İbn Hurdâzbeh’in el-Muhtâr min Kitâbi’l-Lehvi ve’l-Melâhî’si ile el-Mufaddal b. Seleme’nin el-Melâhî ve Esmâuhâ min Kibeli’l-Mûsîkâ Adlı Eseriyle İlgili Bir Analoji

Yıl 2018, Cilt: 46 Sayı: 46, 211 - 232, 06.01.2019

Ayşe Tokay

Öz

“el-Kâtib”
lakabı ile şöhret bulan, Irak Coğrafya
Ekolünün öncüsü İbn Hurdâzbeh (v.280 ila 300), kültür ve edebiyatta öne çıkan bir şahsiyettir. O, el-Cebel bölgesinde
Berîd Teşkilatının sorumluluğunu üstlenmiş ve el-Mu‘temid’in
(d.m.869-885) güvenini kazanıp Bağdat’taki ilmî, edebî ve sanatsal mahfillerine çağrılmıştır. İbn Hurdâzbeh’in
eserleri genel olarak tarih, coğrafya,
edebiyat
ve müzikle ile ilgilidir.

Kûfe dil okuluna mensup el-Mufaddal b. Seleme (v.290 ila 300) ise, gramer, lugat ve edebiyat âlimidir. Düzgün hat, güzel
yazı sahibidir. O, Abbasi hükümdarı Mütevekkil-Alellâh’ın (d.m.847-861) veziri Feth b. Hâkân (v.861)
tarafından himaye edilmiş, bundan
sonra da Mu‘temid-Alellâh’ın (d.m.870-892) veziri Ebu’s-Sakr İsmâil b. Bülbül’ün (v.890) iltifatına mazhar olmuştur.

Bu makalede İbn Hurdâzbeh’in mûsikâ, mûsikâr ve müzik enstrümanları
hakkındaki el-Muhtâr min Kitâbi’l-Lehvi ve’l-Melâhî adlı eseri ile
el-Mufaddal b. Seleme’nin müzik enstürümanlarının özellikleri ve isimlerinden
bahseden Kitâb el-Melâhî ve Esmâuhâ min Kibeli’l-Mûsîkâ ismini taşıyan
eseri muhteva açısından karşılaştırılmış, örtüşen ve farlılık arz eden
konularına dikkat çekilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Mûsikî, İbn Hurdâzbeh, el-Muhtâr min Kitâbi’l-Lehvi ve’l-Melâhî, el-Mufaddal b. Seleme, Kitâb el-Melâhî ve Esmâuhâ min Kibeli’l-Mûsîkâ

Kaynakça

• Ahmad, Sayyid Maqbul. “İbn Hurdâzbih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20: 78-79. İstanbul: 1999.
• Akdoğan, Bayram. “Hüccetu’s-Semâ‘ Adlı Mûsikî Risâlesi ve Ankaravî İsmail b. Ahmed’in Mûsikî Anlayışı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 35: 477-505.
• Arendonk, C. V. “İbn Hurdâzbih”. İslam Ansiklopedisi. V/2, 755. Eskişehir: MEB Yayınları, 1997.
• Bahşel, Ebû’l-Hasan Eslem b. Sehl el-Vâsıtî (v.292). Târîhu Vâsıt. Thk. Kurkîs Avvad. Beyrut: Âlemu'l-Kutub, 1406.
• Ebu Tayyib el-Luğavî (v. 351/962). Meratibu’n-Nahviyyin. Nşr. M. Ebu’l-Fazl İbrahim. Kahire: 1955.
• el-Azzâvî, Abbâs b. Muhammed b. Sâmir el-Abbâs. el-Mûsika’l-Irakıyye fî Ahdi’l-Muğûl ve’t-Turkmân min Sene 656 h.-1258 m. ilâ Sene 941. Bağdad: Şeriketu’t-Ticâre ve’t-Tibâa el-Mahdûde, 1370/1951.
• el-Bâbânî, İsmâîl b. Muhammed Emîn (v.1399). Hediyyetu’l-‘Ârifîn Esmâu’l-Muellifîn ve Âsâru’l-Musannifîn. İstanbul: MEB Yay. 1951.
• el-Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî. Târîhu Bağdâd ve Zuyûluh (Dört Zeyli ile birlikte). Thk. Mustafa Abdulkadir Atâ. Beyrut: 1417.
• en-Nedîm (v.380), Muhammed b. İshâk. el-Fihrist İlk Dönem İslâm Kültür Atlası. Çev. Mehmet Yolcu - Sabri Türkmen - M. Salih Arı ve diğerleri. İstanbul: Çıra Yayınları, 2017.
• es-Safedî (v.764), Salâhuddîn Halîl b. Eybek. el-Vâfî bi’l-Vefeyât. Thk. Ahmed el-Ernâût ve Turkî Mustafâ. Beyrut: Daru İhyâi’t-Turâs, 1420/2000.
• Farmer, Henri. Mesâdiru’l-Mûsîkâ’l-Arabiyye. Trc. Huseyn Nassâr. Kahire: Mektebetu Mısır, 1951.
• Güray, Cenk. “Semâ‘dan Semâh’a Bir Sonsuz Devir”. Türk Kültür Ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 2010/56: 119-152.
• Hâcî Halîfe (v.1067/1657), Mustafa b. Abdullah (Kâtib Celebî). Keşfu’z-Zunûn an Esâmî el-Kutub ve’l-Funûn (Üç kitap: 1-2. ciltler Keşf ez-Zunûn, 3-4. ciltler İydâh el-Meknûn, 5-6. ciltler Hidâyet el-’Ârifîn) (Bağdât: Mekebetu’l-Musennâ, 1941).
• İbn Abd Rabbih, Ebû Umar Şihabuddîn Ahmed b. Muhammed el-Endelusî. el-‘İkdu’l-Ferîd. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1404.
• İbn Asâkir, Ebu’l-Kâsım Ali b. el-Hasan. Târihu Medîneti Dimeşk. Thk. Ali Şîrî. Beyrût: Dâru'l-Fikr, 1419/1998.
• İbn Hacer, Ebu’l-Fadl Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî. Lisânu’l-Mizân. Thk. Adbu’l-Fettâh Ebû Gudde. Daru’l-Beşâir el-İslâmiyye, 1. Basım, 2002.
• İbn Hurdâzbeh (v.280 ila 300), Ebu'l-Kasim Ubeydullah b. Abdullah. el-Mesâlik ve’l-Memâlik. Thk: M. Mahrum. Beyrut: 1988.
• İbn Hurdâzbeh (v.280 ila 300), Ebu'l-Kasim Ubeydullah b. Abdullah. el-Muhtâr min Kitâbi’l-Lehvi ve’l-Melâhî. Shamela.ws/index.phg/book/875.
• İbn Hurdazbih. Yollar ve Ülkeler Kitabı. Çev. Murat Ağarı. İstanbul: Kitabevi Yay. 2008.
• İbn Kuteybe (v.276), Ebû Muhammed Abdullah b. Muslim ed-Dîneverî. el-Meârif. Thk. Servet Ukkâşe. Kahire: 1992.
• İbn Seleme, Ebû Tâlib Mufaddal b. Seleme b. Âsım Mufaddal (v.290/903). Kitab el-Melâhî ve Esmâuhâ min Kibeli’l-Mûsîkâ. Thk. Gattâs Abdulmelik Haşebe. Kahire: el-Hey’etu’l-Mısriyyetu’l-Âmme li’l-Kitâb, 1984.
• İbnu Dureyd, Ebu Bekr Muhammed b. el-Hasan. el-İştikak. thk. Abdusselam Muhammed Harun. Kahire/Mısır: Mektebetu’l-Hanci, 3. Basım, ts.
• İbnu’l-Esîr (v.630), Ebû’l-Hasen İzzuddîn Alî b. Ebû’l-Kerem. en-Nihâye. Kahire: 1385/1965.
• İbnu’l-Esîr (v.630), Ebû’l-Hasen İzzuddîn Alî b. Ebû’l-Kerem. Usdu’l-Gâbe fî Ma’rifeti’s-Sahâbe. Thk. Alî Muhammed Mu‘avvid - Âdil Ahmed Abdulmevcûd. Beyrut: DKİ, 1415/1994.
• İbnu’l-Fakîh (v.365), Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed el-Hemedânî. el-Buldân. Thk. Yûsuf el-Hâdî. Beyrut: Alemu’l-Kutub, 1416/1996.
• İbnu’l-Mustevfî, Ebû'l-Berekât Şerefiddin Mubarek b. Ahmed el-Erbilî. Târîhu Erbîl. Thk. Sâmî b. Seyyid es-Sakkâr. Irak: İzâretu's-Sakafe ve'l-İ'lâm, 1980.
• İbnu’n-Neccâr el-Bağdâdî, Ebû Abdullah Muhammed b. Mahmûd. Zeylu Târîhi Bağdâd. Thk. Mustafa Abdulkadir Atâ. Beyrut: Daru'l-Kitubi'l-İlmiyye, 1417/1997.
• Kehhâle, Ömer Rıdâ. Mu’cemu’l-Muellifîn. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Kılıç, Mustafa. “İslam Kültür Tarihinde Mûsikî: Başlangıçtan Emevilerin Sonuna Kadar”. AÜİF Dergisi 31: 399-451.
• Krichovsky, İgnati Ulianovich. Târîhu’l-Edebi’l-Cûğrâfi’l-Arabî. Arapçaya çev: Selahuddîn Osman Hâşim. Kahire: 1963.
• Mes‘ûdî (v.345/956), Ebû’l-Hasan Ali b. el-Huseyn. Murûcu’z-Zeheb ve Me‘âdinu’l-Cevher. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1403/1982.
• Muhammed Îsâ Sâlihiyye. el-Mu‘cemu’ş-Şâmil li’t-Turâsi’l-Arabî el-Matbu’. Kahire: 1993.
• Robson, James. The Kitab al-Melâhî of Ebu Talib al-Mufaddal İbn Salama. The Civic Pres, Glasgow 1938.
• Şeşen, Ramazan. İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri. Ankara: 1985.
• Tokay, Ayşe. “İbn Hurdâzbeh’in Mûsikî Risâleleri Üstüne Mukayeseli Bir Çalışma”. Yüksek Lisans Tezi, Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2017.
• Tülücü, Süleyman. “Mufaddal b. Selelme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30: 365. İstanbul: 2005.
• Uludağ, Süleyman. İslâm Açısından Mûsikî ve Semâ‘. İstanbul: İrfan Yayınları, 1976.
• Yahşi, Turgut. Mufaddal b. Seleme’nin Kitabü’l-Melâhi ve Esmâiha Adlı Eserinin İncelenmesi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013.
• Zemahşerî, (v.538), Mahmûd b. Umar. el-Fâik fî Garîbi’l-Hadîs. Thk. Alî Muhammed el-Becâvî-Muhammed Ebû’l-Fadl İbrâhîm. Lubnan: Dâru’l-Marife ts.
• Ziriklî (v.1396), Hayruddîn b. Mahmûd. el-A‘lâm: Kâmûsu Terâcim li-Eşheri’r-Ricâl ve’n-Nisâ’ mine’l-‘Arab ve’l-Muste‘rabîn ve’l-Musteşrikîn. Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 15. Baskı 2002.