Mısır Fâtımî Devletinde Yargı, Kâdi’l-kudâtlık ve Sünni Ulemanın Yeri

Yıl 2024, Cilt: 3 Sayı: 2, 84 - 105, 30.06.2024

İrfan İnce

https://doi.org/10.5281/zenodo.12668025

Öz

Fâtımî Devletinde yargı daha önceki çalışmalarda farklı açılardan ve değişik düzeyde ele alınmıştır. Bu çalışmalarda her ne kadar Sünnî ulemanın Fâtımî yargı düzenindeki yeri müstakil olarak incelenmemişse de bazı örnekler üzerinden buna yer yer temas edilmiştir. Allouche 525/1131 yılında gerçekleşen dört kadı atamasını konu edindiği makalesinde Fâtımîler’in Mısır hakimiyetiyle birlikte yargı kurumunda gerçekleşen değişikliği ismâilileşme (ismalisation) şeklinde tanımlar. Lev, Salâhuddîn’nin Fâtımî Devleti ve İsmâilî yargıyı sonlandırdığı döneme kadar geçen sürede Fâtîmî hukukunun konumu ve hangi kapsamda uygulandığı sorusunu yargı kurumunun siyasi gelişmeler ve vezirlik kurumuyla ilişkisi, Sünnî hukukun uygulanmasına imkân tanıyan el-meẕhebü’d-dāric uygulaması, 525/1131 yılında gerçekleşen dört kadı ataması ve yargıda görev alan bazı Sünnî ulema örnekleri bağlamında inceler. Biz bu yazıda öncelikle Fâtımî Devletinin kuruluşundan yıkılışına dek yargı kurumunun başını temsil eden Kādılkudâtlık kurumunun tarihini kesintisiz bir anlatım amaçlamaksızın asaleten veya nâib olarak Kādılkudâtlık görevi yapan Sünnî ulema çerçevesinde ana hatlarıyla özetledik. Ayrıca kurumun Fâtımî Devletinde nüfuz çatışmaları içindeki yerini, zaman içinde bürokratik karakterinin belirgin hale geldiğini göstermeye çalıştık. Bu bağlamda Sünnî öğretiden belirgin bir şekilde farklılaşan miras konusunun Fâtımîler açısından ifade ettiği politik anlamı ve Fâtımîler’in başlangıçta sergiledikleri katı tutumun bununla ilişkisini analiz ettik. Fâtımî yargı düzeninin Sünnîler için getirdiği en önemli değişikliğin miras hükümleri konusunda olduğunu kaynaklarda tespit edilebilen örnekler üzerinden gösterdik.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, İslam Hukuku Tarihi, Yargı, Kādılkudât, İsmâilîlik, Sünnîlik, Hukuki Çoğulculuk, Miras Hukuku

Etik Beyan

Bu çalışma daha önce gerçekleştirilmiş herhangi bir çalışmanın parçası veya ondan türetilmiş bir çalışma olmayıp tamamen özgün bir araştırmadır.

Judiciary, Office of Qadi al-qudat and the Place of Sunnis in Fatimid State of Egypt

Öz

Judiciary in the Fatimid State has been discussed from different angles and at different levels in previous studies. Although the place of Sunni scholars in this judicial order has not been examined independently the topic was discussed occasionally through some examples. In his article about the appointment of four judges in 525/1131, Allouche defines the change that occurred in the judicial institution with establishment of the Fatimid rule in Egypt as ismalization. Lev examines in a recent study the question of the position of Fatimid law and the extent to which it was applied from the beginning of the state in Egypt until the end of the Fatimid State and of the Ismaili judiciary was proclaimed by Salahuddin, in the context of the relationship of the judicial institution with political developments and the office of wazir, the practice of al-madhhab al-dārij, which allowed the application of Sunni law in inheritance for the Sunnis, the appointment of four qadis in 525/1131 and some examples of Sunni ulema serving in the judiciary. In this article, we first summarized the history of the institution of Qadi al-qudat, which represented the head of the judicial institution from the foundation of the Fatimid State until its collapse, within the framework of the Sunni ulema who served as nāʾib or Qadi al-qudat, without aiming for an uninterrupted narrative, and the place of the institution between the persons and groups in their struggle for political power. We tried to show how its bureaucratic character became evident over time, and we analyzed the symbolic and political meaning of the inheritance law in the judiciary for the Fatimids, which differed significantly from the Sunni doctrine, and its relationship to the uncompromising attitude that the Fatimids displayed at the beginning. Similarly, we showed that the most important change brought about by the Fatimid judicial system for Sunnis was in the issue of inheritance insofar as it can be identified in the sources.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, History of Islamic Law, Judiciary, Chief Qadi, Ismailism, Sunnism, Legal Pluralism, Inheritance law

Kaynakça

• Adel, Allouche. “The Establishment of Four Chief Judgeships in Fāṭimid Egypt”. Journal of the American Oriental Society 105/2 (1985), 317–20.
• ʿAsḳalānī, İbn Ḥacer. Refʿu’l-ıṣr ʿan kuḍāti Mıṣr. thk. ʿAlī Muḥammed ʿÖmer. Kahire: Mektebetü’l-Ḫancī, 1418/1998. Brett, Michael. The Rise of the Fatimids, The World of the Mediterranean and the Middle East in the Fourth Century of the Hijra, Tenth Century C.E. Leiden: Brill, 2001.
• Eşit, Davut. “Fıkıh’ta Totolojik Bir Mesele: El-Mes’eletü’s-Süreyciyye”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 25 (2016), 443-455.
• Fierro, Maribel. “al-Turtūshī and the Fātimids”, The Fātimid Caliphate: Diversity of Traditions. ed. Farhad Daftary and Shainool Jiwa. 118-163. London/New York: I. B. Tauris, 2018.
• Fyzee, Asaf A. A. “The Fatimid Law Of Inheritance.” University of Malaya Law Review 1/2 (1959), 245–64. Çınar, Bayram. “İdeolojik Bir Araç Olarak Hz. Peygamber’in Mirası “Fedek”. Academic Platform Journal of Islamic Researches 4/1 (2020), 44‐59.
• Halm, Heinz. The Empire of the Mahdi: The Rise of the Fatimids. çev. Michael Bonner. Leiden: E. J. BRILL, 1996. Ḥimyerī, Ebū Saʿīd Neşvān. el-Ḥūru’l-ʿīn. thk. Kemāl Muṣṭafā. Tahran: Dāru Āzāl li’t-Ṭıbāʿati ve’n-Neşr ve’t-Tevzīʿ, 1985.
• Ibnü’l-Es̱īr, ʿİzzüddīn ʿAlī b. Muḥammed el-Cezerī, al-Kāmil fit-tārīḫ. thk. ʿÖmer ʿAbdüsselām Tedmurī. 10 Cilt. Beyrut: Dāru’l-Kitābi’l-ʿArabī, 1417/1997.
• İbnü’l-Meʾmūn. Nuṣūṣ min Aḥbāri Mıṣr l’İbni’l-Meʾmūn. thk. Eymen Fuʾād Seyyid. Kahire: el-Maʿhedü’l-ʿİlmiyyi’l-Fransī li’l-Ās̱āri’ş-Şarḳıyye [Institut Français d’Archeologie Orientale], 1983.
• İbnü’l-Mülaḳḳin. Nüzhetü’n-nüẓẓār fī ḳuḍāti’l-emṣār. thk. Medīde Muḥammed eş-Şarkāvī. Kahire: Mektebetü’s̱-S̱ekāfeti’d-Dīniyye, 1996.
• İbn Münẕir, Ebū Bekir Muḥammed b. İbrāhīm en-Nīsābūrī. el-İşrāf ʿalā meẕāhibi’l-ʿilm, thk. Ṣaġīr Aḥmed el-Enṣārī. 8 Cilt. El-İmārātü’l-ʿArabiyyetü’l-Müttaḥide: Mektebetü Mekke es̱-S̱eḳāfiyye, 1425/2004.
• İbn Ẓāfir Cemālüddīn ʿAlī. Ahbāru’d-düveli’l-münḳaṭıʿa. thk. Andre Ferre. Kahire: el-Maʿhedü’l-ʿİlmiyyi’l-Fransī li’l-Ās̱āri’ş-Şarḳıyye [Institut Français d’Archeologie Orientale], 1972.
• İnce, İrfan. “Hicri Beşinci Yüzyılda Zevi’l-erhâmın Mîrasçılığı Meselesi ve Mısır’da el-Mezhebu’d-dâric Uygulaması”. Usûl İslam Araştırmaları 25 (2016), 31-62.
• Ḳāḍī en-Nuʿmān, Ebū Ḥanīfe el-Maġribī. Deʿā’imu’l-İslām. Kum: Müʾssesetü Āli’l-Beyt ʿAleyhimu’s-Selâm, 1385. Koca, Ferhat. “Kâdî Abdülvehhâb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/113-114. İsatanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Ḳuḍāʿī, Muḥammed b. Selāme. Tārīḫu’l-Ḳudāʿī, Kitābu ʿuyūni’l-meʿārif ve fünūni aḫbāri’l-meʿārif. thk. Cemîl ʿAbdullāh Muḥammed el-Mıṣrī. Mekke: Cāmiʿatu Ümmi’l-Ḳurā, 1415/1995.
• Leiser, Gary La Viere. The Restoration of Sunnism in Egypt: Madrasas and Mudarrisun 495-647/1101-1249. Pennsylvania: University of Pennnsylvania, Doktora Tezi, 1976.
• Lev, Yaacov, The Administration of Justice in Medieval Egypt: From the Seventh to the Twelfth Century. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2020.
• Lev, Yaacov, State and society in Fatimid Egypt. Leiden: Brill, 1991.
• Madelung, Wilferd. “Shi'i Attitudes toward Women as Reflected in Fiqh”, Society And The Sexes In Medieval Islam. ed. Afaf Lutfi al-Sayyid-Marsot. 69-79. California: Undena Publications, 1979.
• Maḳrīzī, Taḳıyyüddīn Aḥmed. İttiʿāẓü'l-ḥunefā bi-aḫbāri'l-eʾimmeti'l-Fāṭımiyyinel-ḫulefā. thk. Muḥammed Ḥilmī Muḥammed Aḥmed. 3 Cilt. Kahire: el-Meclisü’l-Aʿlā li’ş-Şuʾūni’l-İslāmiyye, 1416/1996.
• Maḳrīzī, Taḳıyyüddīn Aḥmed. el-Mevāʿiẓ ve’l-iʿtibār bi-(fī) ẕikri’l-ḫıṭaṭ ve’l-ās̱ār. 4 Cilt. Beyrut: Dāru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1418/1997.
• Maḳrīzī, Taḳıyyüddīn Aḥmed. Kitābu'l-Muḳaffa’l-kebīr. thk. Muḥammed Yaʿlāvī. 8 Cilt. Beyrut: Dārü'l-Ġarbi'l-İslāmī, 1411/1991.
• Maḳrīzī, Taḳıyyüddīn Aḥmed. el-Münteḳā min Aḫbāri Mıṣr li’bn Müyesser. thk. Eymen Fuʾâd Seyyid. Kahire: el-Maʿhedü’l-ʿİlmiyyi’l-Fransī li’l-Ās̱āri’ş-Şarḳıyye [Institut Français d’Archeologie Orientale], 1981.
• Māzenderānī, Muḥammed b. ʿAlī b. Şehrāşūb. Meʿ ālimü’l- ʿulemā fī fihristi kütübi’ş-şīʿa ve esmāʾil-müellifīne minhum ḳadīmen ve ḫadīs̱en. thk. Es-Seyyid Muḥammed Ṣādiḳ Ālu Baḫri’l-ʿlūm. Beyrut: Dārü’l-eḍvā, ts. Müsebbiḥī, Muḥammed b. ʿUbeydullāh. Aḫbāru Mıṣr fī seneteyn (414-415 h.). thk. William J. Millord. Kahire, el-Heyʾtü’l-Mıṣriyyetü’l-ʿĀmme, 1980.
• Richard J.H. Gottheil.“A Distinguished Family of Fatimide Cadis (al-Nu'màn) in the Tenth Century”. Journal of the American Oriental Society 27 (1906), 217–96.
• Seyyid, Eymen Fuʾâd. ed-Devletü'l-Fāṭımiyye fī Mısr: tefsīr cedīd. Kahire: ed-Dārü’l-Mıṣriyyetü’l-Lübnāniyye, 1992.
• Şen, Muhammed Seyyit. “At the Crossroads of Competing Confessions and Politics: Al-Turtūshī’s Experience in the Fātimid Alexandria”. Tarih Araştırmaları Dergisi 42/74 (October 2023), 109-125.
• Şeyyāl, Cemālüddīn. Aʿlāmu’l-iskenderiyye fi’l-ʿaṣri’l-islāmī. Kahire: Mektebeü’s̱-S̱eḳāfeti’d-Dīniyye, 1965. Tahera Qutbuddin, al-Muʾayyad al-Shīrazī and Fatimid Daʿwa Poetry: A Case of Commitment in Classical Arabic Literature. Leiden/Boston: Brill, 2005.
• Thomson, Kirsten. Politics and Power in Late Fãtimid Egypt: the Reign of Caliph Al-Mustansir. London and New York: I.B. Tauris, 2016. Van Ess, Josef. Theology and Society in the Second and Third Centuries of the Hijra, çev. Gwendolin Goldbloom. 4 Cilt. Leiden/Boston: Brill, 2016-2020. Walker, Paul E.. “Another Family of Fatimid Chief Qadis. The al-Fariqis”. Journal of Druse Studies 1 (2000), 49–69. Walker, Paul E.. The Relationship between Chief Qāḍì and Chief Dāʿīì under the Fatimids”. Speaking for Islam, Religious Authorities in Muslim Societies. ed. Gudrun Krämer And Sabıne Schmidtke. 70-94. Leiden/Boston: Brill, 2006.