İbn Âdil’in Tefsirin’de Ulûmü’l-Kur’an (Esbâb-ı Nüzûl ve Münâsebâtü’l-Kur’an Örnekleri)

Yıl 2025, Sayı: 20, 547 - 562, 30.06.2025

Salih Kopuz , Sevgi Tütün

https://doi.org/10.47502/mizan.1629647

Öz

Bu çalışmada, İbn Âdil’in el-Lübâb fî Ulûmi’l-Kitâb adlı tefsirinde Ulûmü’l-Kur’an’a yönelik yaklaşımı incelenmiştir. İlgili literatürde müellifin hayatı ve vefatıyla ilgili eksik ve hatalı bilgilere dikkat çekilmiş ve bu hususların düzeltilmesine yönelik değerlendirmelere yer verilmiştir. Çalışmada, eserin Esbâb-ı Nüzûl ve Münâsebâtü’l-Kur’an ilimlerine katkıları analiz edilmiştir. Eserin, Hz. Peygamber ve Sahabe’den aktarılan rivayetlerle desteklenen Esbâb-ı Nüzûl ilmindeki yeri ile müfessirin aklî ve içtihadî yorumlarının Münâsebâtü’l-Kur’an bağlamındaki değerlendirmesi ele alınmıştır. Araştırma, Nitel Araştırma Yöntemi kapsamında doküman incelemesi tekniği ile yürütülmüş; içerik analizi ve tümevarım yöntemleri kullanılarak veriler arasındaki ilişkiler analiz edilmiştir. el-Lübâb fî Ulûmi’l-Kitâb, rivayet geleneğinin zenginliği ve dirayet yönüyle dikkate değer bir içeriğe sahiptir. Türkiye’de, müellifin hayatı ve eseri hakkında sınırlı kaynak bulunması ve Diyanet İslam Ansiklopedisi'ndeki madde haricinde akademik bir çalışmanın mevcut olmaması, konunun önemini artırmaktadır. Nihâî olarak İbn Âdil’in özgün bir yöntemle kaleme aldığı bu tefsirin, Ulûmü’l-Kur’an konularını sistematik bir biçimde ele almadığı, ancak özellikle Esbâb-ı Nüzûl ve Münâsebâtü’l-Kur’an gibi ilimler açısından önemli bir kaynak niteliği taşıdığı sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir , İbn Âdil , Ulûmü’l-Kur’an , Esbâb-ı Nüzûl , Münâsebâtü’l- Kur’an

Kaynakça

• Adil Nüveyhîd. Mu’cemu’l- müfessirin (min sadri’l-İslâm hatte el-asr el-hâdır). 2 Cilt. Beyrut, 1988.
• Aḥmed b. Muḥammed el-Ednevî, Aḥmed b. Muḥammed el-Ednevî. Ṭabaḳâtu’lmufessirîn. thk. Suleymân b. Ṣâliḥ el-Ḫazzî. Suudi Arabistan: y.y., 1417/1997.
• Ahmet Özel, “İbn Adil”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (Erişim 10 Ocak 2024).
• Baş, Erdoğan. “Kur’an ilimlerinin doğuşu ve tarihi gelişimi (ilk dört asır)”. Kur’an ve Tefsir Araştırmaları III.
• Biḳâʿî, Ebu’l-Ḥasen İbrâhîm b. ʿOmer. Naẓmu’d-durer fî tenâsubi’l-âyâti ve’s-suver. 22 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, 1404/1984.
• Birışık, Abdulhamit. “Kur’ân İlimleri Terimlerinin Kaynağı ve Oluşumu”. İslâmî Araştırmalar XIX/1 [İslâmî İlimlerde Terminoloji Sorunu-I-] (2006), 29-44.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usulü. Diyanet Vakfı Yayınları, 2021.
• Demirci, Muhsin. “Esbâb ̇ -ı Nüzûlün Kur’an Tefsirindeki Yeri”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11-12 (14 Ocak 2014). https://doi.org/10.15370/muifd.56448
• Demirci, Muhsin. Tefsir Usulü. M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 14. Basım, 2011.
• Fâsî, Ebû ’ṭ-Ṭîb Muḥammed b. Aḥmed b. ʿAlî el-Fâsî . Ẕeylu’t-taḳyîd fî ruvâtu’s-sunen ve’l-esânîd. thk. Kemâl Yûsuf el-Ḥût. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1410/1990.
• Fidanboy, Ömer. “Hanbelî Gelenek İçinde Kelâm Yöntemine Meyleden Bir Âlim; İbn ‘Âdil Ve Bazı Kelâmî Görüşleri”. Şarkiyat 16/1 (30 Haziran 2024), 18-29. https://doi.org/10.26791/sarkiat.1413069
• Ḫalîl b. Aḥmed, Ebû ʿAbdurraḥmân el-Ḫalîl b. Aḥmed el-Ferâhîdî Kitâbu’l-ʿayn. thk. Mehdî el-Maḫzûmî - İbrâhîm es-Sâmerrâʾî. 8 Cilt. Beyrut: Mektebetu’l-Hilâl, 1988.
• Hallâf, Abdülvehhâb. ’Ilmi usûlü’l fıkh. 1 Cilt. Suudi Arabistan: Dâru’l-Kalem, 2. Basım, ts.
• Hayrettin b. Muhammed b. Muhammed Ali b. Faris Zirikli Dımeşkı. A’lam. Erişim 09 Ocak 2024. https://waqfeya.net/book.php?bid=596
• İbn ʿÂdil, Ebû Ḥafṣ Sirâc ed-Dîn ʿOmar b. ʿAlî b. ʿÂdil el-Ḥanbelî ed-Dimeşḳî en-Nuʿmânî. el-Lubâb fî ‘ulûmi’l-Kitâb. thk. ʿÂdil Aḥmed ʿAbdulmevcûd - ʿAlî Muḥammed Muʿavviḍ. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1419/1998.
• İbn Fâris, Ebû’l-Ḥuseyn Aḥmed b. Fâris el-Ḳazvînî. Muʿcemu meḳâyîsi’l-luğa. thk. ʿAbdusselâm Muḥammed Hârûn. 6 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, 1979.
• İbn Humeyd el-Necdî el-Mekkî. Kitab-ı es-sehabi’l-vâbile ala darâihı’l-Hanâbile. 1996. Erişim 21 Ağustos 2024. https://shamela.ws/book/144222
• Kâtib Çelebi, Muṣṭafâ b. ʿAbdullâh Ḫâcî Ḫalîfe. Keşfü’ẓ-ẓunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’lfünûn. 6 Cilt. Bağdat: Mektebetu’l-Mus̱ennâ, 1941.
• Keleş, Bahattin. “Selçuklu Medreseleri ile Memlûk Medreselerine Genel Bir Bakış”. Türk Dünyası Araştırmaları (Dergi) 190 (2011), 195-207.
• Kur'an Yolu. Erişim 24 Ocak 2025. https://kuran.diyanet.gov.tr
• Mahmud Rızk Süleyman. el-Edebü’l ‘arabiyyü ve târihuhû fî asr-i Memâlik ve Osmâniyyîn ve’l-asr-ıl hadîs. 1 Cilt. Dar Al-Kütüb Al-Ilmiyah, 1957.
• Menn’a b. Halil el- Kattân. Mebâhis fî ’ulûmi’l-Kur’ân. 1 Cilt. Mısır: Dâru’l-Meârif, 3. Basım, 2000.
• Mürhef Abdülcebbar Saka. el-Cedid fi tercümet-i İbn Adil ed-Dımeşkı el-Hanbeli sâhıbı tefsir-il-lübâb min ‘ulûmu’l-Kitâb, ts.
• Ömer Rıza Kahhale. Mu’cemu’l-müellifin, 1993. http://archive.org/details/03_20210614_202106
• Subhi es- Sâlih. Mebâhis fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. 1 Cilt. Beyrut: Daru’l-’Ilm lil-Melâyin, 2000.
• Süyûṭî, Ebü’l-Fażl Celâlüddîn ʿAbdurraḥmân b. Ebî Bekr b. Muḥammed el-Ḫuḍayrî es-. el-İtḳân fî ʿulûmi’l-Ḳur’ân. thk. Muḥammed Ebû’l-Faḍl İbrâhîm. 4 Cilt. b.y.: elHeyʾetu’l-Mıṣriyyeti’l-ʿAmme li’l-Kuttâb, 1394/1974.
• Şemsuddîn es-Seḫâvî, Ebû’l-Ḫayr Muḥammed b. ʿAbdurraḥmân b. Muḥammed. eḍḌavʾu’l-lâmiʿ li-ehli’l-karni’t-tâsiʿ. 6 Cilt. Beyrut: Menşûrâtu Dâri Mektebeti’lḤayâh, ts.
• Vâḥidî, Ebû’l-Ḥasen ʿAlî b. Aḥmed b. Muḥammed b. ʿAlî en-Nîsâbûrî el-. Esbâbu’nnuzûl. thk. ʿİṣâm b. ʿAbdilmuḥsin el-Ḥumeydân. b.y.: y.y., 1412/1992.
• Yâḳût el-Ḥamevî, Ebû ʿAbdullâh Yâḳût b. ʿAbdullâh er-Rûmî. Muʿcemu’l-buldân. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Ṣâdır, 1995. Yıldırım, Akif. Tefsir Usûlü’nün Mahiyeti Eser Özelinde Dönem Mukayesesi. Dby Yayınları, 2021. Zebîdî, Muḥammed b. Muḥammed b. ʿAbdurrezzâḳ ez-. Tâcu’l-ʿarûs min cevâhiri’lkâmûs. thk. Heyet. 4 Cilt. b.y.: Dâru’l-Hidâye, ts. Zerkeşî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. ʿAbdullâh b. Bahâdır eş-Şâfiʿî ez-. el-Burhân fî ʿulûmi’l-Ḳur’ân. thk. Muḥammed Ebu’l-Faḍl İbrâhîm. 4 Cilt. b.y.: Dâru ʾİḥyâʾi’lKutubi’l-ʿArabiyye, 1376/1957. Zürkânî, Muhammed Abdulazîm ez-. Menâhilü’l-’ırfân fî ’ulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt. Mısır: İsâ el-Bâbî el-Halebî, 3. Basım, ts