Eyyûbîler Dönemi'nde Vezaret Müessesesinin Güçlenmesi ve İbn Şükr'ün Yönetimi: Siyasi, İdari ve Sosyal Etkileri

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 2, 590 - 614, 26.12.2023

Mahmut Recep Keleş

https://doi.org/10.48120/oad.1331673

Öz

Eyyûbî Devletinin kurucusu olan Selahaddin vezir tayin etmemiş ve onun yerine tecrübe ve ilim sahibi müşavirlerle devlet yönetimini yürütmüş ve divanlara etkin bir şekilde katılarak istişarelerde bulunmuştur. Selahaddin'den sonra gelen sultanlar Fâtimîler döneminde olduğu gibi vezaret müessesesini tekrar ayağa kaldırıp güçlendirmişlerdir. El-Melikü'l-Âdil döneminde vezirler Fâtimîler dönemindeki gibi olmasa da Abbasîler dönemi bürokrasisine benzeyen bir yapıya sahip olup mali işlerle meşgul olan ve beytülmali yöneten görevlilerdi. El-Melikü'l-Âdil'in ağabeyi Selahaddin’in aksine vezir tayin etmesinin nedenleri arasında onların nüfuzundan yararlanmak ve rakiplerini ortadan kaldırmak bulunmaktaydı. İbn Şükr, Melik Adil’in iktidarını sağlamlaştırmak için Selahaddin Eyyûbî dönemindeki eski bürokratları tasfiye etmiştir. Bu durum İbn Şükr’ün, Eyyûbî devletindeki gücünü sürekli olarak artırmış ve bürokratları tasfiye ederek yönetimi kontrol altında tutmasına neden olmuştur. El-Melikü’l-Kâmil sultan olunca ortaya çıkan problemlerin çözümü noktasında daha önce tartışma yaşadığı İbn Şükr’ü vezir olarak tayin etmek zorunda kalmıştır. İbn Şükr’ün ikinci vezirlik dönemi birincisine göre daha etkili olmuş ve özellikle isyan eden ve mallarını kontrolsüz bir şekilde arttıran devlet adamlarının mallarını müsadere etmiştir. Ayrıca Haçlılarla iş birliği halinde olan Hristiyan tüccarlara karşı ağır vergiler getirmek suretiyle el-Melikü’l-Kâmil’in Dimyat’ın işgali ve sonrasında gelişen pek çok isyan dolayısıyla boşalan hazineyi tekrar doldurmak suretiyle başarılı bir maliye politikası ortaya koymuştur. Bu makalede, Selahaddin, el-Melikü'l-Âdil ve el-Melikü’l-Kâmil gibi Eyyûbî dönemi hükümdarları tarafından vezirlik müessesesinin kullanılması ve vezirlerin rolüyle ilgili durumları anlatıldı. Makalede ayrıca İbn Şükr'ün gücünün arttırılması, devletin kontrol altında tutulması, mezhepler arası mücadelelerin önlenmesi ve maliye politikası gibi konulara da değinildi. Genel olarak, makalede Eyyûbî devletindeki hükümdarların yönetim stratejileri ve bürokratik yapılanmanın nasıl kullanıldığına odaklanıldı.

Anahtar Kelimeler

Eyyûbiler, El-Melikü’l-Adil, El-Melikü’l-Kamil, İbn Şükr, Vezaret

The Strengthening of the Vizierate Institution and the Rule of Ibn Shukr in the Ayyubid Period: Political, Administrative and Social Effects

Öz

Saladin, the founder of the Ayyubid State, did not appoint a vizier but instead managed the state administration through judges and other advisors, actively participating in consultations in the divans. The subsequent sultans, unlike the Fâtımîds period, revived and strengthened the vizierate institution. During the reign of Al-Malik al-Adil, the viziers had a structure resembling the Abbasid period bureaucracy, dealing with financial affairs and managing the treasury. This constant increase in Ibn Shukr's power within the Ayyubid state enabled him to control the administration by eliminating bureaucrats. Moreover, he intervened in inter-sectarian conflicts and was concerned about sectarian disputes posing a threat to the existence of the state. Ibn Shukr's effective power in the Ayyubid state led to conflicts with the heir apparent, Malik Kâmil, and his dismissal from his position. After Ibn Shukr, Malik Adil appointed Mikdam ibn Shukr as vizier, but finding him less successful than his predecessor, he also dismissed him and governed the state without a vizier, as in the time of Saladin. However, when Malik Kâmil became sultan and faced problems that required solutions, he had to appoint Ibn Shukr as vizier, whom he had previously argued with. Ibn Shukr's second tenure as vizier was more effective than the first, and he seized the properties of the state officials who rebelled and increased their wealth without control. Furthermore, he implemented a successful fiscal policy by imposing heavy taxes on Christian merchants collaborating with the Crusaders, thereby replenishing the depleted treasury due to the occupation of Damietta by Malik Kâmil and the subsequent uprisings. In this article, the utilization of the vizier institution by rulers of the Ayyubid period such as Salahaddin, Al-Malik al-Adil, and Malik al-Kâmil, and the situations regarding the roles of viziers were described. Additionally, the duties and influences of viziers like Ibn Shukr and Mikdam ibn Shukr were emphasized. The article also touched upon topics such as the empowerment of Ibn Shukr, maintaining control over the state, preventing inter-sectarian conflicts, and fiscal policies. Overall, the article focuses on the governance strategies of the rulers in the Ayyubid state and how the bureaucratic structure was utilized.

Anahtar Kelimeler

Ayyubids, Al-Malik al-Adil, Al-Malik al-Kamil, Ibn Shukr, Vizier.

Kaynakça

• Abdülvehhâb, Hasan, Târîhu’l-Mesâcidi’l-Eseriyye, Kahire: 1946.
• Alaslan, Hamdi, “İslâm Devletlerinde Vezirlik Müessesesine Genel Bir Bakış”, Türk Dünyası Araştırmaları, S.98, 4.
• Apak, Âdem, “Şeybe” DİA, C. XXXIX, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 2010, 47-48.
• Ayaz, F. Y. "Abbâsîler’den Mısır’da Kurulan Hanedanlara Vezirlik Müessesesi". İslam Araştırmaları Dergisi (2012).
• Behrens, Dorıs -Abouseıf, "Hâkim Camii", TDV, C. XV, İstanbul, 1997, 84-185.
• Ebû Şâme, Zeylü’r-Ravzeteyn, hk. Muhammed Zahid b. el-Hasan el-Kevseri, Beyrut, 1974.
• Ebü’l-Fidâ, el-Muhtasar fi Ahbari’l-Beşer, thk. Muhammed Zeynühüm Muhammed Azeb, Yahyâ Seyyid Hüseyin, Muhammed Fahri el-Vasıf, Kahire (T.Y).
• Eisenberg, J., “Hâmân” MEB İslam Ansiklopedisi, C. V, İstanbul, 1978, 178.
• el-Münzirî, Abdülazîm b. Abdülkavî, et-Tekmile li-Vefeyâti’n-Naḳale (nşr. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf), I-IV, Beyrut 1401/1981.
• Ertaş, Kasım, "Fâtımî Devleti’nin Yönetiminde Ermeni Vezirler ve Sosyal-Siyasi Hayattaki Rolleri", Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8 / 17 (Ağustos 2017): 63-84.
• Eyice, Semavî, “Amr b. Âs Camii”, TDV, C. III, İstanbul l991: 81-82
• Goitein, Shelomo D., (1967–1988), A Mediterranean Society, Berkeley: University of California Press, 1988.
• Hamevî, Yâkût, Muʿcemü’l-Büldân, thk. Ferid Abdülazîz Cündi, Dârü'l-Kütübi'l-. İlmiyye, Beyrut, 990.
• Hançabay, Halil İbrahim, “Nâsır- Lidînillah Dönemi Abbâsî Vezirleri (575-622/1180-1225)”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29/2 (Aralık 202): 391-429.
• http://egyptian1.com/archives/1039: 12 Haziran 2023.
• İbn Abdüzzahir, "El-Ravzatü’l-Behiyyetü’z-Zahire Fi Hıtati’l-El-Ma'ziye, nşr, Eymen Fuad Seyyid, Kahire 1996.
• İbn Ebû Usaybia, Uyunü'l-Enba' fî Tabakati'l-Etıbba, thk.Amir en-Neccar, Kahire: Dâru’l-meârif, Kahire 2001.
• İbn Hallikân, Vefeyâtü’l-A’yân, thk. İhsan Abbas, Beyrut Daru Sadr, 1977.
• İbn Kesir, el-Bidâye ve’n-Nihaye, thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türki, Cize Hicr li't-Tıbaa ve'n-Neşr, 1998.
• İbn Şeddâd, el-A’lakü’l-hatîre fî Zikri Ümerâ fi’ş-Şam ve’l-Cezire, thk. Yahyâ Zekeriyyâ Abbare, Dımaşk 1991.
• İbn Tagribirdî, Nücûmü’z-Zâhire fî mülûku Mısır ve Kahire, Kahire : Matbaatu Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1932.
• İbn Vâsıl, Müferricü’l-Kürûb fî Ahbâri Benî Eyyûb, thk. Cemâleddin eş-Şeyyâl, Kahire: Kahire : Matbuatu Câmiatu Fuad el-Evvel, 1953.
• İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam fî Tarihi'l-Mülûk ve'l-Ümem, thk. Muhammed Abdülkadir Ahmed Ata, Mustafa Abdülkadir Ata ; racea Nuaym Zerzevir, Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1992.
• İbnü’l-Cevzî, Mir'atü'z-Zaman fî Tarihi'l-a'yan, thk. Canan Celil Muhammed Hemundi, Bağdad: ed-Dârü'l-Vataniyye, 1990.
• İbnü’l-Cevzî, Sıbt, Mirʾâtü’z-Zamân, thk. Muhammed Rıdvan Araksusi, Dımaşk 2013.
• İbnü’l-İmâd, Şezerâtüz-zeheb, thk. Abdülkadir Arnaut, Mahmûd Arnaut, Beyrut 1996.
• İbnü’l-Kıftî, İnbahü'r-ruvât ala enbahi'n-nühat, nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim, Kahire 1950.
• Kaya, Önder, “Bir Eyyûbî Melikinin Portresi: Melik Efdal Nureddin Ali b. Selahaddin Eyyûbî”, Tarih İncelemeleri Dergisi, 2006.
• Kehhâle, Ömer Rızâ, Muʿcemü Kabâʾili’l-ʿArab, Beyrut 1982.
• Keleş, Mahmut Recep, “Başarılı Bir Âlim Başarısız Bir Devlet Adamı” Ziyâeddin İbnü’l-Esîr’in El-Melikü’l-Efdal’in Siyasî Kariyerine Etkisi. İslami Araştırmalar 32, C.2 (2021): 427 – 454.
• Kraemer, Joel L., Maimonides The Life and World of One of Civilization’s Greatest Minds, New York: Daubleday, 2008.
• Kuşcu, Ayşe Dudu, Eyyûbî Devleti Teşkilatı, Ankara: TTK, 2013.
• Kuzgun, Şaban, “Haman”, C. XV, TDV, İstanbul 1997, 436-437.
• Kütübî, İbn Şakir, Fevâtü’l-Vefeyât, thk. İhsan Abbas, Beyrut: Darusadır, 1973.
• Leiser, Gary, “The Restoration of Sunnism in Egypt: Madrasas and Mudarrisūn 495–647/1101–1249”, dissertation, University of Pennsylvania.
• Leiser, Gary and al-Khaledy, Noury Questions and Answers for Physicians: A Medieval Arabic Study Manual by ʿ Abd al- ʿ Azīz al-Sulamī, Leiden: Brill 2004.
• Leiser, Gary, “The Life and Times of the Ayyūbid Vizier al-Ṣāḥib Ibn Shukr,” Der Islam, (2020).
• Leiser, Gary, Prostitution in the Eastern Mediterranean World: The Economics of Sex in the Late Antique and Medieval Middle East, London 2017.
• Makdisi, George, Orta Çağ’da Yüksek Öğretim, İstanbul: Klasik Yayınevi, 2004.
• Makrizi, el-Mevâiz ve'l-i'tibâr bi-zikri'l-hıtat ve'l-âsâr, thk. Eymen Fuad Seyyid, London 2013.
• Makrizi, Kitâbü'l-Mukaffa'l-Kebir, thk. Muhammed Ya'lavi. Beyrut 1991.
• Makrizi, Kitâbü's-sülûk li-ma'rifeti düveli'l-mülûk, nşr. Muhammed Mustafa Ziyade, Kahire: 1957.
• Mekin, Georges b. Amid, Ahbârü'l-Eyyûbîyyin, Kahire, 1991.
• Morray, David,An Ayyūbid Notable and His World: Ibn al- ʿ Adīm and Aleppo as Portrayed in His Biographical Dictionary of People Associated with the City, Leiden: Brill 1994.
• Münzirî, et-Tekmile li-vefeyâti’n-naḳale nşr. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf, Beyrut: 1981.
• Nuaymî, ed-Dâris fî Tarihi'l-medaris, thk. Cafer el-Haseni, Kahire: 1988.
• Nüveyrî, Nihayetü’l-Ereb fî fünûni'l-edeb, thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim, Kahire: 1975.
• Oflaz, A, "Eyyûbîlerde Sultan Salâhaddîn Sonrasi Iktidar Mücadeleleri". İlahiyat Araştırmaları Dergisi, sayı 4, 2015, 121 – 140.
• Oflaz, Abdülhalim, Kuruluş ve Yükseliş Döneminde Eyyûbîler, İstanbul: Siyer Yayınları, 2019.
• Rabie, H., The Financial System of Egypt (A. H. 564-741/A. D. 1169-1341) London, 1972.
• Safedî, el-Vâfî bi’l-Vefeyât, i’tena Rıdvan Seyyid, Wiesbaden 1993.
• Seâlibî, Yetîmetü’d-dehr,nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd, Kahire: 1377/1957.
• Sem‘ânî, el-Ensâb, thk. Muhammed Avvame, Dımaşk: 1976.
• Süyûtî, Hüsnü’l-muhâdara, nşr. Halîl el-Mansûr, Beyrut :1418/1997.
• Şeşen, Ramazan, "Kādî El-Fâzıl", TDV, İstanbul 2001.
• Şeşen, Ramazan, Salâhaddin Eyyûbi ve Devri, İstanbul: İsar, 2000.
• Tamir, Arif, el-Hâkim Biemrillah, Halife, İmam ve Muslih, Beyrut 1982.
• Tantavî, Ali, Camiü’l-Emevî fî Dımaşk, Matbaʻatü’l-Hükûme, Dımaşk, 1989.
• Turan, Abdülkadir, Selahaddin Sonrası Eyyûbîler, İstanbul: Siyer Yayınları, 2021.
• Van Cleve, Thomas C., “The Fifth Crusade”, A History of the Crusades, II, .377-428, Madison, Milwaukee, London: The University of Wisconsin Press, 1969.
• Yafii, Mir’atü’l-Cenân, thk. Abdullah Muhammed el-Cüburi, Beyrut: 1984.
• Zehebî, Kitâbü’l-İber, thk. Ebû Hacer Muhammed Zaglul, Beyrut: 1985.
• Zehebî, Siyer-i Alâmi’n-Nübelâ, thk. Şuayb el-Arnaut, Hüseyin el-Esed, Beyrut: 1985.
• Zerkeşî, Ukûdü’l-cümân ala Vefeyati'l-a'yan, thk. İbrahîm Sâlih, Beyrut, Dârü’l-Minhac, 2021.