Savaş ve Barış Ahlâkı: Dinî Metinler, Uluslararası Hukuk ve Sivil Toplum Örgütleri Zemininde Bir Yaklaşım

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 20, 483 - 513, 15.12.2023

Rıza Karabağ

https://doi.org/10.30523/mutefekkir.1405315

Öz

Savaş ve barış olgusu, başlangıçtan günümüze insanlık tarihini şekillendiren önemli bir konudur. Dolayısıyla bu çalışma insanların, ulusların, niçin savaştıkları, mensuplarının çokluğu nedeniyle büyük dinlerin ve günümüz evrensel yaklaşımlarının savaşı önleme ve barışı sağlama hususundaki hukukî ve ahlâkî sınırlarının neler olduğu ve bu soru(n)lara barış eğitiminin çözüm sunabilme imkânlarını problem edinmiştir. Bu bağlamda teorik olarak savaşın meşruluğu, ahlâkî ölçüsü, barış yoluyla çözümü, çatışmalarda sivillerin hakkı, hukuku, kayıplarının engellenebilirliği; dinlerin özellikle İslâm’ın savaş, barış yaklaşımları, hukukî, ahlâkî, toplumsal sınırları; uyulacak kurallar açısından evrensel yaklaşımlar, çözüm arayışlarından barış hareketleri, barış eğitimi konuları sosyolojik bakış açısından literatür taraması yöntemiyle tartışılmıştır. Bu çalışmayla savaşın önlenmesi ve barışın sağlanması hususlarında çözüm önerilerinin sunulması amaçlanmaktadır. Araştırma sonuçlarında; dinlerin zorunlu durumlarda savaşa izin vermekle birlikte teşvikte bulunmadığı, teşvik, çağrı söylemlerinin dinlerin ilahi kaynağı yerine din temsilcilerinin dini anlama, algılama, yaşantı biçimlerini yansıttığı; arka planında farklı ekonomik, politik, sosyolojik saikleri meşrulaştırmak için dini araç olarak kullandıkları gibi bulgulara ulaşılmıştır. İslâm’ın tutumu; savaşı önleme ve savaş halinde hukukî, insanî değerleri öncelemedir. Uluslararası hukuk güçlü devletlerce şekillendirilmekte ve onların lehine işlemekte, şeklî bağlılık göstermekten öteye geçememektedir. Uluslararası sözleşmelerde/beyannamelerde, barış eylemlerinde kamuoyunun dikkati çekilse de emperyalist güçleri, silah üreticilerini engellemekte cılız kalmaktadır. Barışı sağlamaya yönelik ülkelerde akademik, içerikli ve sistemli barış eğitiminin örgün, yaygın eğitim kurumlarında verilmesinin ve yaygınlaştırılmasının dinlerin, özellikle İslâm’ın barış mesajlarının metotlu işlenmesinin önemli yöntem/imkân olabileceği anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Din Sosyolojisi, Savaş-Barış, Barış Hareketleri, Savaş-Barış Ahlâkı, Barış Eğitimi

Ethics of War And Peace: An Approach in the Matter of Religious Texts, International Law and No-Governmental Organizations

Öz

The phenomenon of war and peace is an important issue that has shaped human history. Accordingly, the study has taken on the problem of why people and nations fight and what the religions that have a great number of members, and the current universal approaches of these religions’ judicial and ethical boundaries are, in terms of preventing wars and establishing peace, and besides, the possibility of peace education to solve these issues. In this regard, the theoretical legitimacy of war and moral extent of it, its resolution through peace, the rights of civilians in conflicts, the preventability of their losses; religions’, especially Islam’s, approach to war and peace, its legal, moral and social boundaries; universal approaches in terms of the rules to be followed, peace movements which is a solution seeking act, and peace education issues will be discussed from a sociological point of view using literature review method. The study also aims to offer solutions to prevent war and establish peace. In the results of the research; it is concluded that although religions allow war in compulsory situations, they do not encourage war, and that the incitement and call discourses reflect the religious understanding, perception and lifestyles of the representatives of religion instead of the divine source; and in the background, it is seen that they use religion as a tool to legitimize different economic, political and sociological motives. The attitude of Islam is to prevent war; prioritizing legal and humane values in case of war. International law is shaped by powerful states and works in their favour, and cannot go beyond showing formal loyalty. Even though the public’s attention is drawn to in international conventions, declarations and peace actions, they remain weak and ineffective in preventing the imperialist powers and arms manufacturers. It is understood that in the countries which tend to establish peace, the dissemination of peace education with an academic system in formal and non-formal education institutions, and the methodical processing of the peace messages of religions, especially Islam, may be an important method and opportunity.

Anahtar Kelimeler

Sociology of Religion, War-Peace, Peace Movements, War-Peace Ethics, Peace Education

Kaynakça

• Abu-Nimer, Mohammed. Nonviolence and Peace Building in Islam: Theory and Practice Gainesville. FL: University Press of Florida, 2003.
• Aksoy-Ercümen, Merve. “Savaşın Değişen Doğası ve Cenevre Sözleşmeleri”. İnsamer. Erişim 07 Şubat 2022. http://insamer.com/tr/savasin-degisen-dogasi-ve-cenevre-sozlesmeleri_346.html,
• Albayrak, Kadir. Semavi Dinlerde Barış ve Şiddet İkilemi. Ankara: Sarkaç Yay., 2010.
• Altıparmak, Kerem. “Kronik- Irak’tan Guantanamo’ya Savaş Esirleri” Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi 58/2 (2003), 221-231.
• AA, Anadolu Ajansı. “BM: Ukrayna’da En Az 1611 Sivil Öldü, 4 Milyon 319 Bin 494 Kişi Komşu Ülkelere Geçti.” Erişim 08 Nisan 2022. https://www.aa.com.tr/tr/dunya/bm-ukraynada-en-az-1611-sivil-oldu-4-milyon-319-bin-494-kisi-komsu-ulkelere-gecti/2557813#:~:text=BirleşmiMilletlerRusya-UkraynaSavaşı,kişininkomşuülkeleregeçtiğinibildirdi
• Aron, Robert. On War. New York: W. W. Norto, 1968.
• Aron, Raymond. Uluslararası Savaş ve Barış. Moskova: Nota Bene, 2000.
• Atan, Yavuz. “Vicdani ret ve savaş karşıtı hareketin kısa tarihi”. Türkiye’de Anarşizm Yüz Yıllık Gecikme. 155-171. İstanbul: İletişim Yay., 2013.
• Ateş, Ali Osman. “İslâm ve Barış”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/2 (2006), 1-14.
• Ateş, Süleyman. Yüce Kur’an’ın Çağdaş Tefsiri. 12 Cilt. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, 2014.
• Aydın, Hakkı. İslâm ve Modern Hukukta İşkence. İstanbul: Beyan Yay., 1997.
• Aydınalp, Halil. “Sosyal Çatışma ve Din”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/2 (2010), 187-215.
• Baki Adam - Katar, Mehmet. Dinler Tarihi. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yay., 1999.
• Balcı, Ali. Sosyal Bilimlerde Araştırma. Ankara: Pagem A Yay., 2005.
• Batur - Yamaner, Melike. Silahlı Çatışmalarda Sivillerin Korunması. İstanbul: Arıkan Yay., 2007.
• Brand - Jacobsen, Kai Frithjof. “Peace Studies, Peace Movements, Peace Praxis”. Transcend. ts. 30 Kasım 2021. https://www.transcend.org/files/article505.html
• BBC, British Broadcasting Corporation News/Türkçe. “Suriye’de Savaşın 10 Yılında 10 Kritik Dönüm Noktası. Erişim 08 Nisan 2022. https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-56377932
• Buhârî, Muhammed b. bin İsmâil. el-Câmiu’s-Sahîh. 8 Cilt. İstanbul: Çağrı Yay. 1992.
• Bourdieu, Pierre. Pratik Nedenler. çev. Hülya U. Tanrıöver. İstanbul: Hil Yay., 2006.
• Boyns, D - Ballard, J. D. “Developing a Sociological Theory for the Empirical Understanding of Terrorism”. The American Sociologist 35/2 (2004), 5-25.
• Çetin, Mustafa. “İslâm ve Milletler Arası Barış”. 89-94. Ankara: TDV Yay., 1996.
• Çetiner, Aydın. 21. Yüzyılda Savaş Stratejileri. İstanbul: Selis Kitap, 2003.
• Coward, Harold. Religion and Peacebuilding. ed. S. Smith Gordon. Albany: State University of New York Press, 2004.
• Daver, Bülent. “Savaş ve Barış Üzerine”. Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisİ 3/10 (1992), 181-186.
• De Clari, Robert. İstanbul'un Zaptı (1204). çev. Beynun Akyavaş. Ankara: TTK Yay., 2000.
• Demir, Esra. “İnsan Haklarının Evrenselliği Görüşü Karşısında Kültürel Rölativizm”. Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi 14/3 (2008), 209-242.
• Demirtaş, Abdullah. “Barış, Savaş ve Eğitim”. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 6 (1991), 41-46.
• Durkheim, Emile. İntihar. çev. Z. Zühre İlkgelen. İstanbul: Pozitif Yay., 2013.
• Durkheim, Emile. L’Allemagne au dessus de tout, La mentalité allemande et la guerre. Paris: Armand Collin, 1915.
• Durkheim, Emile. Socialism and Saint-Simon. London: Routledge and Kegan Paul, 1959.
• Durkheim, Emile. Toplumbilimin Yöntem Kuralları. çev. Özer Ozankaya. İstanbul: Cem Yay., 2013.
• Elibal, İbrahim. “Amerika’da ve Dünyada Barış Hareketleri”. Rehber Öğretmen. Erişim 11 Kasım 2017. http://www.rehberogretmen.biz/dunyada-ve-amerikada-baris-hareketleri.htm
• Fink, Arlene. Conducting Research Literature Reviews: From Paper to the Internet, Second edition. Thousand Oaks. California: Sage, 2005.
• Fisher, David James. Romain Rolland and the Politics of Intellectual Engagement. Berkeley: University of California, 1988.
• Gerrett, Leroy. "Küresel Etik Yoluyla Yeryüzünde Barış" Creationism. Erişim 10 Aralık 2023. http/www.creationism.org/crimea/text/114.htm
• Ghazi bin Muhammad, (HRH Prince). “The Conditions Necessary for Just War in the Holy Qur’an”. War And Peace In Islam The Uses and Abuses of Jihad. ed. HRH Prince Ghazi bin Muhammad vd. 409-426. Jordan: National Press, 2013.
• Gündüz, Şinasi. “Din ve Şiddet Paradoksu”. Milel ve Nihal 13/2 (2016), 8-31.
• Güneş, Ahmet. İslâm Devletler Hukuku Açısından Savaş ve Cihad. İstanbul: Işık Akademi Yay., 2009.
• Habermas, Jürgen. “Sivil İtaatsizlik: Demokratik Hukuk Devletinin Denektaşı. Almanya’da Otoriter Legalizm Karşıtlığı”. çev. Yakup Coşar. Kamu Vicdanına Çağrı Sivil İtaatsizlik. 122-142. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014.
• HSK, Hâkimler ve Savcılar Kurulu. “İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi.” Erişim 02 Şubat 2022. https://www.hsk.gov.tr/Eklentiler/Dosyalar/9a3bfe74-cdc4-4ae4-b876-8cb1d7eeae05.pdf
• Harris, I. M. “Types of peace education”. How Children Understand War and Peace: A Call for İnternational Peace Education. ed. Louis Oppenheimer Amiram - Daniel Bar-Tal. 299-317. San Francisco: Jossey-Bass, 1999.
• Harris, Ian. “History of Peace Education”. Handbook on Peace Education. ed. Gavriel Salamon - Edward Cairns. 11-20. New York: Psychology Press, 2010.
• Hashmi, Sohail H. “Interpreting Islam’s Ethics of War and Peace”. Islamic Political Ethics: Civiv Society, Pluralism and Conflict. ed. Sohail H. Hashmi. 194-216. Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 2002.
• Hayward, Joel. “Warfare in the Qur’an”. War And Peace In Islam The Uses and Abuses of Jihad. ed. HRH Prince Ghazi bin Muhammad vd. 28-55. Jordan: National Press, 2013.
• Islam, Touhidul. “Peace and Conflict Studies: Evolution of an Academic Discipline”. Journal of the Asiatic Society of Bangladesh 58/1 (2013), 129-155.
• İşcan, M. Zeki. Gelenekten Geleceğe İslami Düşüncede Yenilik. İstanbul: Kitap Yay., 2015.
• İşcan, M. Zeki. “İnancın Siyasal Nefrete Dönüşmesi ve Siyasal Öfkenin İnançsallaşması Arasında Selefilik”. Küreselleşme Radikalizm ve İslam, ed. İbrahim Turan. Ankara: Maarif Mektepleri, 2017. Jefroudi, Maral. “Bir Gündem Sorunumuz Var”. Birikim Dergisi 197 (2005), 78-82.
• Kaboğlu, İbrahim Ö. “Dayanışma Haklarının Hukuksal Niteliği”. İnsan Hakları Yıllığı 13 (1991), 37-48.
• Karakaş, Şenol. “Yeni Bir Hareket, Yeni Bir Sol: Türkiye’de”. Birikim Dergisi 197 (2005), 24-31.
• Karaman, Hayrettin. “İslâm’da Savaş ve Barış”. Erişim 03 Kasım 2017. http://www.hayrettinkaraman.net /yazi/hayat /0115.htm
• Karaman, Hayrettin vd. Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsir. 5 Cilt. Ankara: DİB Yay., 2020.
• Karatepe, Şükrü. “İnsan Haklarının İlahi Temelleri”. 109-115. Ankara: TDV Yay., 1996.
• Keane, J. Şiddetin Uzun Yüzyılı. çev. Bülent Peker. Ankara: Dost Kitabevi, 1998.
• Kelsay, John. Arguing the Just War in Islam. Cambridge, MA: Harvard University, 2009.
• Klimke, Martin. The Other Alliance: Student Protest in West Germany and the United States in the Global Sixties. Princeton: Princeton University, 2010.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: DİB Yay., 2011.
• Kutsal Kitap: Tevrat, Zebur İncil. İstanbul: Kitabı Mukaddes Şirketi – Yeni Yaşam Yay., 2002.
• Köylü, Mustafa. “Barış Eğitimi ve İslâm”. Din Eğitiminde Çağdaş Konular. ed. Mustafa Köylü. 199-224. İstanbul: Dem Yay., 2014.
• Köylü, Mustafa. Dünya Dinlerinde Ahlak. İstanbul: Dem Yay., 2012.
• Lawler, Peter. “Peace Studies”. Security Studies An Introduction. ed. Paul D. Williams. 73-88. London: Routledge, 2008.
• Little, David – Appleby, Scott. “A Moment of Opportunity? The Promise of Religious Peacebuilding in an Era of Religious and Ethnic Conflict”. Religion and Peacebuilding. ed. S. Smith Gordon. Albany: State University of New York Press, 2004.
• Malesevıc, Sınısa. Savaşın ve Şiddetin Sosyolojisi. çev. Suzan Sarı. Ankara: Hece Yay., 2018.
• Marx, Karl. Fransa’da İç Savaş. çev. Erkin Özalp. İstanbul: Yordam Yay., 2016.
• Marx, Karl - Engels, Friedrich. Komünist Manifesto. çev. Nail Satlıgan - Tektaş Ağaoğlu. İstanbul: Yordam Yay., 2014.
• McCarthy, Eli. "Islamic Ethics of War and Peace: Theological Underpinnings and Contributions to Peacebuilding and Nonviolence". Academia. Erişim 14 Aralık 2022.
• https://www.academia.edu/13007885/Islamic_Ethics_of_War_and_Peace_Theological_Underpinnings_and_Contributions_to_Peacebuilding_and_Nonviolence Mumcu, Uğur. Bir Uzun Yürüyüş. İstanbul: Uğur Mumcu Vakfı Yay., 1996.
• Oberdiek, Helmut. “Uluslararası Barış Hareketinin Tarihi ve Deneyimleri”. Ob.nubati. Erişim 15 Şubat 2022. http://ob.nubati.net/wiki/Uluslararası_barış_hareketinin_tarihi_ve_deneyimleri Okumuş, Ejder. Dinin Meşrulaştırma Gücü. İstanbul: Özgü Yay., 2005.
• Okumuş, Ejder. “The Science of Umran, Conflict Resolution and Peace”. İbn Haldun Çalışmaları Dergisi 3/1 (2018), 1-30.
• Öğün Emre. “Başka Bir Dünya İçin Ağ Atmak: Siber Ortamda Üç Barış Hareketi”. Global Medya Dergisi: Turkish Edition 3 (2013), 142-165.
• Özdek, Yasemin. İnsan Hakkı Olarak Çevre Hakkı. Ankara: Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü Yay. (TODAİE), 1993.
• Özel, Ahmet. İslâm Hukukunda Ülke Kavramı. İstanbul: İz Yay., 1998.
• Özsoy, Şule. “İnsancıl Hukukun Gelişimi”. TODAİE İnsan Hakları Yıllığı 19-20 (1998 1997), 111-125.
• Rogers, Paul - Ramsbotham, Oliver. “Then and Now: Peace Research-Past and Future”. Political Studies 47 (1999), 740-754.
• Sayılgan, Aclan. Türkiye’de Sol Hareketler. İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yay., 2009.
• Selek, Pınar. Barışamadık. İstanbul: İthaki Yay., 2004.
• Sırım, Veli. Evrensel Barış. İstanbul: Türdav Yay., 1999.
• Tarkan, Doğan. “Hareketin Yeni Hedefi: Zayıf Halka”. Dünyanın Bütün Sokakları İsyanda. 281-290. İstanbul: Everest Yay., 2003.
• Taslaman, Caner. Terörün ve Cihat’ın Retoriği; Felsefi ve Teolojik Bir Değerlendirme. İstanbul: Genel Dağıtım Yay., 2014.
• Thompson, Ian. Odaktaki Sosyoloji Din Sosyolojisine Giriş. çev. Bekir Z. Çoban. İstanbul: Birey Yay., 2004.
• Treitschke; His Doctrine of German Destiny and of İnternational Relations Together With A Study Of His Life And Work by Adolf Hausrath. New York and London: The Knickerbocker Press, 1914 Tuna, Gülgün. Yeni Güvenlik. Ankara: Nobel Yayınları, 2003.
• Turcan, Talip. “İslâm Hukukunun Klasik ve Çağdaş Doktrinlerinde Cihad”. İslâm Kaynaklarında, Geleneğinde ve Günümüzde Cihad. ed. Ahmet Ertürk. 281-310. İstanbul: KURAMER Yay., 2016.
• Turner, Bryan. Max Weber ve İslam. çev. Yasin Aktay - Mehmet Murat Şahin. İstanbul: Vadi Yay., 2019.
• Türköne, Mümtazer. “Osmanlı İmparatorluğu’nda İnsan Hakları” Doğu'da ve Batı'da İnsan Hakları, 83-88. Ankara: TDV Yay., 1996.
• VOA, Voice of Americe Türkçe. “BM: ‘Suriye İç Savaşı’nda 350 Bin Sivil Öldü’.". Erişim 08 Nisan 2022. https://www.amerikaninsesi.com/a/bm-suriye-ic-savasinda-350-bin-sivil-oldu/6245591.html#:~:text=BirleşmişMilletlerİnsanHaklarıYüksek,350binsivilinöldürüldüğübildiriliyor.
• Weber, Max. Din Sosyolojisi. çev. Latif Boyacı. İstanbul: Yarın Yay., 2012.
• Weber, Max. Econamy and Society. ed. Guenther Roth - Claus Wittich Berkeley. Los Angeles - London: University of California Press, 1968.
• Weber, Max. Sosyal Bilimlerin Metodolojisi. çev. Vefa Saygın Öğütle. İstanbul: Küre Yay., 2012.
• Weber, Max. Sosyoloji Yazıları. çev. Taha Varla. İstanbul: İletişim Yay., 2004.
• Yazır, Elmalılı M. Hamdi. Alfabetik İslâm Hukuku ve Fıkıh Istılahları. 5 Cilt. İstanbul: Bilmen Yay., 1976.
• Yılmaz, Hüseyin. “Örgün ve Yaygın Eğitim Kurumlarında Barış Eğitimi”. Din Eğitiminde Çağdaş Konular. ed. Mustafa Köylü. İstanbul: Dem Yay., 2002.