Kazakistan’da Av Kapanları: Türleri ve Kullanım Özellikleri

Yıl 2025, Cilt: 19 Sayı: 146, 110 - 126, 11.06.2025

Tatdigül Kartaeva

Öz

Kapan, bir av aleti, gizlice kurulan ve hayvanı ayaklarından sıkıştıran demir bir tuzaktır. Kapan, avcıların av araçlarını geliştirmeye yönelik bilgi birikimleri sonucu ortaya çıkan, büyük hayvanları avlarken yayın yerini alan, küçük hayvanları avlarken kısmen tuzağın yerini alan avlanma yön-temlerinin gelişmesi sonucunda oluşmuştur. Avcı, yay ile hayvanın izini takip ederek kovalayıp vururken, kapanı büyük hayvanların yoluna, geçeceği yerlere, küçük hayvanların yuvasının ağzına kurup, daha sonra avı ele geçirmektedir. Kazakistan’daki müze koleksiyonlarında ve avcıların kişisel koleksiyonlarında saklanan kapanların yapım tarihine ilişkin veriler 17-18. yüzyıllara kadar uzan-maktadır ve kapan bu dönemin avcılığındaki yenilikçi bir av aracı olarak değerlendirilebilir. Arkeolojik kazılarda bulunan herhangi bir kapana rastlanmadığı için kapanın prototipi «kıl tuzak»/«taş tuzak» olarak adlandırılabilir. Tuzak çeşitleri, atın kuyruk kıllarından, hayvanın bacağını veya kafasını bir ucundan sıkıştıracak şekilde, tuzağa düşen hayvan kurtulmaya çalıştıkça daha çok sıkıştırıp boğan bir ilmik yöntemiyle yapılır. Tuzağın diğer ucu bir kazığa veya bir ağaç (söğüt) dalına bağlanır. Kapan türlerinin isimleri kapanın boyutuna, büyüklüğüne, yapım şekline ve yakalayacağı ava bağlı olarak verilmektedir. Boyutuna ve şekline göre oluşan isimler: bala kapan (küçük kapan), karsak, tilki, dağ sıçanı, samur, yer sincabı gibi küçük hayvanları yakalamak için tasarlanmış daha küçük boyutlu, daha hafif demirden yapılır; kazak kapan/dişli kapan, büyük boyutlu, ağır demirden yapılmış, kurt, ayı, kaplan, vaşak, leopar, yaban domuzlarını yakalamak için tasarlanmıştır. Yakaladıkları avına göre oluşan isimleri şunlardır: kaplan kapanı, ayı kapanı, kurt kapanı, tilki kapanı, fare kapanı. Kapan icat edilip avlanma yöntemine eklendiğinde, demir-tuzak kapanla eş zamanlı olarak kıl, kıl-tuzaklar da kullanılıyordu, ancak kıl-tuzak kurarak av yakalamaktan kapan kurarak av yakalamak daha etkili oluyordu. Kapan kurmanın ava göre aldığı adlandırılma şekilleri şu şekildedir: yol üzerine kurmak, kurdun yoluna, kurt yakalamak için kurmak; yem veya leş üzerine kapan kurmak, kurtlar tarafından götürülen veya başka durumlarda ölen hayvanların yanına, yani yem veya leş yanına kurmak tilki ve karsakları yakalamak için kullanılıyordu, çünkü tilkiler ve karsaklar genellikle hazır avı almak için gelir; in üzerine kapan kurmak, tilki, karsak, samur, vizon, porsuk, dağ sıçanı, kum sincabı, yer sincabı avlamak için inin önüne kapan kurmak; tavşanın geçeceği yol üzerine kapan kurmak, tavşan avlamak için tavşanın geçeceği yer, yolu üzerine kapan kurmak. Kapan kurmak, avlanan hayvanların sayısını sınırlandırmak veya düzenlemek için etkili olmuştur. Kapana yakalanan hayvanın kapan ayağını sıkıştırdığı için kapandan kaçması zorlaşır, avcıya kapan izi, yolu gösterir. Bununla birlikte, kapan aynı zamanda hayvanın bacaklarını yaralayan ve hayvana zulüm eden soğuk bir araçtır. Kapana düşmüş canlı bir avı yakalama yöntemi hayvanın türüne ve avcının bilgisine göre farklılık göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Avcılık , tuzak ve kapan türleri , kıl tuzak , taş tuzak , kapan kurmak

Etik Beyan

This an original article never submitted to any other journals, there is no conflict of interest and no problems with copyright

Destekleyen Kurum

Ministry of Education and Science of Kazakhstan

Proje Numarası

AP14869303 «Kazakistan'ın Eski ve Modern Kültüründe Kurt ve Köpeğin Rolünün Etnozooarkeolojik Araştırması»

Hunting Traps in Kazakhstan: Types and Patterns of Use

Öz

Trap is a hunting tool — a metal trap set secretly to catch an animal by clamping its legs. Trap is formed as a result of improvement of hunting methods caused by knowledge of hunters improving hunting equipment, replacing bow in hunting big animals, trap in hunting small animals. If hunter chases animal with bow and shoots it, trap was set on path of big animals, and then captures the prey. Data of making traps, preserved in museum collections and personal collections of hunters in Kazakhstan, dates back to 17th-18th centuries. Trap can be considered innovative hunting tool of this period. Since no trap has been found in archeological excavations, trap prototype can be grouped as “bristle trap”/ “stone trap”. Types of traps are made of horse's tail hair, loop that grips leg or head of animal from one end and done by method of buckling which grips animal as it pulls. One end of the trap is tied to a stake or a branch of a tree (willow). Names of types of traps are based on the size, the shape and hunting prey. Names formed according to the size and shape are: bala kapan – smaller size, lighter iron, for hunting small animals as vulpes corsac, foxes, marmots, sables, gopher; kazakh trap or toothed trap – larger size, made of heavier iron for hunting wolves, bears, tigers, lynxes, leopards, wild boars. Names formed according to the prey: tiger trap, bear trap, wolf trap, fox trap, mouse trap. When trap was invented and added to hunting method, iron trap was used simultaneously with bristle trap, but it was more effective than bristle trap. According to prey and setting, trap names are as follows: setting on footpath – setting on path of wolf, for hunting wolf; setting on prey - animals that were taken away by wolf or died in other cases, setting near prey used to hunt foxes, vulpes corsac; setting on den – setting in front of den to hunt foxes, vulpes corsac, sables, minks, badgers, gopher; setting on trail – for hunting rabbit. Setting trap as object of hunting was effective in limiting or controlling animals. Caught animal is gripped by trap, it is difficult to escape, trap trail shows way. However, trap is a cold tool injuring legs of animal and shows cruelty. Method of getting live animal in trap is different, depending on animal type and knowledge of hunter.

Anahtar Kelimeler

Hunting , trap and trap types , bristle trap , stone trap , setting a trap

Proje Numarası

AP14869303 «Kazakistan'ın Eski ve Modern Kültüründe Kurt ve Köpeğin Rolünün Etnozooarkeolojik Araştırması»

Kaynakça

• Al’bom Pavel Leibina. Voennomu Gubernatoru Semirechenskoi Oblasti general-leitenantu Mihailu Fol'baum. 25 list. 1913.
• Alymbay, Nursan ve diğer. Kazaktyn Etnografyalık kategoriyalar, ugymdar men ataularynyn dasturlі zhuyesі. Cilt 5. Almatı: Alem Damu Integraciya, 2017.
• Аytıs. Kyrastyrgan A.Almanov. Almatı: Jazuşy, 1988.
• Aziyatskaya Rossiya. T.2. Zemliya i hoziyaistvo. Pod redaksii V.Glivki. Sankt-Peterburg: V tipografii tovarishhestva A.F.Marsa, 1914.
• Baigunakov, Dosbol ve Daurembekov, Kuanyş. Karasay petroglıvlerı. Almatı: Kazak universiteti, 2024.
• Budagov, Lazar'. Sravnitel'nyi slovar' turecko-tatarskih narechii, so vkljucheniem upotrebitel'neishih slov arabskih i persidskih i s perevodom na russkii iazyk. T.1. Sankt-Peterburg: Tipografiya Imperatorskogo Akademii Nauk, 1869.
• Dobrosmyslov, Aleksandr. Sud u kirgiz Turgaiskoy oblasti v XVIII i XIX vekah. Kazan': Tipo-litografiya Imperatorskogo Kazanskogo universiteta, 1904.
• Efimov, G. «Sredstvo upotreliaemoe kirgizami ot ukusov beshennyh zhivotnymi». Turgaiskie oblastnye vedomosti 12 (1891): 3.
• Güven, Özbay ve Gülten, Hergüner. «Türk kültüründe avçılığın temel dayanakları». PAÜ. Eğitim Fakülte dergisi 5 (1999): 32-47.
• Jansügirov, Іliyas. Şygarmalar zhinagy. Almatı: Kazygurt, 2004.
• Jukov, F. «Ohota v Turkestanskom krae». Turkestanskie Vedomosti 17 (1872): 67-68.
• Kazak Dilinin Aymaktık Sözlüğü. Kyrastyrgan G.Kaliev, O.Naqysbekov, Ş.Sarybaev, A.Үderbaev jane t.b. Almatı: Arys, 2005.
• Kazak Edebi Tilinin Sözdiği. 9 tom. Q-Q. Kyrastyrgan A.Ubyraşym, t.b. Almatı: Arys-Kazaq tіlі, 2014.
• «Kazahsko-Russkiye Otnoşeniya v ХVІІІ-ХІХ vv.» Sbornik dokumentov i materialov. Alma-Ata: Izdatel'stvo ANKazSSR, 1964.
• Mahmud Kaşgari. Turіk tіlіnіn sozdіgі (Diuani lugat-it-turіk). 1 tom. Almatı: Hant, 1997.
• Musіrepov, Gabit. «Jolbarıs kakpanı». Kazak adebietі 24 (1988): 7.
• Nalivkin, Vladimir. «Osobennosti ohoty tuzemcev Turkestanskogo kraya». Priroda i ohota 6 (1891): 60-81.
• Nurimanov, Bekarys ve Kishkenbayeva, Zhuldyzay. “Küresel Salgın (Covid-19) Sürecinde Kazakistan’da Âşık Atışmaları ve Salgınla İlgili Şiirlerin İncelenmesi”. Millî Folklor 129 (Bahar 2021): 98-110.
• Nuriman, Bekarys. “Türkiye ve Kazakistan’da Âşık Atışmasının/Aytısın Güncel Durumu Hakkında Karşılaştırmalı Bir İnceleme”. Millî Folklor 140 (Kış 2023): 107-118.
• Türkan, Kadrıye. Azeri masallarında av kültü ve av anlayışı. Millî Folklor 80 (Kış 2008): 70-76.
• Türkskiye Narody Sibiri. Pod redakcii D.A.Fink, N.A.Tomilova. Omskii filial Instituta arheologii i etnografii SORAN. Moskva: Nauka, 2006.