TÜRKLERE FARSÇA ÖĞRETİMİ AMACIYLA HAZIRLANMIŞ BİR ESER: TUHFETU’L-‘UŞŞÂK

Yıl 2018, Cilt: 18 Sayı: 46, 1 - 14, 30.06.2018

Yusuf Öz

https://doi.org/10.32330/nusha.420946

Öz

Selçuklu sultanlarının Anadolu’ya
düzenlediği fetihlerin ve Anadolu Selçuklu Devleti’nin kurulmasının ardından
Farsça da bu topraklara taşınmış; göç eden şairler ve edipler aracılığıyla
edebî dil olarak varlığını sürdürmüş, diğer taraftan eğitim dili olarak da
kullanılmıştır. Miladi on ikinci ve on üçüncü yüzyıllarda Arapça Farsça
sözlüklerin hazırlanması, o dönemin bazı medreselerinde eğitim dilinin Farsça
olduğunu göstermektedir. Farsça zamanla unutulmaya yüz tutsa da edip ve şairler
arasında yaygınlık kazanıyordu. On dördüncü yüzyılın sonlarında Farsça öğretimi
ve öğrenimi bir ihtiyaç haline geldi. Eğitim ve öğretimle meşgul olanlar ve
Farsçaya vakıf olanlar, Türkçe açıklamalı sözlük hazırlamayı ve gramer kitabı
yazmayı gerekli gördüler. Böylece on beşinci yüzyılın başlarından itibaren
Farsça Türkçe sözlük yazımı başladı. Türk asıllı sözlük yazarları sözlüklerinde
mutlaka gramer konularına dair bir bölüm ayırdılar; Farsçaya vâkıf olanlar
gramer kaidelerini içeren bağımsız risaleler yazdılar, nazım kabiliyeti olanlar
da bu kuralları manzum olarak işlediler. Farsça ve gramer kitaplarından ayrı
olarak Farsça konuşma kılavuzları da hazırlanmıştır. Bu tarz kitaplardan biri
de Tuhfetu’l-‘Uşşâk’tır. Bu makalede, Anadolu’da Farsça öğretiminin tarihî
seyrine değinilecek; on beşinci yüzyılda Farsça öğretimi amacıyla bir konuşma
kılavuzu tarzında hazırlanmış ilk eser olduğunu düşündüğümüz Tuhfetu’l-‘Uşşâk
tanıtılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Farsça öğretimi, Farsça Türkçe sözlükler, Tuhfetu’l-Uşşâk, Miftâh-i Zebân-i Fârisî

تحفة العشاق اثری تألیفی به منظور آموزش زبان فارسی به ترکان

Öz

به دنبال فتوحات سلاطین سلجوقی به آسیای صغیر و
تشکیل دولت سلاجقۀ روم زبان فارسی به این سرزمین انتقال یافت و توسط شاعران و
ادیبان مهاجر به عنوان زبان ادبی به حیات خود ادامه داد. تهیه فرهنگ‌نامه‌های عربی
و فارسی بین قرن‌های دوازدهم و چهاردهم میلادی، نشانگر این است که زبان آموزشی در
بعضی از مدارس آن روزگار، فارسی بوده است. هرچند این زبان به تدریج رو به فراموشی
می‌رفت، ولی در محیط دربار سلجوقی و بین خواص و شاعران و ادیبان رایج‌تر می‌شد. در
اواخر قرن چهاردهم میلادی نیاز به آموزش زبان فارسی حاصل شد و کسانی که با امر
آموزش و تدریس در ارتباط بودند و بر این زبان تسلط داشتند به فکر تدوین لغت‌نامه و
قواعد و دستور زبان فارسی افتادند. در اوایل قرن پانزدهم میلادی، روند تالیف فرهنگ‌نامه‌های
دو زبانه، فارسی و ترکی، آغاز شد. فرهنگ‌نویسان ترک‌تبار در لغت‌نامه‌های خود حتما
بابی یا فصلی به دستور زبان فارسی اختصاص دادند و دستور‌نویسان رساله‌هایی مستقل
شامل قواعد صرف و نحو فارسی نوشتند یا قواعد دستور زبان فارسی را به نظم کشیدند.
علاوه بر فرهنگ‌نامه‌ها و دستورها، کتاب‌هایی به صورت راهنمای مکالمه فارسی هم
تهیه شده است. یک نمونه از این کتاب‌ها تحفة العشاق است.

در این مقاله کوشش بر آن است که با اشاره به سیر تاریخی
آموزش زبان فارسی در اناطولی، رساله‌ 
مکالمه زبان فارسی به نام تحفة العشاق که احتمال می رود نخستین کتابی باشد
که به منظور آموزش گفتار زبان فارسی در اوایل قرن شانزدهم میلادی تألیف شده باشد، از
لحاظ ترتیب و محتوی معرفی گردد

Anahtar Kelimeler

آموزش زبان فارسی، تحفة العشاق، فرهنگ‌های فارسی ترکی، مفتاح زبان فارسی

A Work That Prepared for The Purpose of Teaching Persian to Turks: Tuhfetu’l-‘Uşşâk

Öz

After the conquest of the Seljuk sultans to Anatolia and the
establishment of the Anatolian Seljuk State, the Persian language was moved to
this land; also through migrations of poets and scholars, on the other side it
continued its existance as a literary language and was used as an educational
language. The preparation of Arabic-Persian dictionaries in the twelfth and
thirteenth centuries indicates that at that time in the some of madrasah the
language of education was Persian. Although the Persian language started to be
forgotten, it has gained widespread popularity among poets and scholars. In the
late of fourteenth century teaching and learning Persian become a necessity.
Those who are engaged in teaching and learning, those who have knowledge of
Persian; have found it necessary to write a dictionary explain in Turkish and a
grammar  book. Thus, from the beginning
of the fifteenth century, it has been started to be written Persian-Turkish
dictionaries. The Turkish-language dictionary authors have also mantioned grammar
topics in their dictionaries; those who have knowlegde of Persian, have written
independent treatises which include grammatical bases, and those who have verse
ability processed these rules as verse. Persian speech guides was also prepared
separately from the dictionary and grammar books. One of these books is Tuhfetu’l-‘Uşşâk. In this article, the historical perspective of
teaching Persian language in Anatolia will be mantioned; Tuhfetu’l-‘Uşşâk which
is thought to be the first work in the form of a conversation guide for
teaching Persian in fifteenth century will be introduced.

Anahtar Kelimeler

Persian teaching, Persian-Turkish dictionaries, Tuhfetu’l-‘Uşşâk, Miftâh-i Zebân-i Fârisî

Kaynakça

• افشار، ایرج، تحفة العشاق، نامۀ آشنا، سال 8، شماره 23-24، ص. 45.
• اوز، یوسف، فرهنگ های فارسی-ترکی در طول تاریخ، انتشارات سازمان زبان ترک، آنکارا، 2010.
• ----------، فرهنگ‌های فارسی- ترکی، ایران شناسی، سال سیزدهم، شمارۀ 2، تابستان 1380 ش. (2001 م.)، ص. 403-413.
• سیواسی، عبدالحمید، شاهنامه، دست‌خطی، کتابخانه سازمان زبان ترکی، شماره 2/ 535.
• عنصری، آنا دردی ، مروری بر یک نسخه خطی دو زبانۀ فارسی – ترکی از دوره صفویه، گزارش میراث، دوره دوم، سال ششم، شمارۀ سوم و چهارم، مرداد- آبان ماه 1391 ش.، ص. 35-38.
• لادقی، مطهر بن ابی طالب، مفتاح الادب، دست‌خطی، کتابخانه سلیمانیه، بخش شازه‌لی، شماره 3/147.
• محمد بن حاجی الیاس، تحفة الهادیه، دست خطی، کتاب‌خانه ملی آنکارا، شماره Yz A 3263.