Fas (el-Mağrib) ile Endülüs Arasındaki Siyasi İlişkiler

Yıl 2020, Cilt: 3 Sayı: 1, 169 - 192, 25.06.2020

Lütfi Şeyban

Öz

Endülüs tarihi ve medeniyeti alanındaki bilimsel çalışmaların belli başlı kaynak coğrafyalarından birisi de Fas ülkesi yani Mağrib’tir. Fas, İslam’ın ilk yayılma döneminde fethedilerek Emevîler’e (661-750) bağlı İfrîkıya eyaletinin bir parçası haline dönüştürüldü. 711 Yılında Mağrip’ten İspanya’ya çıkarma yaparak orayı da fetheden Müslümanlar, kısa sürede Endülüs’ü mümtaz bir İslam yurdu haline getirdiler. İşte bu tarihî süreçte, Fas merkezli Mağriplilerin bu sürece katkıları, diğerlerinden çok daha fazla oldu. Fas veya Mağrib, Endülüs devirlerinde onunla tek bir organizma gibi bütünleşerek “Afrika’nın Endülüs’ü” sıfatını kazandı. Endülüs’ten bakıldığında IX. asırda İdrisîler ile başlayan ve daha sonra Murâbıtlar, Muvahhidler ve Merînîler dönemlerinde süren ilişkiler, hem Endülüs’ün müdafaasına hem de insan kaynakları bakımından zenginleştirilmesine yaramıştır. Fas tarafından bakıldığında ise bu ilişkiler, bölgenin siyaset, iktisat, tarım, ilim, kültür, sanat ve mimari alanlarında büyük kazanımlar elde etmesine vesile olmuştur. Endülüs’ün kaybından sonra Endülüslülerin başta gelen sığınakları olması hasebiyle ise “Yaşayan Endülüs” olarak anılmaya başlanmıştır. Çünkü XV.-XVI.-XVII. asırlarda onbinlerce Endülüslü bu ülkeye göç ederek yaşama imkânı buldu. İşte bu nedenle, Endülüs’ün Fas ile ilişkilerinin araştırılması önem arz etmektedir. Peki bu sonucu hazırlayan tarihi ve coğrafi şartlar ile o şartlarda gerçekleşen tarihi ilişkiler nelerdi? Bu çalışmada Endülüs-Fas ilişkilerine konu teşkil eden tarihi gelişmelerin belirlenmesi ve değerlendirilmesi amaç edinilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Fas, Endülüs, Mağrib, İspanya, ilişkiler

Destekleyen Kurum

--

Proje Numarası

--

Teşekkür

--

Political Relations Between Morocco (al-Maghrib) and Andalusia

Öz

One of the main resource geographies of scientific studies in the field of Andalusian history is the Moroccan country, the Maghrib. Morocco became a region of the Province of Ifrikia (North Africa) at the Umayyad Period (661-750). Then, in 711, the Muslims who conquered the area from Maghreb to Spain, made Al-Andalus a great Islamic land in a short time. During this duration, the Moroccan-based Maghreb's contributions to this duration were much more important than others. Thus, Morocco merged with Andalusia as a single organism for many centuries and gained the title of "African Andalusia". From the Andalusia, the relations that started with the Idrisids in the 9th century and then continued during the periods of Almoravids, Almohads and Merinids served both the protection of Al-Andalus and its enrichment in terms of human resources. From Morocco, these relations have led the region to achieve great gains in the fields of politics, economics, agriculture, science, culture, art and architecture. After the loss of Al-Andalus, it became known as “Living Andalusia” because it is the leading refuge of the Andalusians. So, in the 15-16-17 centuries, tens of thousands of Andalusians had the opportunity to live by migrating to this country. In this study, it is aimed to identify and evaluate historical events in Andalusian-Moroccan relations.

Proje Numarası

--

Kaynakça

• Bibliyografya
• A. Kaynaklar
• Şerîf el-İdrîsî, Muhammed b. Abdullah el-Hammûdî (493/1100-548/1154), Nüzhetü'l-müştâk fî İhtirâkı'l-âfâk, I, Âlemü'l-Kütüb, Beyrut 1989.
• İbn Bessâm, Ebu’l-Hasen Alî eş-Şenterînî (ö. 542/1147), ez-Zahîra fî mehâsini ehli'l-Cezîre, thk. S.M. el-Bedrî, I-IV, Beyrut 1998.
• Dabbî, Ahmed b. Yahya (ö.599/1203), Buğyetü’l-Mültemis fî târîhi ricâli ehli’l-Endelüs, nşr. İdâretü İhyâi’t-Türâs, Dâru’l-Kâtibi’l-Arabî, Kahire 1967.
• İbnü’l-Esîr, İzzeddîn Ebu’l-Hasan Alî eş-Şeybânî (ö.630/1233), el-Kâmil fî’t-târîh, X-XII, Dâru Sâdır, Brill 1967'den Beyrut 1979-1982.
• İbn Hallikân, Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed (ö. 681/1282), Vefeyâtü'l-A'yân ve enbâʾü ebnâʾi’z-zamân, nşr. İhsan Abbas, Dâru Sâdır, VII, Beyrut 1978.
• İbn Abdülmelik el-Merrâküşî, Muhammed b. Muhammed (ö.703/1303), Kitâbü’z-zeyl ve’t-tekmile li kitâbeyi’l-mevsûl ve’s-sıla, nşr. M. b. Şerife, II, Matbûâtü Ekâdemiyyeti'l-Memleketi'l-Mağribiyye, Rabat 1984.
• İbn İzârî, Ebu’l-Abbas Ahmed b. Muhammed (ö. 712/1312’den sonra), el-Beyânü'l-muğrib fî ahbâri'l-Endelüs ve'l-Mağrib, thk. İhsan Abbas, Dâru’s-sekâfe, III, Beyrut 1983.
• Ebu’l-Fidâ’ İsmaîl b. Ali (ö. 732/1331), el-Muhtasar fî ahbâri’l-beşer, nşr. Mahmud Deyyûb, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, I, Beyrut 1997.
• İbn Ebû Zer’, Ebu’l-Hasan Ali (ö. 741/1340), el-Enîsü’l-mutrib bi-ravdı’l-kırtâs fî ahbâri mülûki’l-Mağrib ve târîhi medîneti Fâs, nşr. G. Johann Tornberg, Dâru’l-Mansûr, Rabat 1973.
• Himyerî, Muhammed b. Abdülmü’min (ö.727/1327), er-Ravdu'l-mi'târ fî haberi'l-aktâr, nşr. İhsan Abbâs, Mektebetü Lübnan, Beyrut 1984.
• İbnü’l-Hatîb, Lisânüddin Muhammed b. Abdullah el-Gırnâtî (713-776/1313-1374), A'mâlü'l-a'lâm fîmen bûyia kable’l-ihtilâm min mülûki’l-İslam, nşr. E. Levi-Provençal, Dâru’l-Mekşûf, Beyrut 1956.
• İbnü’l-Hatîb, Lisânüddin Muhammed b. Abdullah el-Gırnâtî (713-776/1313-1374), el-İhâta fî ahbâri Gırnâta, nşr. M.Abdullah ’İnân, Dâru’l-Mekşûf, I, Kâhire 1973.
• el-Hulelü’l-mevşiyye fî zikri’l-ahbâri’l-Merrâküşiyye (783/1381), nşr. I.S.A. Allouche, Rabat 1936.
• Kalkaşendî, Ahmed b. Ali (ö.821/1418), Subhu’l-a’şâ fî sınâati’l-inşâ, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, V, Beyrut 1987.
• Hasan el-Vezzân, İbn Muhammed el-Gırnâtî, Afrikalı Leo (ö. 957/1550’den sonra), Vasfu İfrîkıyâ, nşr. M. Haccî-M. Ahdar, Dâru’l-Garbi’l-İslamî, I, Beyrut 1983.
• Piri Reis (960/1553), Kitâb-ı Bahriyye, haz. Yavuz Senemoğlu, Tercüman, İstanbul 1972.
• Makkarî, Ebu’l-Abbas Ahmed b. Muhammed Tilemsânî (ö.1041/1631), Nefhu't-tîb min gusni’l-Endelüsi’r-ratîb ve zikru vezîrihâ Lisâniddîn İbni’l-Hatîb, nşr. Yusuf M. Bukâî, Dâru’l-Fikr, I-V, Beyrut 1998.
• İbn Ebû Dinar, Ebû Abdullah Muhammed b. Ebü'l-Kâsım er-Ruayni (1110/1698’den sonra), el-Mûnis fî ahbâri İfrîkıyye ve Tûnis, Dârü'l-Mesîre, Beyrut 1993.
• B. Tetkik Eserler
• Abbâdî, Ahmed Muhtâr, Fî’t-târîhi’l-Abbâsî ve’l-Fâtımî, Müessesetü Şebâbi’l-Câmia, İskenderiye 1987.
• Abbâdî, Ahmed Muhtâr, Fî târîhi’l-Mağrib ve’l-Endelüs, Dâru’n-nehdati’l-Arabiyye, Beyrut, ty.
• Altundağ, Şinasi, “Murâbıtlar”, İA, VIII, 580-586.
• Altundağ, Şinasi, “Muvahhidler”, İA, VIII, 765-775.
• Ashtor, Eliyahu, Jews of Moslem Spain, trn. J.M. Klein, I, Philadelphia 1993.
• Bahrami, Beebe, The Persistence of the Andalusian Identity in Rabat, Morocco, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Penn Libraries, University of Pennsylvania 1995.
• Bardakçı, Mehmet N., "İbnü’l-Arabî Öncesi Endülüs’te Tasavvuf", İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi (İbnü’l-Arabî Özel Sayısı-2), S. 23 (2009), s. 325-355.
• Basset, Rene, “Berberiler”, İA, II, 525-34.
• Basset, Rene, “İbn Tûmert”, İA, V/2, 831-833.
• Bello, María Isabel Fierro, "Entre el Magreb y al-Andalus: la autoridad política y religiosa en época almorávide", Balaguer 1105: cruïlla de civilitzacions, Fiocel Sabaté i Curull (aut. 2007), s. 99-120.
• Beneşrîfe, Muhammed b. Abbûd, Cevânib mine'l-vâki'l-Endelüsî fi'l-karni'l-hâmisi'l-Hicrî, Titvân 1987.
• Beneşrîfe, Muhammed b. Abbûd, “el-Endelüs ve’l-Mağrib”, Muallimetü’l-Mağrib, Encyclopedie du Maroc, III, 820-822.
• Bilge, Mustafa L., “Osmanlı-Fas Münasebetleri”, DİA, https://islamansiklopedisi.org.tr/fas#3-osmanli-fas-munasebetleri (26.04.2020).
• Bilgin, Feridun, “Osmanlı Hâkimiyetindeki Tunus’a Endülüs Müslümanlarının (Müdeccenler-Moriskolar) Göçleri (XVI.-XVII. Asırlar)”, Akademik İncelemeler Dergisi, 8/1 (2013), s. 29-49.
• Bostan, İdris, Beylikten İmparatorluğa Osmanlı Denizciliği, Kitap Yayınevi, İstanbul 2006.
• Branco, Marco di - Kordula Wolf, “Berbers and Arabs in the Maghreb and Europe, medieval era”, The Encyclopedia of Global Human Migration, Blackwell Publishing Ltd. 2013, s. 1-8.
• Bûtşîş, İbrahim Kâdirî, el-Mağrib ve’l-Endelüs fî Ahdi’l-Murâbıtîn, Dâru’t-talîa, Beyrut 1993.
• Carrasco, Diego Melo, "Al-andalus y el Magreb: nazaríes y benimerines; notas en torno a una 'historia paralela”, Marruecos y América Latina, ed. J.J. Vagni-L. Calle, Coquimbo 2014, s. (29-46).
• Castro, Francisco Vidal-Manuel Villar Raso, El zoco: vida económica y artes tradicionales en al-Andalus y Marruecos, Series: El legado andalusí, Sierra Nevada, Granada 1995.
• Ceran, İsmail, "Merînîler", DİA, Çevrimiçi: islamansiklopedisi.org.tr/meriniler (18.04.2020).
• Demirkent, Işın, “Franklar”, DİA, Çevrimiçi: islamansiklopedisi.org.tr/franklar (11.04.2020).
• Denedeş, İ. Abdüllatîf, el-Endelüs fî nihâyeti’l-Murâbıtîn ve müstehilli’l-Müvahhidîn: Asru’t-tavâifi’s-sânî (1116-1151), Dâru’l-Garbi’l-İslamî, Beyrut 1988.
• Dozy, Reinhart, “Endülüs Tarihi”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, çev. Heyet, IV, Esra, Konya 1994.
• Dursun, Davut, "Afrika", DİA, Çevrimiçi: islamansiklopedisi.org.tr/afrika#2-tarih (19.03.2020), s. 418-426.
• Düveydâr, Hüseyin Yusuf, el-Müctemaü’l-Endelüsî fî’l-asri’l-Ümevî (138-422/755-1030), Matbaatü’l-Hüseyni’l-İslâmiyye, Kâhire 1994.
• Ebâ’l-Hayl, Muhammed b. İbrahim, el-Endelüs fî’r-rub’i’l-ahîr mine’l-karni’s-sâlisi’l-Hicrî (275-300/888-912), Mektebetü’l-Melik Abdülazizi’l-âmmeti’s-Suûdiyye, Riyad 1995.
• Enamorado, Virgilio Martínez, "Idrisíes y omeyas. La gestación de dos estados en el Occidente musulmán", Exposición Triángulo de al-Andalus, catálogo de la exposición (Alcazaba de los Udaya, octubre 2003-enero 2004), Granada (2003), s. 54-65.
• Encyclopedia Britannica, Çevrimiçi: britannica.com/topic/Vandal-Germanic-people (11.04.2020).
• Fığlalı, Ethem Ruhi, "Fah", DİA, Çevrimiçi: islamansiklopedisi.org.tr/fah (12.04.2020).
• Feylâlî, Abdülaziz, el-Alâkâtü’s-siyâsiyye beyne’d-Devleti’l-Ümeviyye fi’l-Endelüs ve düveli’l-Mağrib, el-Müessesetü’l-vataniyye li’l-kitâb, el-Cezâir 1983.
• Fuâd Seyyid, Eymen, “Fâtımîler”, DİA, Çevrimiçi: islamansiklopedisi.org.tr/fatimiler#1 (14.04.2020).
• Gómez-Rivas, Camilo, “The Ransom Industry and the Expectation of Refuge on the Western Mediterranean Muslim–Christian Frontier, 1085–1350", The Articulation of Power in Medieval Iberia and The Maghrib, ed. Amira K. Bennison, Oxford University Press, Oxford 2014, s. 217-232.
• Hallâk, Hasan Ali, el-Alâkâtü’l-hadâriyye beyne’ş-şark ve’l-garb fi’l-usûri’l-Vüstâ: el-Endelüs-Sikilliye ve’ş-Şâm, Darü’l-Camiiyye, Beyrut 1986.
• Harekât, İbrahim, el-Mağrib abre’t-târîh, Dâru’r-reşâdü’l-hadîse, I-III, ed-Dârulbeyzâ’ 1984.
• Harekât, İbrahim, "Fas-Kültür ve Medeniyet", DİA, https://islamansiklopedisi.org.tr/fas#5-kultur-ve-medeniyet (26.04.2020).
• Harekât, İbrahim, “Fas-Tarih”, DİA, Çevrimiçi: islamansiklopedisi.org.tr/fas#2-tarih (11.04.2020).
• Harekât, İbrahim, “Mağrib”, DİA, Çevrimiçi: islamansiklopedisi.org.tr/magrib#1 (13.04.2020).
• Harîrî, M. İsa, Târîhu’l-Mağribi’l-İslamî ve’l-Endelüs fi’l-asri’l-Merînî 610/1213-869/1465, Dâru’l-kalem, Kuveyt 1987.
• Hasan, Âmir A. Abdullah, Devletü Benî Merîn: Târîhuhâ ve siyâsetühâ ticâhe Memleketi Ğırnâta el-Endelüsiyye ve’l-Memâliki’n-Nasrâniyye fî İsbanya (668-869/1269-1465), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Câmiatü’n-Necâh el-Vataniyye-Külliyyetü’d-Dirâsâti’l-Ulyâ, Nablus (Filistin) 1424/2003.
• Hasan, Hasan İbrahim, Siyasi-Dini-Kültürel-Sosyal İslam Tarihi, çev. İsmail Yiğit, Kayıhan Yayınları, İstanbul 1985-1986.
• Herrero, Omayra, "las distintas visiones de un conquistador beréber según las fuentes medievales", Biografías Magrebíes: Identidades y Grupos Religiosos, Sociales y Políticos en el Magreb Medieval, ed. Mohamed Meouak, CSIC, Madrid 2012, s. 141-186.
• Hess, Andrew C., “The Moriscos: An Otoman Fifth Column in Sixteenth-Century Spain”, The American Historical Review, Volume LXXIV, N. 1 (October 1968), s. 1-25.
• Hess, Andrew C., Unutulmuş Sınırlar: 16. Yüzyıl Akdenizi’nde Osmanlı-İspanyol Mücadelesi, çev. Özgür Kolçak, Küre Yayınları, İstanbul 2010.
• Historia de Marruecos, Director: José Crespo Redodo, Consejería de Educación Embajada de España Marruecos, Rabat 1992.
• Hitti, Philip Khuri, Siyasî ve Kültürel İslam Tarihi, çev. Salih Tuğ, III, Boğaziçi, İstanbul 1989.
• Hodgson, M.G.S., İslam’ın Serüveni, çev. Berkay Ersöz, Phoenix Yayınevi, Ankara 2017.
• İnân, Muhammed Abdullah, Devletü’l-İslam fi’l-Endelüs, Mektebetü’l-Hâncî, I-VI, Kâhire 1997.
• James, D., “Al-Andalus in Africa: Some Notes On The Transfer of Technology by The 17th Century Spanish Morisco Refugees to North Africa and The Sahel”, Al-Andalus in Africa, Manuscripta Orientalia, 17/2 (2011), December, s. 28-30 (28-32).
• Kennedy, Hugh, Muslim Spain and Portugal, Longman, London 1996.
• Lapidus, Ira M., İslâm Toplumları Tarihi/Hz. Muhammed’den 19. Yüzyıla, çev. Yasin Aktay, İletişim, İstanbul 2016.
• Lewis, Bernard, Çatışan Kültürler: Keşifler Çağında Hristiyanlar, Müslümanlar, Yahudiler, İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1996.
• Manzana Rodríguez, M. Ángel, “Sociedad, linajes y cohesión tribal en el Mágreb bajomedieval: consideraciones sobre las teorías de Ibn Jaldûn”, Biografías Magrebíes: Identidades y Grupos Religiosos, Sociales y Políticos en el Magreb Medieval, ed. Mohamed Meouak, CSIC, Madrid 2012, s. 273-295.
• Manzano, Miguel Á., "La Península Ibérica y el norte de África en los inicios del bajo Medievo: relaciones políticas y apuntes historiográficos", 711-1616: de árabes a moriscos Una parte de la Historia de España, ed. M. Fierro vd., Al-Babtain Foundation, Córdoba 2012, s. 67-86.
• Marçais, Georges, Bilâdü’l-Mağrib ve alâkatühâ bi’l-Maşrıkı’l-İslamî fi’l-usûri’l-vüstâ, çev. M.A. Heykel, İskenderiye 1991.
• Meral, Ruveyda, Tasavvuf Tarihinde Horasan ve Endülüs Etkileşimi: Abdullah el-Ensârî el-Herevî ve İbnü’l-Arîf Örneği, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, MÜ. SBE., İstanbul 2019.
• Mes’ad, Sâmiye Mustafa, el-Alâkâtü beyne’l-Mağrib ve’l-Endelüs fî asri’l-Hilâfeti’l-Ümeviyye (300-399/912-1008), Ayn li’ddirâsât ve’l-buhûsi’l-insâniyye ve’l-ictimâiyye, İskenderiye 2000.
• Mûnis, Hüseyin, Târîhü’l-Mağrib ve hadâratühû, Beyrut 1992.
• Murphy, James C., The History of the Mahometan Empire in Spain, William Bulmer and Co., London 1816.
• Nadeau, Carolyn A., “Contributions of Medieval Food Manuals to Spain‘s Culinary Heritage”, Cincinnati Romance Review, 33 (Winter 2012), s. 59-77.
• Öz, Mustafa, "Muhammed b. Abdullah el-Mehdî", DİA, Çevrimiçi: islamansiklopedisi.org.tr/muhammed-b-abdullah-el-ehdi (18.04.2020).
• Özdemir, Mehmet, Endülüs Müslümanları, I, TDV, Ankara 1994.
• Özdemir, Mehmet, "Hammûdîler", DİA, Çevrimiçi: islamansiklopedisi.org.tr/hammudiler (12.04.2020).
• Özdemir, Mehmet, “İbn Rüşd’ün Yaşadığı Dönemde Endülüs”, İbn Rüşd, Kayseri, E.Ü. Gevher Nesibe Tıp Merkezi, 1994, s. 1-35.
• Özdemir, Mehmet, "Müvelledûn", DİA, Çevrimiçi: islamansiklopedisi.org.tr/muvelledun--endulus (19.04.2020).
• Özkuyumcu, Nadir, Mısır ve Kuzey Afrika’nın Müslümanlar Tarafından Fethi, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Manisa 2007.
• Öztuna, Yılmaz, İslam Devletleri, Devletler ve Hanedanlar, Kültür Bakanlığı, I, Ankara 1996.
• Razûk, Muhammed, el-Endelüsiyyûn ve hicrâtühüm ilâ’l-Mağrib hilâle’l-karneyn 16-17, İfrîkıya eş-Şark, Rabat 1991.
• Razûk, Muhammed, "İdrîsîler", DİA, Çevrimiçi: islamansiklopedisi.org.tr/idrisiler (11.04.2020).
• Rouighi, Ramzi, The Making of a Mediterranean Emirate: Ifriqiya and Its Andalusis, 1200-1400, University of Pennsylvania, Philadelphia 2011.
• Ramzi Rouighi, "The Andalusi origins of the Berbers?", Journal of Medieval Iberian Studies, 2/1, January 2010, s. 93–108.
• Rosser-Owen, Mariam, "Andalusi Spolia in Medieval Morocco: 'Architectural Politics, Political Architecture”, Medieval Encounters, 20 (2014), s. 152-198.
• Rouighi, Ramzi, "The Berbers of the Arabs", Studia Islamica, 106 (2011), s. 49-76.
• Sánchez, P., "Marruecos tras la conquista islámica. Un estudio de geografia dialectal", EDNA, 11 (2007), 101-119.
• Sénac, Philippe, Le Maghreb, al-Andalus et la Méditerranée occidentale (VIIIe-XIIIe siècle), Université de Toulouse, Le Mirail 2007.
• Shatzmiller, Maya, “al-Muwahhidûn”, EI2, C.VII, 801-802.
• Sîsâlim, İsâm Sâlim, Cüzürü’l-Endelüsi’l-Mensiyye, Dâru’l-ilm li’l-melâyîn, Beyrut 1984.
• Şendeb, M. Hüseyin, el-Hadâratü’l-İslamiyye fî Bağdâd fi’n-nısfı’s-sânî mine’l-karni’l-hâmisi’l-hicrî (467-516), Dâru’n-nefâis, Beyrut 1984.
• Tabakoğlu, H. Serdar, Akdeniz’de Osmanlı-İspanya Rekabeti, 1560-1574: Teşkilat, Denizgücü ve Savaş, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2016.
• Ubûdî, Câsim - Cengiz Tomar, "İbnü’l-Hatîb, Lisânüddin", DİA, Çevrimiçi: islamansiklopedisi.org.tr/ibnul-hatib-lisanuddin (18.04.2020).
• Uludağ, Süleyman, "İbn Haldûn", DİA, Çevrimiçi: islamansiklopedisi.org.tr/ibn-haldun#1 (18.04.2020).
• Usaymî, Eymân bint Dahîlüllâh, el-Alâkâtü’l-ilmiyye beyne’l-Endelüs ve Medîteti Fâs (201-897/817-1492), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Câmiatü Ümmi’l-kurâ-ed-Dirâsâtü’l-ulyâ’t-târîhiyye, Mekke 2009.
• Valérian, Dominique, "Contrôle et Domination Politique de L’espace dans le Maghreb Central (VIIE-XIE Siècle)", La légitimation du pouvoir au Maghreb médiéval, Madrid 2011, s. 136 (135-143).
• Penelas, Mayte, "Islamisation et arabisation de l’Occident musulman médiéval (viie-xiie siècle)", Annliese Nef, ed. D. Valérian, Publications de la Sorbonne, Paris 2013, http://journals.openedition.org/mcv/5019.
• Valérian, Dominique, “Le rôle de la diaspora andalouse dans le commerce des ports maghrébins (XIe-XVe siècle)”, journals.openedition.org/framespa/2939.
• Voguet, Élise, “Cadíes y cadiazgo en al-Andalus y el Magreb medieval”, Estudios onomástico-biográficos de al-Andalus, CSIC, Madrid 2012, s. 225-230.
• Voguet, Élise, “Islamisation de ‘l’intérieur du Maghreb’: les fuqahâ’ et les communautés rurales”, Revue des mondes musulmans et de la Méditerranée, 126, 141-152.
• Warmington, Brian H., North Africa/The Vandal Conquest, Çevrimiçi: britannica.com/place/North-Africa/The-Vandal-conquest.
• Watt, W. Mongomery, Fî târîhi İsbanya el-İslamiyye, çev. M. Rıza Mısrî, Şeriketü'l-Matbûât, Beyrut 1994.
• Yazılıtaş, Nihat, "Fâtımî Ordusunu Meydana Getiren Etnik Unsurlar", Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 18, Konya (2005), s. 189-210.
• Yıldız, Hakkı Dursun, “Abbâsîler”, DİA, Çevrimiçi: islamansiklopedisi.org.tr/abbasiler#1 (13.04.2020).
• Yıldız, Hakkı Dursun, "Berberiler", DİA, Çevrimiçi: islamansiklopedisi.org.tr/berberiler (11.04.2020).
• Yiğit, İsmail, Siyasi-Dini-Kültürel-Sosyal İslam Tarihi/Endülüs (Gırnata) Beni Ahmer Devleti ve Kuzey Afrika İslam Devletleri, IX, Kayıhan Yayınları, İstanbul 1995.
• Yver, G., “İfrîkıye”, İA, V/2, 939-40.
• Za’ferânî, Haim, Yahûdü’l-Endelüs ve’l-Mağrib, trc. Ahmed Şemlân, I, Rabat 2000.
• Zebîb, Necîb, el-Mevsûatü’l-âmme li-târîhi’l-Mağrib ve’l-Endelüs, Dâru’l-emîr, II, Beyrut 1995.
• Zeytûn, M. Muhammed, el-Müslimûn fî’l-Mağrib ve’i-Endelüs, el-Mektebetü’l-İskenderiyye, İskenderiye 1990.