Çift Başlı Baltanın Sembolik Anlamı ve Teber İle Olan İlişkisi Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2024, , 133 - 144, 19.03.2024

Muzaffer Yılmaz

https://doi.org/10.58242/millifolklor.1059472

Öz

İnsanoğlunun en eski silahlarından ve taş devri icatlarından biri olan el baltası, yaklaşık 1.5 milyon yıllık bir geçmişe sahiptir. Fonksiyonelliklerinden ziyade, işlevlerinin ötesinde bir yapılma maksatları olan bu el baltaları, özellikle Demir Çağı’ndan itibaren yoğun bir sembolizm ihtiva ederek çift başlı bir formda yapılmayabetimlenmeye başlamışlardır. Süreç içerisinde farklı uygarlık ve kültürlerde değişik örnekleri ortaya çıkan çift başlı balta, önce tanrıça, daha sonra tanrı ve kahraman silahı olarak geniş bir coğrafyada hem nesne hem de tezyini bir unsur olarak kullanım alanı bulmuştur. Bu çalışmada çift başlı balta, kutsal olgusunun, imgeden nesneye dönüşme sürecindeki önemli sembollerinden biri olarak ele alınmış, aynı zamanda özellikle Anadolu merkezli olarak, kültürlerarası etkileşimin de en önemli işaretlerinden-yansımalarından biri olarak değerlendirilmiştir. Bu makale, ilk örnekleri Prehistorik dönemde görülmeye başlanan ve fakat eski dünyanın pek çok uygarlığında ve kültüründe farklı adlarla karşılaşılan çift başlı baltanın, gökyüzü ile olan ilişkisi ve sembolik kökeni üzerine yapılmış, sanat tarihi merkezli hermenötik ve fenomenolojik bir çalışmadır. Buna binaen metinde, çift başlı balta örneklerine ilişkin salt kataloglamaya dayalı deskriptif bir metodoloji tercih edilmemiştir. Farklı kültürlerdeki çift başlı balta örneklerine metinde sadece, nesnenin-formun görülme sıklığını ve yayılım alanını vurgulamak için yer verilmiştir. Ayrıca çift başlı baltanın Türk tasavvuf düşüncesi ve özellikle Bektaşi kültüründe özel bir yer ihtiva eden ve derviş çeyizi olarak tanımlanan teber ile olan bağlantısı da, makalede vurgulanan gökyüzü sembolizmi bağlamında, kurulmaya çalışılmıştır. Farklı kültürlerde farklı isimlerle görülen çift başlı baltanın, düalist bir anlayışa bağlı olarak ortaya çıkmış kutsal bir form-nesne-savaş aleti olarak yorumlandığı bu makale, genel hatlarıyla beş kısımdan müteşekkildir. İlk Örnekler kısmında, ilk balta örneklerinin ve formunun ortaya çıkışından, Örneklem kısmında, farklı kültürlerdeki çift başlı balta örneklerine ve ilişkili olduğu olgulara değinilmiştir. Sembolik Köken adlı kısımda, çift başlı balta formunun gökyüzü ile olan ilişkisi gerekçelendirilmeye çalışılmıştır. Bektaşilik ve Teber adlı kısımda, bu gökyüzü merkezli bu sembolik dilin, tasavvuf düşüncesi Bektaşilik inancı-olgusu özelinde, olgunun kendi pratikleriyle şekillenen boyutları ve teber ile olan bağlantısı üzerinde durulmuştur. Değerlendirme ve Sonuç kısmında konu özellikle, etkileşim ve dilisim- anlam ilişkisi bağlamında bütüncül bir bakış açısıyla ele alınarak yorumlanmış ve çift başlı balta ile kültürlerarası etkileşim kavramı üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Kutsal, Sembolizm, Anadolu, Bektaşilik, Teber

An Assessment on The Symbolic Meaning of The Double Head Ax and Its Relationship with The Teber

Öz

The hand ax, one of the oldest weapons and stone age inventions of mankind, has a history of approximately 1.5 million years. These hand axes, which have a purpose of being made beyond their functions rather than their functionality, have started to be made-described in a double-headed form, containing an intense symbolism, especially since the Iron Age. The double-headed ax, of which different examples emerged in different civilizations and cultures in the process, has found use in a wide geography as both an object and an element of decoration, first as a goddess, then as a god and king-hero weapon. In this study, the double-headed ax was considered as one of the important symbols (symbols) of the sacred phenomenon in the process of transforming from an image to an object, and at the same time, it was evaluated as one of the most important signs-reflections in intercultural interaction, especially in Anatolia. This article is a hermeneutic and phenomenological study on the relationship and symbolic origin of the double-headed ax, the first examples of which began to be seen in the Prehistoric period, but encountered with different names in many civilizations and cultures of the ancient world. Accordingly, a descriptive methodology based on cataloging the double-headed ax samples was not preferred in the text. Examples of double-headed axes in different cultures are included in the text only to emphasize the incidence and spread of the object-form. In addition, the connection of the double-headed ax with the halberd, which has a special place in Turkish mysticism and especially in Bektashi culture and is defined as the dervish dowry, has been tried to be established in the context of the symbolism emphasized in the article. This article consists of five parts. In the First section, the emergence of the first ax samples and its form, in the Sample section, the double-headed ax samples in different cultures and related cases are mentioned. Symbolic Origin section, the relationship of the double-headed ax form with the sky is tried to be justified. Bektashism and Teber section, this sky-centered symbolic language, in particular the Sufi thought Bektashi belief-phenomenon, the dimensions of the phenomenon shaped by its own practices and its connection with halberd are emphasized. In the evaluation and conclusion, the subject is interpreted with a holistic perspective, especially in the context of the relationship between language, name and meaning, and also, the concept of intercultural interaction with the double-headed ax is emphasized.

Anahtar Kelimeler

Sacred, Anatolia, symbolism, Bektashi, Teber

Kaynakça

• Atasoy, Nurhan. Derviş Çeyizi Türkiye'de Tarikat Giyim Kuşam Tarihi, İstanbul: İBB Yayınları, 2005.
• Aydın, Mustafa. “Sembolden İşaretsele Düşüncenin Dönüşümü”, Sosyoloji Divanı, C:8, Konya, (2017): 31-41.
• Bauval, Robert ve Gilbert, Adrian. The Orion Mystery, New York: Crown Publishers, 1994.
• Birge, K., John. Bektashi Order and Dervishes, USA: Hartford Seminary Press, 1937.
• Bozkurt, Nejat. Sanat ve Estetik Kuramları, Bursa: Sentez Yayıncılık, 2014.
• Budge, E., A., Wallis. The Gods Of The Egyptians, London: Printed By Gilbert And Rivington, Ltd. St. John's House, Cleekenwell, E.C., 1904.
• Büyüközer, Aytekin ve Büyüközer, G., Zeliha. "Lagina Hekate Kutsal Alanı’nda Bulunan Bronz Bir Heykelciğin İkonografisi Üzerine Değerlendirme", Lycus Dergisi, S:1, (2020): 69-86.
• Campbell, Joseph. Batı Mitolojisi Tanrının Maskeleri III, (çev. Kudret Emiroğlu), İstanbul: Islık Yayınları, (2016): 467-469.
• ______________. Tanrıçalar ve Tanrıçaların Dönüşümleri, (çev. Nur Küçük), İthaki Yayınları: İstanbul, 2020.
• Cassirer, Ernst. Dil ve Mit, (çev. Onur Kazgan), İstanbul: Pinhan Yayınları, 2018.
• Clarke, Hyde. “On Prehıstorıc Names Of Weapon”, The Journal of the Anthropological Institute of Great Britain and Ireland, Vol:6, (1877): 142-149.
• Curtis, Gregory, Mağara Ressamları, (çev. Hilal Dikmen), İstanbul: Redingot Kitap, 2017.
• Çetin, İsmet “Türk Kültüründe Bab (Baba) Ata Geleneği”, Milli Folklor Dergisi, C:49(76), (2007): 70-75.
• Çevik, Mehmet. Âşık Sefil Ali Hayatı ve Deyişleri, Çorum: Lider Matbaacılık, 2007.
• Danık, Ertuğrul. “Alevi-Bektaşi Mitolojisinde Aslana Binenler, Yılanlı Kamçı Yapanlar ve Duvar Yürütenler” Alevilik,(haz. İsmail Engin ve Havva Engin), İstanbul: Kitap Yayınevi, (2004): 101-123.
• _____________. Öteki Tanrılar Alevi-Bektaşi Mitolojisi, İstanbul: İmge Yayınları, 2006.
• De Jong, Frederick. “Bektaşilikte İkonografi”, Tarihten Teolojiye İslam İnançlarında Hz. Ali, (haz. Ahmet Yaşar Ocak), Ankara: TTK Yayınları, (2014): 265-296.
• Dutton, Denis. Sanat İçgüdüsü, (çev. Murat Turan), İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2017.
• Elmalı, Hüseyin. “Hassan b. Sabbit”, TDV İslam Ansiklopedisi, C:16, Ankara, (1997): 399-402.
• Erdan, Emre ve Gür, Barış. “About the Double-Axe (Labrys)/Butterfly Symbols in an Offering Pit in Tisna”, Anadolu Araştırmaları, S:23, (2020): 71-89.
• Ergun, N., Sadettin. Bektaşi Şairleri ve Nefesleri 19. Yüzyıla Kadar, Ankara: Çolpan Kitap, 2017.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Alevi-Bektaşi Nefesleri, İstanbul: İnkılap Yayınları, 2010.
• Grimal, Pierre. Mitoloji Sözlüğü Yunan ve Roma, (çev. Azra Erhat), İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2007.
• Gruber, Christiane. Osmanlı-İslam Sanatında Tapınma ve Tılsım, (çev. Erdem Gökyaran), İstanbul: YKY, 2020.
• Guenon, Rene ve Evola Julius. Savaş Metafiziği ve Sembolik Silahlar, (çev. Atilla Ataman, Mustafa Tahralı vd.), İstanbul: İnsan Yayınları, 2003.
• Guenon, Rene. Dikey ve Yatay Boyutların Sembolizmi, (çev. Fevzi Topaçoğlu), İstanbul: İnsan Yayınları, 2017.
• Gimbutas, Maria. The Language of Goddess, New York: HarperCollins Publish, 1991.
• _____________. The Living Goddesses, Los Angeles: University of California Press, 1999.
• Gündoğdu, Cengiz. “Hacı Bektaş-i Veli Bektâşîlîk Olgusunu Tanımlamada Normatif Yaklaşımlar”, Dini Araştırmalar, C:12(33), (2009): 47-61.
• Haysom, Matthew. “The Double-Axe: A Contextual Approach To The Understandıng Of A Cretan Symbol In The Neopalatıal Perıod”, Oxford Journal of Archaeology, Vol.29(1), (2010): 35-55.
• Hooke, H., Samuel. Ortadoğu Mitolojisi, (çev. Alaeddin Şenel), İstanbul: İmge Kitabevi, 2020.
• Homeros. Odysseia, (Çev. Özlem Yılmaz), Ankara: Yurt Yayınları, 2001.
• İmam Cafer-i Sıddık. Buyruk, (haz. Fuad Bozkurt), İstanbul: Salon Yayınları, 2018.
• Karauğuz, Güngör. Hitit Mitolojisi, Konya: Çizgi Kitabevi, 2015.
• Karrol, Noel. Sanat Felsefesi, (çev. Güliz Korkmaz Tirkeş), Ankara: Ütopya Yayınları, 2012.
• Kaygusuz, İsmail. “Hristiyan Heterodoksizmi (Paulikianizm-Bogomilizm-Katharizm) ve Alevi İnancındaki Kalıntıları”, Alevilik, (Haz. İsmail Engin ve Havva Engin), İstanbul: Kitap Yayınevi, (2004): 137-152.
• Kılıç, E., Mahmut. Anadolu’nun Ruhu: Tasavvuf, Felsefe, Siyaset Konuşmaları, İstanbul: Sufi Kitap, (2011): 10-30.
• Klein, Richard. “Hominin dispersals in the Old World”, In The Human Past: World Prehistory & the Development of Human Societies, (ed. Scarre, C.), London: Thames & Hudson Press, (2013): 84-123.
• Kohn, Marek ve Mithen, Steven. “Handaxes: Products Of Sexual Selectıon”, Antiquity, Vol:73, (1999): 518-526.
• Lewis, Michael ve Staehler, Tanja. Fenomenoloji, (çev. Osman B. Kaplan, Mehmet Demirhan vd.), Ankara: Fol Kitap, 2020.
• Lewis-Williams, J., David. Mağaradaki Zihin, (çev. Tolga Esmer), İstanbul: YKY, 2020.
• MacGillivray, J. Alexander. “The Minoan Double Axe Goddess and Her Astral Realm”. Athanasia: The Earthly, the Celestial and the Underworld in the Mediterranean from the Late Bronze Age and the Early Iron Age, (eds. Ch. Stampolidis. A. Kanta, A. Giannikouri), Rhodos: University of Crete Press, (2012): 115-126.
• Melikoff, İrene. Kırkların Cemi’nde, (çev. Turan Alptekin), İstanbul: Demos Yayınları, 2011.
• ____________. Türk-İran Epik Geleneği İçerisinde Horosan Teberdarı Ebu Müslim, (çev. Armağan Sarı), Ankara: Elips Kitap, 2012.
• ____________. “Bektaşi-Alevilerde Hz. Ali’nin Tanrılaştırılması”, Tarihten Teolojiye İslam İnançlarında Hz. Ali, (Haz. Ahmet Yaşar Ocak), Ankara: TTK Yayınları, (2014): 77-98.
• Ocak, Y., Ahmet. Alevi Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri, İstanbul: İletişim Yayınları, 2018.
• Özcan, Abdülkadir. “Baltacılar”, TDV İslam Ansiklopedisi, C:5, Ankara, (1992): 34-35.
• Öztürk, Nermin. Kutsalın Değişen Yüzü Aslanlı Tanrıçalardan Aslanlı Erenlere, Konya: İdeal Usta Yayınları, 2014.
• Rouse, H., D., William. “The Double Axe And The Labyrınth”, Hellenic Studies, Vol.21, (1901): 268-274.
• Roux, P., Jean. Türklerin ve Moğolların Eski Dini, (çev. Aykut Kazancıgil), İstanbul: Dergâh Yayınları, 2021.
• Temizkan, Mehmet. "Türk Kültüründe ve Alevi-Bektaşi İnancında Turna", Milli Folklor, C:13(101), (2014): 162-170.
• Toprak, S., Mehmet. “Yûsuf Peygamber Adına Dâir Etimolojik-Etiyolojik Bir Araştırma”, Toplum Bilimleri Dergisi, C:27, (2019): 353-383.
• Toruk, Ferruh. “Topkapı Sarayında Zülüflü Baltacılar Koğuşu”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, C:6, (2006): 167-188.
• Yahya Agâh B. Salih el İstanbuli, Tarikat Kıyafetlerinde Sembolizm, (çev. Ülker Aytekin), İstanbul: Ocak Yayıncılık, 2003.
• Yıldız, D., Hakkı. “Ebu Müslim-i Horasani”, TDV İslam Ansiklopedisi, C:10, Ankara, (1994): 197-199.
• Yıldırım, Rıza. Hacı Bektaş Veli’den Balım Sultan’a Bektaşiliğin Doğuşu, İstanbul: İletişim Yayınları, 2019.