Itrî Efendi ve Dede Efendi Özelinde Mûsıkî ve Mûsıkînin Psiko-sosyal Açıdan Etkisi

Yıl 2022, Cilt: 2 Sayı: 1, 97 - 115, 30.06.2022

Muhammed Naim Naimi

Öz

Konu ve Amaç: Moussa kökünden gelen mûsıkî kavramı, birçok dilde müzik ve bu fonetiğe yakın şekillerde geçmiş ve aynı kelime, Osmanlı kültüründe mûsıkî ve günümüzde ise müzik olarak kabul görmüştür. Bu çalışmada da mûsıkî şeklindeki kullanım tercih edilmiştir. Bu olguyu icra eden kişi ise mûsıkîşinas olarak bilinmektedir. Buhûrizâde Mustafa Itrî Efendi (ö. 1711) ve Hammâmizâde İsmail Dede Efendi (1845), Osmanlı dönemindeki önemli mûsıkîşinas üstatlardandır. Bu mûsıkîşinas üstatların hayatları ekseninde mûsıkînin psiko-sosyal hayat üzerindeki etkileri çalışmamızın kapsamını oluşturmuştur. Bu amaçla mezkur iki güzide şahsiyetin hayatı, mûsıkînin Osmanlı devlet erkanı ve toplumundaki ehemmiyeti, mûsıkînin duygu ve düşüncenin ifade edilmesindeki rolü ile Türk-İslam medeniyetindeki yeri üzerinde durulmaya çalışılmıştır. Buna ek olarak dünden bugüne mûsıkînin terapötik yönü ve ehemmiyeti üzerinde durulmaya çalışılmıştır. Bu bağlamda mûsıkî-birey-toplum etkileşimi, Itrî Efendi ve Dede Efendi özelinde çalışmanın amacını teşkil etmiştir.
Yöntem: Bu çalışmada, nitel araştırma yöntemlerinden dokümantasyonel yöntemden istifade edilmiştir. Çalışmada konuyla ilgili literatür taranarak veriler elde edilmiş ve elde edilen veriler, betimsel analiz tekniği kullanılarak değerlendirilmiş ve yorumlanmıştır. Bu bağlamda mûsıkî ile tedavi-terapi ve Itrî Efendi ve Dede Efendi ile ilgili kitap ve makaleler dikkate alınarak mûsıkînin birey-toplum üzerindeki psiko-sosyal etkileri saptanmaya çalışılmıştır.
Bulgular: Öncelikli olarak Osmanlı döneminin iki güzide şahsiyetinin hayatı ekseninde mûsıkînin ehemmiyeti üzerinde durulmaya çalışılmıştır. Bu iki münevver şahsiyetin mûsıkîdeki yeri ve önemi dikkate alınarak mûsıkînin birey ve toplum üzerindeki psiko-sosyal etkileri üzerinde durulmuştur. Bu çerçevede mûsıkî kavramı, dünden bugüne mûsıkînin terapötik yönü ve insan hayatındaki yeri, belgelere dayandırılarak tespit edilmeye çalışılmıştır.
Sonuç: Mûsıkî, evrensel dil, insanlığın ahlakını arındıran kutsal bir bilim, melodisi, ritmi ve tonlamasıyla estetik ve manevi bir gerçeklik, sezgisel olarak bizi küçük dünyamızdan alıp yaratıcının sevgisine götüren ve onunla bağ kurmamıza vesile olan bir sanat, bireysel hayattan toplumsal hayata ve sağlıktan terapi ve tedavi sürecine kadar hayatımızın her veçhesine olumlu etkileri ve katkıları olan bir olgudur. Bu olgu, geçmişten günümüze insanın duygu ve düşüncelerinin ifade etmesine, iletişim kurmasına katkıda bulunma, sosyal hayatını dizayn etme sanatı olmanın yanında içinden çıkamadığı durumlarla baş etmesine yardımcı olma ve ruhsal, mental ve fiziksel rahatsızlıklarına deva olarak kullanılagelmiştir. Itrî Efendi ve Dede Efendi’nin besteleri ve güfteleri, hem bu iki şahsiyetin duygu ve düşüncelerini yansıtan olgu olarak kullanılmış hem de toplumun neşesinin, duygusunun ifadesi ve düşüncesinin yansıması olarak değerlendirilmiştir. Bestelerinde tercih ettikleri makamlarda, bir yandan bestelenen eserin ehemmiyetine göre makamın seçimi ve diğer taraftan birey ve toplumun mental ve psikolojik durumunun dikkate alındığı görülmüştür. Bu yönden baktığımızda mûsıkî eserlerinden birey ve toplumun psiko-sosyal hayatına olumlu katkıda bulunan eserlerin, doğru zamanda ve mekanda dinlenildiği takdirde insanın psiko-sosyal hayatına olumlu etkileri olduğu saptanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Mûsıkî ile Tedavi, Itrî Efendi, Dede Efendi, Psiko-sosyal Hayat Mûsıkî-Birey-Toplum Etkileşimi

Kaynakça

• Adar, Çağhan - Eroğlu, Mustafa Serhat. “İmam Hatip (Ortaokul-Lise) Okullarında Okumakta Olan Öğrencilerin Müzik Algıları Üzerine Bir Araştırma”. Afyon Kocatepe Üniversitesi Akademik Müzik Araştırmaları Dergisi 7/14 (2021), 270-297.
• Ak, Ahmet Şahin. Avrupa’da ve Türk-İslam Medeniyetinde Müzikle Tedavi: Tarihi Gelişimi ve Uygulamaları. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2006.
• Ak, Ahmet Şahin. “Türk İslam Medeniyetinde Müzikle Tedavi”. TÜRKTOB Dergisi 25 (2018), 57-61.
• Altunışık, Remzi vd.. Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri-SPSS Uygulamalı. Sakarya: Sakarya Yayıncılık, 5. Basım, 2007.
• Arslan, Fazlı. “Müzik Kuramcısı ve Efsanevi Kişilik Olarak Safiyyüddin-ı Urmevi”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1/26 (2009), 165-180.
• Arslan, Fazlı. “İslâm Medeniyeti’nde Mûsikî”. İslam Medeniyeti Tarihi. ed. Eyüp Baş. 371-394. Ankara: Grafiker Yayınları, 2020.
• Babaç, Ezgi Erteç - Yıldız, Gökay. “Dil Gelişiminde Müziğin Yeri”. Fine Arts Journal 13/3 (2018), 10-22.
• Batuk, Cengiz. “Din ve Müzik: Dinler Tarihi Bağlamında Din-Müzik İlişkisine Genel Bakış Denemesi”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 35 (2013), 45-70.
• Baymur, Feriha Balkış. Genel Psikoloji. İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 16. Basım, 2004.
• Beksaç, A. Engin. “Nûreddin Zengi Bîmâristanı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 33/262-263. İstanbul: İSAM Yayınları, 2007.
• Çaydere, Öznur Öztosun. “Dil Gelişimi ve Okuma Eğitiminde Müziğin Etkisi”. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 6/3 (2006), 131-136.
• Çırak, Cem - Tutu, Sıtkı Bahadır. “İsmail Dede Efendi Ekolünde Usta-Çırak (Hoca-Öğrenci) İlişkileri”. Eurasian Journal of Music and Dance 17 (2020), 159-174.
• Çoban, Adnan. Müzikterapi: Ruh Sağlığı için Müzikle Tedavi. İstanbul: Timaş Yayınları, 2005.
• D’Angelo, James. İnsan Sesinin İyileştirici Gücü: Sağlıklı ve Uyumlu Bir Yaşam İçin Martralar, İlahiler ve Doğal Sesler. İstanbul: Dharma Yayınları, 2007.
• Doğan, Banu. Avrupa’da Müzik ile Terapi. İstanbul: Genç Mephisto Kitabevi, 2006.
• Feyzioğlu, Nesrin. “Türk Mûsıkîsinin Modernleşmesi Bağlamında Hammamîzâde İsmail Dede Efendi ve Ferahfezâ Makamı”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 21/2 (2017), 625-646.
• Gençel, Özge. “Müzikle Tedavi”. Kastamonu Eğitim Dergisi 14/2 (2006), 697-706.
• Göher, Feyzan M.. “Müziğin Toplumsal İşlevi Müzik, Siyaset, Din ve Ekonomi”. 38. ICANAS (Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi Bilgileri (15.10.2007). ed.. Zeki Dilek vd. 1/301-3013. Ankara: Ankara Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, 2011.
• Gönül, Mehmet. “Buhûrizâde Mustafa Itrî Efendi’nin Bayram Tekbiri ve Salât-ı Ummiyyesi İçin Usul Tekbirleri”. İslam Sanat, Tarih, Edebiyat ve Mûsıkîsi Dergisi 20 (2012), 155-164.
• Gönül, Mehmet - Altıntuğ, Onur. “Dinler ve Mûsikî”. İslam Sanat, Tarih, Edebiyat ve Mûsıkîsi Dergisi 24 (2014), 43-62.
• Güray, Cenk - Tokaç, Murat Salim. “XII. Yüzyıl Osmanlı Müzik Geleneği ve Buhurizade Mustafa Itrî Efendi”. Folklor/Edebiyat Dergisi 19/75 (2013), 193-210.
• Hafız-ı Şirâzî, Hâce Şemseddin Muhammed. “Gazel 414”. Ganjoor. Erişim 28 Mayıs 2022. https://ganjoor.net/hafez/ghazal/sh414
• Hatipoğlu, Emrah. “Buhûrizâde Mustafa Itrî Efendi’ye Ait Segâh Âyin-i Şerîfi’nin Makâm ve Geçki Açısından Tahlili”. İslam Sanat, Tarih, Edebiyat ve Mûsıkîsi Dergisi 19 (2012), 175-194.
• Karamızrak, Neslihan. “Ses ve Müziğin Organları İyileştirici Etkisi”. Koşuyolu Kalp Dergisi 17/1 (2014), 54-57. Kavaklıçeşme, Hüsna. “Ölümünün 300. Yılında Bestekâr Buhurizâde Mustafa Itrî Efendi”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 47 (2012), 391-392.
• Koca, Fatih. “İslam Medeniyeti’nde Dinî Mûsıkî (Câmi ve Tekke Mûsıkîsi)”. İslam Medeniyeti tarihi. ed. Eyüp Baş. 395-411. Ankara: Grafiker Yayınları, 2020.
• Kolukırık, Kubilay. “Bir İslam Filozufu Olan Farabi’nin Müzik Yönü”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/19 (2014), 29-53.
• Kulakaç, Nurşen vd.. “Yaşam Kalitesi Üzerine Müziğin Etkisi”. Gümüşhane Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi 5/4 (2016), 67-70.
• Oyan, Selin - Sağlamtimur, Baybars. “Müziğin İnsanlar ve Çeşitli Canlılar Üzerine Etkilerinin Değerlendirilmesi”. İnönü Üniversitesi Kültür ve Sanat Dergisi 2/1 (2016), 77-82.
• Öcebe Kurap, Didem vd.. “Müzik Terapi ve Yaşlı Sağlığı”. Sağlık Bilimleri Üniversitesi Hemşirelik Dergisi 1/2 (2019), 112-115.
• Özcan, Nuri (1999). “Itrî Efendi, Buhûrîzâde”., Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19/220-221. İstanbul: İSAM Yayınları, 1999.
• Özcan, Nuri (2001). “İsmail, Dede Efendi, Hamâmîzâde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 23/93-95. İstanbul: İSAM Yayınları, 2001.
• Öztürk, Levent vd.. Makamdan Şifaya Müzikle Tedavide Türk Müziğinin Kullanımı. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 3. Basım, 2017.
• Sezer, Fahri. Müzikle Terapinin Sınav Kaygısı, Öfke ve Psikolojik Belirtiler Üzerindeki Etkisi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eğitim Bilimleri Anabilim Dalı, Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Bilim Dalı, Doktora Tezi, 2009.
• Sezer, Fahri. “Lise Öğrencilerinin Öfke Durumları Üzerine Müzikle Terapinin Etkisi”. Education Sciences 5/4 (2010), 1595-1612.
• Sezer, Fahri. “Öfke ve Psikolojik Belirtiler Üzerine Müziğin Etkisi”. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi 8/1 (2011), 1472-1493.
• Somakcı, Pınar. “Türklerde Müzikle Tedavi”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1/15 (2003), 131-140.
• Sönmez, Devrim. Antik Dönemde Anadolu’da Müzik ve Müzik Aletleri. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Eskiçağ Tarihi Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Şahin, Sefa. “Segah, Dini Duyguları Ortaya Çıkaran Bir Makam”. Anadolu Ajansı. Erişim 19.05.2022. https://www.aa.com.tr/tr/kultur-sanat/segah-dini-duygulari-ortaya-cikaran-bir-makam/1168274
• Şahin, İlkay. “Müzik ve Din”. Din Sosyolojisi. ed. Niyazi Akyüz - İhsan Çapcıoğlu. 421-430. Ankara: Grafiker Yayınları, 2020.
• Turabi, Ahmet Hakkı. “İbn Sînâ: Mûsiki”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 20/336-337. İstanbul: İSAM Yayınları, 1999.
• Uçan, Ali. İnsan ve Müzik, İnsan ve Sanat Eğitimi. Ankara: Müzik Ansiklopedisi Yayınları, 1994.
• Uslu, Recep. “Ünlü Müzisyen Abdülkadir Meragi Hakkında Yeni Bulgular”. Rast Müzikoloji Dergisi 3/1 (2015), 31-34.
• Utebay, Aytaç Mert. “Türk-İslam Medeniyetinden Günümüz Türkiyesine Müzikle Tedavi”. Sanat ve İnsan Dergisi 4/1 (2020), 58-80.
• Uyar, Meltem - Korhan, Esra Akın. “Yoğun Bakım Hastalarında Müzik Terapinin Ağrı ve Anksiyete Üzerine Etkisi”. Ağrı 24/4 (2011), 139-146.
• Wu, Shwu Ming. “Effects of Music Therapy on Anxiety, depression and Self-steem of Undergraduates”. Psychologia Journal 45 (2002), 104-114.
• Yazıcı, Derya. “Müziğin İnsan Beyni Üzerindeki Etkisi”. International Journal of Cultural and Social Studies 3/1 (2017), 88-103.
• Yılmaz, Begüm - Can, Ümit Kubilay. “Türkiye’de Müzik Terapi Uygulamalarında Kullanılan Müzikler”. OPUS: Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi 13/19 (2019), 592-620.
• ابن سینا، ابوعلی حسین بن عبدالله . جوامع علم موسیقی از ریاضیات شفإ بوعلی سینا. برگردان و شرح: عبدالله انوار. همدان: بنیاد علمی و فرهنگی بوعلی سینا، 1393 (2014).
• بلخاری، حسن. "جایگاه درمانی موسیقی در اثر ابن سینا". خبر آنلاین. تاریخ دسترسی 20.05.2022. https://www.khabaronline.ir/news/570068/جایگاه-درمانی-موسیقی-در-اثر-ابن-سینا