopian history through the facts in the relevant verses of the parable. As a result of the research, it was seen that these facts have important counterparts in Egyptian and Ethiopian history and mythology. These findings, which can serve as a response to the rejection of the historical authenticity of the parable or the comments that it is anachronistic, confirm the importance of including conceptual and contextual data in Qur’anic studies on historical perspective parables.

Anahtar Kelimeler

History , Qur’an , Queen of Sheba , Yemen , Egypt , Ethiopia , Mythology

Bir Tarihî Hakikat Meselesi: Sebe Melikesi Nerelidir?

Öz

Hz. Süleyman’ı ziyaret eden Sebe melikesi Kitâb-ı Mukaddes, Kur’ân-ı Kerîm ve Etiyopya millî destanı Kebra Nagast’a konu edilmiş, melikenin kimliği Tefsir, İslâm Tarihi, Arkeoloji ve Dinler Tarihi gibi muhtelif disiplinlerce tartışılmıştır. Kur’an kıssasında melikenin Sebe diyarında hüküm sürdüğünün bildirilmesi İslâm öncesi Yemen ve çevresinde kurulmuş Sebe Krallığı bilgisiyle bağdaştırılmış, klasik İslâm Tarihi ve Tefsir kaynaklarında melikenin Yemenli olduğu nakledilmiş, konuya odaklanan çalışmalar bu kabulden hareket etmiştir. MÖ 10. yüzyıla uzanan Sebe yazıtlarında Yemen’de bir melikenin iktidarına işarette bulunabilecek idarî-siyasî geleneğe rastlanmadığı yakın zamanlı araştırmalarla teyid edilmiş, antik Yemen dinî geleneğinde güneşin/tanrıçanın ilk sırada tazim edilmediği görülmüştür. Tarihçi Josephus Flavius’un (öl. 100) melikeyi “Mısır ve Etiyopya kraliçesi” olarak tanıtması dikkatleri Yemen’in ardından Mısır ve Etiyopya’ya yöneltmektedir. Bu çalışmada, Kur’an’ın kavram ve bağlam hassasiyetinin, kıssalarındaki anlatı, figür ve sembollerin ilgili halkların inanç ve mitolojilerinde önemli bir karşılığı olduğu tezinin kabulünden hareket edilmiş, kıssanın ilgili âyetlerindeki olgular üzerinden Mısır ve Etiyopya tarihinde Sebe melikesinin izi sürilmüştür. Araştırmanın sonucunda bu olguların Mısır ve Etiyopya tarihi ve mitolojisinde önemli karşılıklarının olduğu görülmüştür. Kıssanın tarihî hakikatinin reddine ya da anakronik olduğuna ilişkin yorumlara cevap teşkil edebilecek bu bulgular, tarih perspektifli kıssaların konu edildiği Kur’an araştırmalarına kavram ve bağlama ilişkin verilerin dahil edilmesinin önemini teyid etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tarih , Kur’an , Sebe Melikesi , Yemen , Mısır , Etiyopya , Mitoloji

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde etik ilkelere uyulmuştur. / Ethical principles were followed during the preparation of this study.

Kaynakça

• Abbott, Nabia. “Pre-Islamic Arab Queens”. American Journal of Semitic Languages and Literatures, 58 (1941), 1-22.
• Adamu, Mamman M. “The Legend of Queen Sheba, the Solomonic Dynasty and Ethiopian History: An Analysis”. African Research Review 3/1 (2009), 468-482.
• Ancient Records of Egypt. ed. J.H. Breasted. 5 Cilt. Chicago: The University of Chicago Press, 1906.
• Assmann, Jan. Kültürel Bellek: Eski Yüksek Kültürlerde Yazı, Hatırlama ve Politik Kimlik. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2001.
• Avanzini, Alessandra. By Land and by Sea- A History of South Arabia before Islam recounted from Inscriptions. Roma: «L’ERMA» di BRETSCHNEIDER, 2016.
• Bâfakîh, Muhammed Abdülkâdir. Târîhu’l-Yemeni’l-kadîm. Beyrut: el-Müessesetü’l-‘Arabiyye li’d-dirâsât ve’n-neşr, 1985.
• Batuk, Cengiz. “Mitolojide Hayvan İmgesi”. Kutsal ve Hayvan- Dinlerin Hayvanlara Bakışı. ed. Süleyman Turan. 89-125. Ankara: Nobel Yayıncılık, 2020.
• Ben-Yehoshua, Shimshon- Borowitz, Carole vd. “Frankincense, Myrrh, and Balm of Gilead: Ancient Spices of Southern Arabia and Judea”. Horticultural Reviews 39/1 (2012), 1-76.
• Bowen, R. LeBaron. “Ancient Trade Routes in South Arabia”. Archaeological Discoveries in South Arabia, ed. R. L. Bowen. Baltimore: The John Hopkins Press, 1958.
• Brugsch, H. Die Geographie des alten Ӓgypten nach den altӓgyptischen Denkmӓlern. Leipzig: Verlag Der J., 1858
• Buhl, Marie-Louise. “The Goddesses of the Egyptian Tree Cult”. Journal of Near Eastern Studies 6/2 (1947), 80-97.
• Cevâd Ali. el-Mufassal fî târîhi’l-‘Arab kable’l-İslâm. 10 Cilt. Bağdad: yy, 1993.
• Clair-Tisdall, W. S. The Sources of Islam. trans. S.W. Muir. Edinburgh: T.&T. Clark, 1901.
• Clarke, Patrick. “Why Pharaoh Hatsepsut is not to be Equated to the Queen of Sheba”. Journal of Creation 24/2 (2010), 62-68.
• Çelik, İbrahim. “Mele’”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/30-37. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Daum, Werner. “The Queen of Saba in History and Art” Hadeeth ad-Dar 25 (2004), 41-46.
• Davies, Norman G. The Mastaba of Ptahhetep and Akhethetep at Saqqareh. London: The Offices of the Egypt Exploration Fund, 1901.
• Demircan, Adnan. “Sâmîler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/75-76. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Finkelstein, Israel, Silberman, Neil Asher. David and Solomon: In Search of the Bible's Sacred Kings and the Roots of the Western Tradition. New York: Free Press, 2006.
• Flavius, Josephus. Antiquities of the Jews. trans. A. M. William Whiston. Hartford: The S. S. Scranton Co., 1905.
• Foroughi, Mahda - Javadi, Shohreh. “Examining the Symbolic Meaning of Colors in Ancient Egyptian Painting Art and Their Origin in Environment”. Bagh-e Nazar 14/53 (2017), 69-80.
• Geiger, Abraham. Judaism and Islam. trans. F. M. Young. Vepery: The M.D.C.S.P.C.K. Press, 1898.
• Geraldine Pinch. Egyptian Mythology- A Guide to the Gods Goddesses and Traditions of Ancient Egypt. Oxford: Oxford University Press 2002.
• Glenister, Catherine Lucy. Profiling Punt: Using Trade Relations to Locate ‘God’s Land’. (Stellenbosch: The University of Stellenbosch, Faculty of Art Philosophy in Ancient Cultures, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Goldberg, L. “Solomon”. Encyclopedia Of The Bible. ed. W. A. Elwell. 2/1975. London: Boker, 1988.
• Grintz, J. M. “Samilerin Anavatanı Üzerine”. trc. Ömer Acar. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 51/1 (2010), 415-444.
• Görgün, Hilal. “Mısır”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/555-557. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Groom, Nigel. Frankincense and Myrrh: A Study of the Arabian Incense Trade. London: Longman Group Ltd., 1981.
• Güler, Büşra Nur. Sebe Yazıtlarında Din-Siyaset İlişkisi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
• Güneş, Abdülbaki. “Kur’ân Kıssalarında Eski Uygarlıklar”. Akademik Araştırmalar Dergisi 24 (2005), 165-182
• Hansberry, William Leo. Pillars in Ethiopian History. ed. Joseph E. Harris. Washington D.C: Howard University Press, 1981.
• Harman, Ömer Faruk – Kurnaz, Cemal. “Hüdhüd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/461-462. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Hart, George. Mısır Mitleri. çev. Mehmet Sait Türk. Ankara: Phoenix Yayınevi, 2010.
• Houlihan, Patrick F. The Birds of Ancient Egypt. Cairo: The American University Press, 1988.
• Hoyland, Robert G. Arabia and Arabs From the Bronze Age to the Coming Islam. London and New York: Routledge, 2002.
• ‘Îsâ, Sihâm es-Seyyid Abdülhamîd. “Remziyye Tâiru’l-hüdhüd fi’l-‘akîdeti’l-Mısriyye el-kadîme”. Dirâsât fî âsâri’l-vatani’l-‘Arabî 19 (2016), 139-172.
• Ishida, Tomoo. “Solomon”. The Anchor Bible Dictionary. ed. D. N. Freedman. 6/105. New York: Doubleday, 1992.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâleddîn Abdülmelik. Kitâbü’t-Tîcân fî mulûk-i Himyer. San‘â: Merkezü’d-Dirâsâti’l-Ebhâsi’l Yemeniyye, 1347.
• İbn Rüste, Ebû Alî Ahmed b. Ömer. el-A‘lâku’n-nefîse- Dünya Coğrafyası. trc. Ali Fuat Eker. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• İbnü’l-Kelbî, Hişâm b. Muhammed. Nesebü Meʿad ve’l-Yemeni’l-kübrâ. thk. Nâcî Hasan. 2 Cilt. Beyrut: ‘Âlemü’l-kütüb 1425/2004.
• Johnson, David W. “Dating The Kebra Nagast: Another Look”, Peace And War In Byzantium: Essays In Honor Of George T. Dennis. ed. T. S. Miller- J. W. Nesbitt. 197-208. Washington D.C: Catholic University of America Press, 1995.
• Kamil, Jill. Luxor- A Guide to Ancient Thebes. New York: Longman Inc., 1984.
• Kelpetin, Mahmut. İslâm Öncesi Güney ve Kuzey Arabistan. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2016.
• _______t. “Tarih Kaynağı Olarak Kur’an Kıssaları: Sebe Melikesi Örneği”. İslâm Medeniyeti (Journal of Islamic Civilization) 8/49 (2022), 68-76.
• Kitchen, Kenneth A. “How We Know When Solomon Ruled”. Biblical Archaeological Review 27/5 (2001), 32-58.
• Kuhrt, Amelie. Eski Çağ’da Yakındoğu. çev. Dilek Şendil. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2013.
• Kur’ân Yolu. Erişim 03.12.2023. https://kuran.diyanet.gov.tr/
• Kurhan, Mürüvvet. “İmparatorluk Tanrısı Amon”, Belleten 59/226 (1995), 449-582.
• Kutsal Kitap. Erişim 05.01.2024. https://kutsalkitap.info.tr/
• Kuzgun, Şaban. “Hâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/395-396. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Leslau, Wolf. Comparative Dictionary of Geʿez (Classical Ethiopics). Wiesbaden: Harrassowitz Werlag, 1991.
• Liptzin, Sol. “Solomon and the Queen of Sheba”. Dor le Dor 7/4 (1979), 178-192.
• Meral, Yasin. Sâmirî’nin Buzağısı. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• Merçil, Erdoğan. “Taht”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/434. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Mieroop, Marc Van De. Eski Mısır Tarihi. çev. Ali Oğuz Bozkurt. İstanbul: Homer Kitabevi, 2019.
• Mukâtil b. Süleyman b. Beşîr el-Ezdî el-Belhî. Tefsîru’l-kebîr. thk. Abdullah Mahmûd Şehhâte. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’t-târîhi’l-‘Arabî, 1423/2002.
• Munro-Hay, Stuart. “A Sixth Century Kebra Nagast?”. Annales d'Ethiopie 17 (2001), 43-58.
• Nicholson, Reynold A. A Literary History of the Arabs. New York: C. Scribner’s Sons, 1907.
• Nims, Charles Francis. Thebes of the Pharaohs, Pattern for Every City. New York: Stein and Day, 1965.
• O’Leary, De Lacy. Arabia Before Muhammad. London: K. Paul, Trench, Trubner& CO. LTD., 1927.
• Olgun, Hakan. Hz. Musa’nın Muhalefeti- Horus’u Öldürmek. İstanbul: MilelNihal Yayınları, 2021.
• Oruç, Ayşe Betül. “Siyasal Hayatta Kadın Konusuna Tefsirlerin Yaklaşımı”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 50/50 (2020), 128-143.
• Philby, Harry St. John. The Background of Islam. Alexandria: Whitehead Morris Egypt, 1949.
• Phillips, Jacke. “Punt and Aksum: Egypt and The Horn of Africa”. Journal of African History 38/3 (1997), 423-457.
• Polz, Daniel C. “Thebes”, The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt. ed. Donald B. Redford. 3/384-388. Oxford: Oxford University Press, 2001.
• Retsö, Jan. The Arabs in Antiquity- Their History From the Assyrians to the Umayyads. London: RoutledgeCurzon, 2003.
• Robin, Christian J. “Quelques épisodes marquants de l’histoire sudarabique”. L'Arabie antique de Karibʾîl à Mahomet. Nouvelles données sur l'histoire des Arabes grâces aux inscriptions. Aix-en-Provence: Édisud, 1991.
• Robins, Gay. “The Names of Hatshepsut as King”. The Journal of Egyptian Archaeology 85 (1999), 103-112. Scalf, Foy. “The Role of Birds within the Religious Landscape of Ancient Egypt”. Between Heaven and Earth- Birds in Ancient Egypt. ed. R. Bailleul-Leuser. 33-41. Chicago: Oriental Institute Museum Publications, 2013.
• Scott, Emmet. Hatsepsut, Queen of Sheba. New York: Algora Publishing, 2012.
• Sâlih, Abdülazîz. eş-Şarku’l-edna’l-kadîm- Mısr el-kadîme. Kahire: Mektebetü’l-enclû el-Mısriyye, 2013.
• Selîm, Ahmed Emîn. Me‘âlimu târîhi’l- ‘Arab gable’l-İslâm. Beyrut: Mektebü Kerîdiyye İhvân, ts.
• Sertima, Ivan Van. “The African Eve: Introduction and Summary”. Black Women in Antiquity. ed. Ivan V. Sertima. 5-12. London: Transaction Publishers, 2007.
• Shahid, Irfan. “The Kebra Nagast In The Light Of Recent Research”. Le Muséon 89 (1976), 133-178.
• Stinchcomb, Jillian. “The Queen of Sheba in the Qur’ān and Late Antique Midrash”. The Study of Islamic Origins New Perspectives and Contexts. (ed. M.B. Mortensen). 85-96. Berlin: De Gruyter 2021.
• Sweeny, Emmet J. Empire of Thebes or Age in Chaos Revisited. New York: Algora Publishing, 2006. eş-Şeybe, Abdullah Hasan. Dirâsât fî târîhi’l-Yemen. San‘a: Mektebetü’l-va‘y, 1999-2000.
• Taberî, Ebu Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd. Câmi‘u’l- beyân an te’vîli âyi’l-Ķur’ân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 26 Cilt. Kâhire: Merkezü’l-buhûs ve’d-dirâsâti’l-‘Arabiyye ve’l-İslâmiyye, 1422/2001.
• _______. Târîhu’r-rusul ve’l-mulûk. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. 11 Cilt. Mısır: Dârü’l-Ma‘ârif, ts.
• Tatar, Burhanettin. “Kur’an’da Kıssaların Temel Anlamları Üzerine Felsefi Notlar”. Milel ve Nihal 6 (1) 2009, 99-111.
• The Queen of the Sheba and Her Only Son Menyelek (Kebra Nagast). trans. E.A. Wallis Budge. Cambridge: In. Parentheses Publications, 2000.
• Thomas, Bertram. Arabia Felix. London: The Alden Press, 1938.
• Toy, C.H., “The Queen of Sheba”, The Journal of American Folklor 20/78, 1907, s. 207-212.
• Török, László. The Kingdom of Kush- Handbook ofthe Napatan-Meroitic Civilization. Leiden: Brill, 1997.
• Ullendorff, Edward. The Ethiopians: And Introduction To Country And People. London: Oxford University Press, 1965.
• Velikovsky, Immanuel. Ages of Chaos. New York: Doubleday& Company, 1952.
• Wane, Nijoki N. vd. “Women of Power Revisited: African Women in Leadership through the Ages, Space, Time and Governance”, Decolonizing and Indigenizing Visions of Educational Leadership, (ed. N. N. Wane vd), 89-107. Bingley: Emerald Publishing, 2022.
• Wilkinson, Richard H. The Complete Gods and Goddesses of Ancient Egypt. London: Thames&Hudson, 2003.
• Williams, Larry - Finch, Charles S. “The Great Queens of Ethiopia”. Black Women in Antiquity, ed. Ivan V. Sertima. 12-36. London: Transaction Publishers, 2007.
• Windsor, Rudolph. From Babylon to Timbuktu. New York: Exposition Press, 1969.
• Yahyâ, Lütfî Abdülvehhâb. el-‘Arab fî ‘usûri’l-kadîme. Beyrut: Dârü’n-nehdati’l ‘Arabiyye, 1979.
• Yazıcı, Elif. “Sebe’ Melikesi Kıssasının Tarihî ve Kültürel Tahlili”. Marife 22/1 (2022), 315-338.
• _______. Yemen’le İlgili Kur’an Kıssaları. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2022.
• Yılmaz, Cemal. “Hatşepsut: Naibelikten Firavunluğa Yürüyen Bir Kraliçe”. OANNES Uluslararası Eskiçağ Araştırmaları Dergisi 2/2 (2020), 277-300.
• Yücetürk, Orhan Seyfi. “Belkıs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/421-422. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• David Rumsey Historical Map Collection. Gli Imperi Antichi parte occidentale. 15.12.2023. https://www.davidrumsey.com/luna/servlet/detail/RUMSEY~8~1~325634~90094547:saba?annotId=378074050
• DASI. Digital Archive for the Study of Pre-Islamic Arabian Inscriptions. “RIÉ 9 Abuna Garimā I”. Erişim 20.01.2023. http://dasi.cnr.it/index.php?id=79&prjId=1&corId=52&colId=0&navId=535791739&recId=7554
• DASI. “RIÉ 10 Abuna Garimā II”. Erişim 20.01.2023. http://dasi.cnr.it/index.php?id=79&prjId=1&corId=52&colId=0&navId=562964534&recId=7808
• DASI. “RIÉ 5 A”. Erişim 23.01.2023. http://dasi.cnr.it/index.php?id=79&prjId=1&corId=52&colId=0&navId=562964534&recId=7807