GAZZÂLÎ’NİN ULEMA ELEŞTİRİSİ: TECDİTÇİ YAKLAŞIM VE BAZI İTHAMLAR

Yıl 2019, Cilt: 48 Sayı: 48, 303 - 330, 31.12.2019

Ali Karakoyunluoğlu

Öz

İmam Gazzâlî’nin ulemaya yönelik eleştirileri özel bir ilgiyi hak
etmektedir. Çünkü o hem ödünsüz araştırmalar sonunda ulema arasında temayüz
etmiş bir sûfî hem de tasavvufun Sünnî ilim dünyasında yayılmasında etkili
olmuş bir âlimdir. Onu büyük ölçüde etkileyen ilmî-siyasî oluşumlardan biri de
Nizâmiye medreseleridir. Onun Nizâmiye’den ilmî bakımdan aldığı etkiler
Nizâmiye’ye tasavvufî bakımdan yeni fikirler ve tenkitler olarak dönmüştür.
Gazzâlî bu yolla ulemayı tasavvufî bir yenilenmeye davet etmiştir. Ulema
mükâşefe ilmi ve muâmele ilminden ibaret olan âhiret ilimlerini terk etmiştir.
Bunun nedeni ise onların Selef-i sâlihîn ve ilk imamların yolundan
ayrılmalarıdır.

Anahtar Kelimeler

Gazzâlî, ulema, dinî ilimler, tenkit, âhiret

Kaynakça

• AFÎFÎ, Ebu’l-Alâ Afîfî, Tasavvuf: İslâm’da Manevî Hayat, çev. Ekrem Demirli v.dğr., İstanbul: İz Yayınları, 2004.BAKAR, Osman, İslâm Düşüncesinde İlimlerin Tasnifi, çev. Ahmet Çapku, İstanbul: İnsan Yayınları, 2012.BOWEN, H. – [C. E. Bosworth], “Nizâm al-mulk”, The Encyclopedia of Islam (New Edition), 8:69-73, Leiden, 1995.CÂBİRÎ, Muhammed Âbid, Arap-İslâm Aklının Oluşumu, çev. İbrahim Akbaba, İstanbul: Kitabevi Yayınları, Aralık 2001.CEYHAN, Semih, “Tasavvufun Doğuş Devrini Anlamada Anahtar Kavram Olarak Zühd’ün Hakikati ve Dereceleri: Gazzali Yaklaşımı”, 900. Vefat Yılında İmam Gazzali: Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı (07-09 Ekim 2011: İstanbul) (2012): 457-471.ÇAĞRICI, Mustafa, Gazzâlî’ye Göre İslâm Ahlâkı (Teori ve Pratik), İstanbul: Ensar Neşriyat, 2013.GAZZÂLÎ, Ebû Hâmid Muhammed, el-Munkız mine’d-dalâl (Mecmûatü Rasâil içinde), tahk. İbrahim Emîn Muhammed, Kahire: el-Mektebetü’t-Tevfîkıyye, ts.¬_____, el-Mustasfâ min ‘ilmi’l-usûl, 2 cilt, tahk. Hamza b. Zahîr Hâfız, Medine, (h.) 1413._____, Filozofların Tutarsızlığı (Tehâfütü’l-Felâsife), nşr. ve çev. Mahmut Kaya v.dğr., İstanbul: Klasik Yayınları, 2009._____, İhyâu ulûmi’d-dîn, 4 cilt, Beyrut: Dâr İbn Hazm, 2005. GRİFFEL, Frank, Gazâlî’nin Felsefî Kelâmı, çev. İbrahim Halil Üçer v.dğr., İstanbul: Klasik Yayınları, Şubat 2015.HODGSON, Marshall G. S., İslâm’ın Serüveni, 3 cilt, çev. Alp Eker v.dğr., İstanbul: İz Yayınları, 1993.HÜCVÎRÎ, Ali b. Osman Cüllâbî, Keşfu’l-Mahcûb (Hakikat Bilgisi), haz. Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergâh Yayınları, Kasım 2010.IŞITAN, İbrahim, “Dergâhlarda Zâhir-Bâtın Bilgi Dengesinin Sûfî Şahsiyet Gelişimine Katkısı ve Şeyh Şâbân-ı Velî (Ö. 976/1569) Örneği”, III. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu “Kastamonu’da İlmî Hayat ve Kastamonu Âlimleri” (2016): 367-376._____, “Pir-i Sâni Seyyid Mustafa Çerkeşi Efendi’nin Düşüncesinde Zâhir-Bâtın Dengesi”, Çankırı’nın Manevî Mimarları, Çankırı (2017): 49-62.İLHAN, Avni, “Bâtıniyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 5:190-194, Ankara: TDV Yayınları, 1992.KAFESOĞLU, İbrahim, Selçuklular ve Selçuklu Tarihi Üzerine Araştırmalar, İstanbul: Ötüken Neşriyat, Eylül 2014.KUŞEYRİ, Abdülkerim, Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risâlesi, haz. Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergâh Yayınları, Ekim 2009.KUTLUER, İlhan, Yitirilmiş Hikmeti Ararken, İstanbul: İz Yayınları, 2011._____, “Gazzâlî’nin Felsefî Serüveni”, İslâmî Araştırmalar Dergisi 13, sy: 3-4 [Gazâlî Özel Sayısı] (2000): 255-263.MAKDİSİ, George, “Şâfiî’nin Hukukî Teoloji Anlayışı: Usûl-i Fıkhın Kökenleri ve Önemi”, çev. Sami Erdem, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 13-14-15 (1997): 263-294.MENEKŞE, Ömer, “İslam Düşünce Tarihinde Devlet Anlayışı: Mâverdi ve Nizâmülmülk Örneği”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 5, sy. 3 (2005): 193-211.ORMAN, Sabri, Gazâlî: Biyografisi, Hakikat Araştırması, Felsefe Eleştirisi, İhya Hareketi, Etkisi, İstanbul: İnsan Yayınları, 2014._____, Gazâlî’nin İktisat Felsefesi, İstanbul: İnsan Yayınları, 2014.ÖZAYDIN, Abdülkerim, “Hasan Sabbâh”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 16:347-350, Ankara: TDV Yayınları, 1997._____, “Nizâmiye Medresesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 23:188-191, Ankara: TDV Yayınları, 2007.RAHMAN, Fazlur, İslam. çev. Mehmed Dağ v.dğr., Ankara: Ankara Okulu Yayınları, Ağustos 2016.SEYYİD, Eymen Fuâd, “Fâtımîler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 12:228-237, Ankara: TDV Yayınları, 1995.SÜBKÎ, Tâceddin, Tabakâtü’ş-şâfiiyyeti’l-kübrâ, 10 cilt, tahk. Abdulfettâh Muhammed el-Hulv-Mahmûd Muhammed et-Tanâhî, Kahire: İsa el-Bâbî el-Halebî, 1964-76.ŞEREFEDDİN, Mehmed, “Selçûkîler Devrinde Mazâhib”, Marife: Dini Araştırmalar Dergisi 2, sy. 2, (Güz 2002): 265-276.ULUDAĞ, Süleyman, Tasavvuf ve Tenkit, İstanbul: Dergâh Yayınları, Ekim 2016.VURAL, Mehmet, Gazzâlî Felsefesinde Bilgi ve Yöntem, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, Şubat 2011.WATT, W. Montgomery, Müslüman Aydın –Gazâlî Hakkında Bir Araştırma–, çev. Hanifi Özcan, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.