Ortaçağ’da Kadının Sağaltım Uygulamalarında Şaman (İyi) ve Cadı (Kötü) Olarak Temsili

Yıl 2022, Cilt: 17 Sayı: 136, 48 - 59, 11.12.2022

Habibe Ceren Dağdeviren , Ramazan Altınay

https://doi.org/10.58242/millifolklor.1036455

Cited By: 1

Öz

Bu makalede kadınların sağaltım pratiklerinde Ortaçağ’da Kuzey ve Orta Asya Şamanizm’inde “şaman”, Geç Ortaçağ’da Kıta Avrupası’nda “cadı” olarak kabul edilişi, nedenleri ve sonuçları incelenmiştir.
İnsanoğlunun, kültürel sürecin her döneminde çevresiyle ilgilenmesi, bilinmeyen, gizemli ve mistik olaylara
ilgi duyması ve içinde bulunmak istemiş olmasının tarihsel kanıtları, göstergeleri ele alınmıştır. Günümüzde
daha çok batıl inançlar olarak değerlendirilen büyünün, tarihsel süreç içerisinde mistik, gizemli ve olağanüstü
şekillerde toplumların “gizli güçleri” olarak, en temelde sağaltım (iyileştirme) yapma amacını taşıdığı, zamanla bilinen yollarla sağlanamayan şeyleri elde etmek, birine zarar vermek ya da zarardan korumak için bir
takım mistik ve gizli pratikleri kullanarak, doğayı ve doğa yasalarını zorla etkileme amacıyla uygulandığı
örneklerle ele alınmıştır. Büyülerin ve büyücülerin farklı zamanlarda ve coğrafyalarda farklı isimlerle anıldıkları ortaya konulmuştur. Büyü ve sağaltım (iyileştirme) üzerine temellenen ve bu çerçevede gelişen şamanlığın ve cadılığın da farklı coğrafyalarda zıt algılarla var olduğu ve toplumları etkilediği tespit edilmiştir. Öte
yandan cinsiyetlere biçilen rollerin, görevlerin ve sorumlulukların kadın ve erkeğin toplumlardaki konumlarını
belirlediği görülmüştür. Bu roller doğrultusunda kadınların bazen ilahlaştırıldığı görülmüş, bazen de kötülüğün temel kaynağı olduğu düşünülmüştür. Bu doğrultuda sağaltım pratiklerini uygulayan kadınlar şaman
konumunda iyi ve cadı konumunda kötü olarak değerlendirilmişlerdir. Kadınların şaman ve cadı olarak toplumsal konumlarının belirlenmesi ve değerlendirilmesi, iki farklı coğrafyada, iki farklı kimlik ve iki zıt olguyu
temsil etmeleri, toplumlarda kadın algısının ne kadar farklılaşabildiğini gösterir nitelikte olup bu farklılığın
kadın tarihine katkı sağlaması açısından da önemli olduğunu düşünüyoruz. Bu sebeple toplumun her alanında
var olan kadınların, şaman ve cadı olarak farklı toplumlarda genel itibariyle iki zıt kavramın (iyilik-kötülük)
temsilleri olduğu ortaya koyulmaya çalışılmıştır. Kadının, Şaman kimliğiyle hastaları sağaltmasıyla kutsal
kabul edilip iyiliği temsil ederken, başlangıçta sağaltım yapan kadının neden cadı kimliğiyle lanetli sayılarak
kötülüğü temsil ettikleri tartışılmıştır. Böylece kadınların şaman/cadı, iyi/kötü bağlamında konumlandırılması
iki farklı kültürde aynı cinsiyete sahip bireylere yükledikleri zıt rollerin örneği olarak karşımıza çıkmıştır.
Aynı zamanda kadın algısının toplumdan topluma nasıl ve ne ölçüde değiştiğinin göstergesi olduğu tespit
edilmeye çalışılmıştır. Kısacası çalışmamızda farklı zamanlarda toplumları etkilemiş olan ve aynı temelle
şekillenmiş olmasına rağmen farklı algılanan şamanlığın ve cadılığın özelliklerinden, kadınların şaman ve cadı
olarak iyilik ve kötülük temsilleriyle topluma olan katkıları geniş bir tarihsel perspektifte incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Büyü, Şaman, Cadı, Kadın, Orta Çağ

The Representation of Women as Shamans (Good) and Witches (Evil) in Healing Practices in the Middle Ages

Öz

In this article, the acceptance of women as “shaman” in North and Central Asian Shamanism in the
Middle Ages and as “witch” in Continental Europe in the Late Middle Ages in healing practices, their causes
and consequences are examined. Historical evidence and indicators of the fact that mankind is interested in its environment at every period of the cultural process, is interested in unknown, mysterious and mystical events and wants to be present in them are discussed. Nowadays, more are regarded as superstition, magic, in the historical process mystical, mysterious and society in extraordinary ways “the secret forces”, as most fundamentally treatment (healing) for the purpose of making, carrying, over time, that can not be achieved in
known ways to achieve things, to harm someone, or a team to protect from harm and the secret mystical
practices using nature and the laws of nature are applied for the purpose of influencing force are discussed
with examples. It has been revealed that spells and magicians were called by different names at different times and geographies. It has been determined that shamanism and witchcraft, which are based on magic and healing (healing) and developed within this framework, also exist with opposite perceptions in different geographies and affect societies. On the other hand, it has been seen that the roles, duties and responsibilities assigned to the sexes determine the positions of men and women in society. In line with these roles, women
were sometimes seen to be deified, and sometimes they were thought to be the main source of evil. In this
direction, the women who applied the healing practices were evaluated as good in the position of shaman and bad in the position of witch. Shamans and Witch as the determination and evaluation of the social position of women in two different locations and two different identity to represent two contrasting phenomenon, the perception of women in society and history, which shows that this difference can vary how much we think it is important for women and contribute to. For this reason, the paper tries to show that women, who exist in all areas of society, are generally representations of two opposite concepts (good-evil) in different societies as shamans and witches. It has been discussed why the woman who heals the sick with the identity of a shaman is considered sacred and represents goodness, while the woman who initially heals is considered cursed with the identity of a witch and represents evil. Thus, the positioning of women in the context of shaman/witch, good /evil has emerged as an example of the opposite roles that they impose on individuals of the same gender in two different cultures. At the same time, the paper aims to determine how and to what extent the perception of women varies from society to society. In short, this study, which affected at different times and societies are shaped with the same basis, despite the fact that the craft barn and different from the properties of the perceived women as shamans and witch contributions to society through representation in a broad historical perspective of the good and evil are examined.

Anahtar Kelimeler

Middle Ages, magic, shaman, witch, women, healing

Kaynakça

• Achterberg, Jeanne. Kadın Şifacılar, Çev.Berrak Göçer, İstanbul: Everest Yayınları, 2009.
• Akın, Haydar. Ortaçağ Avrupası’nda Cadılar ve Cadı Avı, Ankara: Dost Kitapevi, 2001.
• Akın, Haydar. “Cadının Cinsiyeti Kadındır”, Kelekbiç, S.13, 2002, ss.157-166.
• Akın, Haydar. “Geç Ortaçağ Avrupası Halk Geleneğinde Zararlı Büyü Pratikleri ve Orta Asya Şamanizminde Büyücülük – Sihirli Sağaltımlar -İki Farklı Kültürde Doğaüstü Güçlerin Yardıma Çağırılması Üzerine Bir Değerlendirme-“ Hacettepe Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, 2005-2006 Öğrenim Yılı Bahar Sömestri.
• Akın, Haydar. Ortaçağ Avrupa’sında Cadılar ve Cadı Avı, Ankara: Phoenix Yayınları, 2011.
• Aksan, Yücel. “1450-1750 Yılları Arasında Avrupa’da Cadılık”, Tarih İncelemeleri Dergisi XXVIII/2, 2013, ss.355-368.
• Arslan Karaküçük, Suna. “‘Korkunun Kadınları’: Cadılar ve Cadıcılık.” Sosyoloji Araştırmaları Dergisi, C.13, S. 2, 2010, ss.41-64.
• Aydın, Mehmet. Ansiklopedik Dinler Sözlügü, Konya: Din Bilimleri Yayınları, 2005.
• Barthold, V. V. Orta Asya Türk Tarihi, Çev.Hüseyin Dağ, İstanbul: Divan Kitap, 2011.
• Bayat, Fuzuli. Ana Hatlarıyla Türk Şamanlığı, İstanbul: Ötüken Yayınları, 2006.
• Bayat, Fuzuli. ‘Toplumsal Cinsiyet Bağlamında Kadın Şamanlar’, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3/13, 2010, ss. 44-51.
• Bayat, Fuzuli. Türk Kültüründe Kadın Şamanlar, İstanbul: Ötüken Yayınları, 2012.
• Berktay, Fatmagül. “Avrupada Cadılık ve Cadı Avı: Çok Katmanlı Bir Karanlık Tarihsel Olgu”, Doğu Batı Düşünce Dergisi, S.84., Doğu Batı Yayınları, Ankara, 2018, ss.57-84.
• Bottéro, Jean. ‘Adem ve Havva: İlk Çift’, Batı’da Aşk ve Cinsellik, Der.Georges Duby, Çev.Ayşen Gür,. İstanbul: İletişim Yayınları, 2015.
• Buluç, Saadettin. Makaleler, Haz.Zeynep Korkmaz, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Büyükokutan Töret, Aslı. “Geleceğin Süzgecinde Teke Yöresi Delbekçi Kadınları”. TÜBAR-XXXVI, 2014, ss.369-388.
• Crow, W.B. Büyünün, Cadılığın ve Okültizmin Tarihi, Çev: Fulya Yavuz, İstanbul: Drahma Yayınları, 2006.
• Curran, Bob. Encyclopedia of the Undead A Field Guide to Creatures That Cannot Rest in Peace. USA: New Page Books, 2009.
• Çetin, Cengiz. ‘Türk Düğün Gelenekleri ve Kutsal Evlilik Ritüelleri’, Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt-Sayı: 48-2, 2008, ss.111-126.
• Demir, Müge. “Şamanizm’de Hastalık Kavramı ve Tedavi Yaklaşımları”, Lokman Hekim Dergisi, 2016;6(1):19-24.
• Dioszegi, Vilmos. ‘Baraba Türkleri’nin İslam Öncesi Şamanizm İnancı ve Bazı Etno-Genetik Sonuçlar’, Çev: Ebru Özdağ, Türk Kültürü Hacı Bektaş Veli Dergisi, S.35, 2005, ss.169- 200.
• Doğan, Cem. “Osmanlı Devleti’nde Cadı Avı Var mıydı? (Karşılaştırmalı Bir İncele-me)”, Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi, Vol-No:2-1, 2013.
• Duby Georges - Perrot, Michelle. Kadınların Tarihi, Çev.Ahmet Fethi, C.II, İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2005.
• Eliade, Mircea: Şamanizm, Çev.İsmet Birkan, Ankara: İmge Kitapevi, 1999.
• Frazer Sır James George, The Golden Bough, Cambridge: The Macmıllan Press, 1990.
• Genç, Özlem. “Ortaçağ Avrupasında Kadın”, Ortaçağda Kadın, Edt.Altan Çetin, Ankara: Lotus Yayınları, 2011, ss.241-296.
• Gülaçtı, Nurettin. ‘Sanatsal Bir Obje Olarak Kadın ve Bazı Toplumlarda Kadına Bakış’, İdil ve Sanat Dergisi, Cilt-Sayı: 1-2, Mayıs 2012, ss.76-91.
• Gökberk, Macit. Felsefe Tarihi, İstanbul: Remzi Kitapevi, 1993
• Göksel, Burhan. Çağlar Boyunca Türk Kadını ve Atatürk, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1988.
• Gün, Mukadder- Şahinoğlu, Serap. “Büyücülükten Şifacılığa Kadın Sağaltıcıların Öy-küsü”, Lokman Hekim Journal, 5(1), 2015, ss.27-32.
• İnan, Abdülkadir. “Müslüman Türklerde Şamanizm Kalıntıları”, İlahiyat Fakültesi Dergisi, IV, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1952, ss.19-30.
• İnan, Abdülkadir, Tarihte ve Günümüzde Şamanizm, Ankara: Türk Tarih Kurumu Ya-yınları, 2015.
• İzgi, Mustafa Cumhur. “Şamanizm ve Şamanlara Genel Bakış”, Lokman Hekim Journal, 2012; 2 (1): ss.31-38.
• İzgi, Özkan. Orta Asya Türk Tarihi Araştırmaları, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
• Hoppal, Mihaly. Avrasya’da Şamanizm, Çev.Bülent Bayram- Hüseyin Şevket Çağatay Çapraz), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2012.
• Hulkrantz, A. “Şamanizmin Çevresel ve Olgusal Yönleri”. Çev.Ali Osman Abdurrezzak, Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. S. 29, 2004, ss.75-88.
• Kaplan, Melike. Geleneksel Tedavi Pratikleri ve Uygulayıcıları: “Kadın Şifacılar” Millî Folklor Dergisi, S. 108, Ankara, 2015, ss.189-196.
• Kaplan, Melike. “Halk Tıbbının Kökenleri: Teşhisten Tedaviye Din ve Büyü İlişkisi”, Millî Folklor, 2011, Yıl 23, S. 91, ss.150-156.
• Karaaslan, Derya. ‘Antik Yunanda Kadın Olmak’, Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt-Sayı: 1-2., Nisan 2016, ss.159-174.
• Kartopu, Saffet - Ünalan, Abdurrahman. “Büyü ve Tabiatüstü Güçlere Başvurma Nedenleri Üzerine Bir Saha Araştırması”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C-S., 19-2, 2019, ss.379-399.
• Kâşgarlı Mahmût, Divân-ü Lugâti't-Türk, Çev.Seçkin Erdi-Serap Tuğba Yurtsever, İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2005.
• Kramer, Heinrick - Sprenger, James. Malleus Maleficarum Cadı Çekici, Çev.Aysu Po-lat, İstanbul: Artes Yayınları, 2018.
• Koç, Adem, “Güruh-ı Naci'nin Saçlı Bacıları: Alevi-Bektaşi İnanç Sisteminde Kadın Olmak”, Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi, 12 (2015), ss. 132-133.
• Köse, Meliha. Tarih Öğretiminde Kadın İmajının Yeniden İnşası, Ankara: Birleşik Ya-yıncılık, 2015).
• Lessıng, Ferdinand D. Moğolca- Türkçe Sözlük, Çev.Günay Karaağaç, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2003
• Martin, Lois. Cadılığın Tarihi Ortaçağ’da Bilge Kadının Katli, Çev.Barış Baysal, İstanbul: Kalkelon Yayınları, 2009.
• Müverrih Kiragos, Ermeni Müverrihlerine Göre Moğollar, Çev.Gürsoy Solmaz, Anka-ra: Elips Yayınları, 2009.
• Ogden, Daniel. Magic, Witchcraft, and Ghosts in the Greek and Roman Worlds: A Source Book. Oxford: Oxford University Press, 2002.
• Örnek, Sedat Vehis. Sivas ve Çevresinde Hayatın Çeşitli Safhalarıyla İlgili Batıl İnançların ve Büyüsel İşlemlerin Etnolojik Tetkiki, Ankara: Ankara Üniversitesi Basım Evi,1966.
• Perrin, Michel. Şamanizm, Çev.Bülent Arıbaş, İstanbul: İletişim Yayınları, 2003.
• Plano Carpini, Plano Carpini’nin Moğolistan Seyahatnamesi (1245-1247), Çev.Ergin Ayan, Ankara: Yason Yayıncılık, 2014.
• Pratt, Christina. An Encyclopedia of Shamanism, New York: The Rosen Publishing Group, 2007.
• Radloff, Wilhelm. Sibiryada’dan Seçmeler, Çev.Ahmet Temir, Ankara: Kültür Yayı-nevi, 1986.
• Russell, Jeffrey Burton Lucifer-Orta Çağda Şeytan, Çev.Ahmet Fethi, İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2001.
• Roux, Jean-Paul. Moğol İmparatorluğu Tarihi, Çev.Aykut Kazancıgil-Ayşe Bereket, Kabalcı İstanbul: Yayınevi, 2001.
• Roux, Jean-Paul. Türklerin ve Moğolların Eski Dini, Çev.Aykut Kazancıgil, İstanbul: Kabalcı Yayınları 2011.
• Potapov, L.P. Altay Şamanlığı, Çev.Metin Ergün, Konya: Kömen Yayınları, 2012.
• Schulte, Rolf. Man As Witch Male Witches in Central Europe, New York: Palgrave Macmillan Press, 2009.
• Sharpe, James A. “Magic and Witchcraft”, A Companion to the Reformation Worlds, (Ed: R. Po-chia Hsia), Blackwell Publishing, 2004.
• Sııkala, Anna Leean “Şamanik Bilgi ve Mitsel İmgeler”, Çev.İskender Yıldırım, Millî Folklor, 2008, Yıl 20, S.77., ss.118-138
• Scott, George Ryley. İşkencenin Tarihi, Çev.Hamide Koyukan. Ankara: Dost Kitapevi Yayınları, 2001.
• Sullivan, Lawrence E. “Şamanın Nitelikleri ve Gücü: Ruhun Ekstaz Durumunun Genel Bir Tanımı”, Çev: Kadriye Türkan, Millî Folklor, 2003, Yıl 15, S. 60. ss.237-246.
• Turan, Osman. Türk Cihan Mefkuresi Tarihi, İstanbul: Ötüken Yayınları, 2003.
• Yıldırım Gülay - Ağapınar Şahin, Safiye “Halk Ebelerinin Doğum Hazırlığı ve Eylemi Sırasındaki Uygulamaların Modern Tıp ve Tarihi Tıp Kaynaklarındaki Uygulamalarla Karşılaştırılması”, Millî Folklor, 2014, Yıl 26, S.103., ss.20-31.
• Woolf, Vırgınıa. Kendie Ait Bir Oda, Çev.Handan Saraç İstanbul: Remzi Kitapevi, 2014.