Akkoyunlu Sarayında Hristiyan Bir Şahbanu: Theodora Maria Katerina/Despina Hatun

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 1, 83 - 102, 26.06.2024

Ayse Atıcı Arayancan

https://doi.org/10.48120/oad.1379086

Öz

15. yüzyılda Türkmen devletlerden biri olan Akkoyunlu sarayında çok sayıda hükümdar eşi (Şahbanu) ya da (mehd-i ulya) hükümdar annesi oldukça etkili nüfuza sahip olmuş, eşlerine ve oğullarına nasihatlerde bulunup, iç ve dış siyasi meselelerde aktif olarak yer almış hatta diplomatik görüşmeler ve yazışmalar yapmışlardır. Akkoyunlu sarayında etkin olan hatunlardan birisi Akkoyunlu Uzun Hasan Bey’in gayri müslim eşi Despina Hatun olarak bilinen Maria Katerina Komnenea’dır. Trabzon Rum imparatoru IV.Kalo İoannes’in kızı olan Despina Hatun’un siyasi sebeplerden ve geçmişten gelen sıhriyet bağlarının kuvvetlenmesi için Uzun Hasan Bey ile evlenmiş, Diyarbakır’a gelin olarak gelmiştir. Despina Hatun Akkoyunlu sarayında Hristiyan olarak yaşamış, saraydaki diğer eşler arasında konumlanarak Yüce Hatun/Şahbanu unvanını almıştır. Türkmen geleneği içerisinde kendi kültür ve inancını devam ettirdiği görülmektedir. Trabzon Rum İmparatorluğu, Venedik, Osmanlı ve Akkoyunlu arasında bölgesel çıkarlar doğrultusunda gelişen siyasi süreç ve diplomatik görüşmelerde etkin olmuştur.
Despina Hatun, hem gayri müslim hatunlardan biri olması hem de Akkoyunlu ve Trabzon Rum İmparatorluğu arasındaki ittifakın kritik zamanlarında rol oynamış olmasından ötürü tarih kayıtlarına adını yazdırmış, incelenmeye değer hatunlarından biri olarak görülmelidir. Nitekim bu makalede, Despina Hatun’un biyografi örneği üzerinden Akkoyunlu sarayında gayri müslim kadınların iç ve dış siyasette oynadığı rol, dini ve kültürel açıdan saray dengeleri içerisinde aldığı konum, Akkoyunlu dış siyasetinde diplomatik olarak yaptığı girişimlerin sebep ve sonuçları üzerinde durmaya çalışıp, değerlendirmelerde bulunacağız.

Anahtar Kelimeler

Despina Hatun, Maria Katerina, Akkoyunlu, Gayri Müslim, Trabzon Rum, Osmanlı

A Christian Shahbanu in the Akkoyunlu Palace: Theodora Maria Katerina/Despina Lady

Öz

In the 15th century, the court of the Aq Qoyunlu, which was among the Turkoman states of the period, hosted several emperor wives (Shahbanu) or mothers (Mehd-i Ulya) who were highly influential, advised their husbands and sons, took part in interior and foreign politics actively, and were even involved in diplomatic meetings and correspondence. One of the influential women in the Aq Qoyunlu Court was Maria Katerina Komnenea, who was known as Despina Hatun, the non-Muslim wife of Aq Qoyunlu Uzun Hasan Bey. Despina Hatun, who was the daughter of Kalo-Ioannes IV, the emperor of Trebizond, married Uzun Hasan Bey for alliance in 1458 for political reasons developing around the northwestern borders of Aq Qoyunlular and to strengthen relations through marriage. Despina Hatun lived as a Christian in the Aq Qoyunlu Court, took her position among other Turkoman and Muslim wives in the court, and was named Yüce Hatun (Dame)/Shahbanu (Empress). It is seen that within the Turkoman tradition, she maintained her original culture and belief as a Christian Greek woman. Due to her Christian and Greek identity, in the political process revolving around regional interests among the Empire of Trebizond, the Republic of Venice, the Ottoman Empire, and the Aq Qoyunlus and during diplomatic correspondence, different parties, especially Venetians, sought her help by sending messengers from the West.
Despina Hatun should be considered a woman of the period who is worth studying because of the mark she left in history as she not only was one of the non-Muslim Hatuns of the period but also played a role in the critical phases of the alliance between the Aq Qoyunlu and Trebizond states. Accordingly, based on the biography of Despina Hatun as an example, this article presents discussions on the role played by non-Muslim women in interior and foreign politics in the Aq Qoyunlu Court, their position in the scales of the court in the religious and cultural sense, and the causes and effects of their diplomatic initiatives in the foreign politics of the Aq Qoyunlu state.

Anahtar Kelimeler

Despina Hatun, Maria Theodora, Ottoman, Aqquyuns, non-muslim, Trebizond Rum

Kaynakça

• Akgündüz, Ahmet, “Başlık”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 5, TDV Yayınları, İstanbul, 1992, 131-133. Arayancan, Ayşe Atıcı, “Akkoyunlu Sarayında Bir Begüm ya da Mehd-i Ulyâ: Selçukşah Begüm” , Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 7, 20, (Aralık, 2019),1-11. Arayancan,Ayşe Atıcı, “Akkoyunlu Sarayında Manevi ve İdari Güç”, Türk Kültürü Hacı Bektaş Veli Araştırmaları Dergisi, 87, ( Eylül,2018), 89-102.
• Âşık Paşa-zâde,Tevarih-i Al-i Osman(Âşık Paşa-zâde Tarihi), İstanbul: Matbaa-i Amire,1332.
• Aşıkpaşazade, Osman Oğullarının Tarihi, neşr. K.Yavuz-M.A. Saraç, İstanbul: K Kitaplığı, 2003.
• Babinger, Franz “Fatih Sultan Mehmed ve İtalya”, Belleten, çev.Bekir Sıtkı Baykal, 17, S.65, (Ocak , 1953), 41-82.
• Baskins, Cristelle, “The Bride of Trebizond:Turks and Turkmens on A Florentine Wedding Chest, Cırca 1460”, Manusecsibi,Mugarnas, Ed. Gülru Necipoğlu, Managing Ed. Karan A.Leal, 29, (2012), 83-100. https://www.jstor.org/stable/23350363
• Başkan, Yahya, “Despina Hatun’un Mezarı Meselesi” İnönü Üniversitesi Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 5/1, (Temmuz, 2016), 39-48
• Baykal, Bekir Sıtkı, “Fatih Sultan Mehmet-Uzun Hasan Rekabetinde Trabzon Meselesi”, Tarih Araştırmaları Dergisi, 2/2, (Mayıs, 1964), 67-75.
• Bessarion , Michael Panateros, Two Works on Trebizond, ed./trasn.Scott Kennedy,Harvard University Press: Cambridge, Massachusetts,2019.
• Bostan, Hanifi , “Trabzon’un Fethi ve Türkleşmesi “, Trabzon Tarihi, I, ed. Hikmet Öksüz, Veysel Usta, Kenan İnan, Trabzon:Trabzon Ticaret Odası Yayınları,2022.
• Bryer, Anthony A.M.,“Rumlar Ve Türkmenler: Karadeniz İstisnası”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, çev. M. Sibel Dinçel, Murat Keçiş, 16/16, ( Bahar, 2014), 177-232.
• Budak, Munşi-yi Kazvini, Cevahirü’l-Ahbar: Bahş-i Tarih-i İran az Karakoyunlu ta Sal-ı 984, tah. Muhsin Behrâm Nejâd, Tahran: Merkez-i Neşr-i Miras-ı Mektub,2000.
• Çağatay, Neşet, “Akkoyunlular”, Türkmen Akkoyunlu İmparatorluğu, haz. Adil Şen, Necip Aygün Akkoyunlu, Grafiker, Ankara: Grafiker, 2003,43-50.
• Dukas, İoannis, Bizans Tarihi, çev. Vladimir Mirmiroğlu, İstanbul,1956.
• Erdem,İlhan- Paydaş, Kazım, Ak-Koyunlular Devleti Tarihi Siyaset-Teşkilat-Kültür, Ankara: Birleşik Kitabevi, 2007.
• Erşahin,Seyfettin, Akkoyunlular, Siyasal, Sosyal, Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Ankara:2002.
• Ertaylan, İsmail, Hakkı, “Trabzon’un Fethi”, Türkmen Akkoyunlu İmparatorluğu, haz. Adil Şen, Necip Aygün Akkoyunlu, Ankara: Grafiker, 2003,153-172.
• Feridun Bey, Münşeâtu’s-Selâtin, 1. (İstanbul: 1274), 278. https://acikerisim.tbmm.gov.tr/items/665e76c3-c794-4775-8d2c-076bf9ad65a4 (erişim tarihi: 20.09.2023)
• Gaffarî, Tarih-i Cihan-âra, neşr. Hasan Neraki, Tahran: Hafez, 1343.
• Gözün, Ahmet Mahmud, “Akkoyunlu Hükümdarı Uzun Hasan’ın Ehl-i Beyt’e Yazdığı Arapça Tavsiyenamenin Dil Açısından Tahlili”, Baberti Dergisi / Journal of Babarti, 17, (Haziran, 2023),1-23.
• Gülşenî Muhyî-yi, Menâkıb-ı İbrâhim-i Gülşenî, haz. Mustafa Koç, Eyyüp Tanrıverdi, İstanbul: Bilnet Matbaacılık, 2014.
• Hasan-ı Rumlu, Ahsenü’t -Tevârîh, Çev. Mürsel Öztürk, Ankara: TTK, 2006.
• Hinz Walther, Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd, Çev. Tevfik Bıyıklıoğlu, Ankara: TTK, 1992.
• Hinz, Walter, “Akkoyunluların Kültür ve Teşkilat Hayatı”, Türkmen Akkoyunlu İmparatorluğu, haz. Adil Şen, Necip Aygün Akkoyunlu, Ankara: Grafiker, 2003,315-326.
• Hoca Saadeddin, Tacü’t -Tevarih, 3, haz. İsmet Parmaksızoğlu, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1979.
• İbn Kemal, Tevârih-i Âl-i Osman, nşr. Şerafeddin Turan, Ankara, TTK,1991.
• İnalcık, Halil,Devlet-i Aliyye–Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar 1. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2009.
• İnan, Kenan, “Trabzon’un Osmanlılar Tarafından Fethi”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, I, S. 14, (Haziran,2003),71-84.
• Jackson,Kelsey Willam, “A Genealogy of the Grand Komnenoi of Trebizond”, The Journal of the Foundation for Mediaeval Genealogy, 2/3 , (2007),171-189
• Khairandish, Abdûl Resul,Monfared ,M.Namdarid ,”Muasar-i Deryay-i Akkoyunluha tused-i Devlet-i Osmani”, Pejuhaşha-i Ulûm-i Tarih, 7/3, (2014), 4-12.
• Kılıç, Remzi, “Fatih Devri (1451-1481) Osmanlı-Akkoyunlu İlişkileri”, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 14 , ( Haziran 2003/1), 95-118.
• Konukçu, Enver, “Osmanlı-Akkoyunlu”, Türkmen Akkoyunlu İmparatorluğu, haz. Adil Şen, Necip Aygün Akkoyunlu, Ankara: Grafiker, 2003. Kristovuolos, History of Mehmed Conqueror by Kristovuolos, trans. Charles T.Riggs, Westport,Connecticut: Greenwood Press,1970.
• Kritovoulos, Tarih-i Sultan Mehmed Hân-ı Sâni, çev. Karolidi, İstanbul: 1328.
• Mozzaoui,Michel M. The Origins of Safawids, Si’ism, Sufism, and the Gulât, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag GMBH,1972.
• Müneccimbaşı, Sahaifü’l- Ahbâr fî Vekâyiü’l- A’sâr, çev. İsmail Erünsal, II, İstanbul: Tercüman, 1976.
• Neşrî, Kitâb-ı Cihan-Nümâ /Neşri Tarihi, haz.Faik Reşid Unat, M.A.Köymen, II, Ankara:TTK 1957.
• Oruç Bey Bayat, İlişkiler Bir Şiî/Katolik, çev. Tufan Gündüz İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2014.
• Özcan, Altay Tayfun, “Leh Kroniği Historiae Polonicae’de Uzun Hasan Beğ’e Dair Bilgiler”, Tarih İncelemeleri Dergisi, 25, S.1, (Temmuz, 2010), 371-378.
• Paydaş, Kazım, “Ak-Koyunlu Devleti’nde Siyasî Evlilikler ve Sarayda Hatunların Konumu” Tarih Yolunda Bir Ömür Prof. Dr. İsmail Özçelik’e Armağan, Ankara: Berikan Yayınevi, 2019.
• Quiring R -Zoche, “Aq Quyunlu”, Encyclopaedia, Vol. II / 2, (1986), 163-168 https://www.iranicaonline.org/articles/aq-qoyunlu-confederation
• Roemer, Hans R., “Kızılbaş Türkmenler: Safevi Teokrasinin Kurucuları ve Kurbanlar”, Türk Kültürü Ve Hacı Bektaş Veli Dergisi, çev. Harun Yıldız, 36, ( Haziran 2006), 81-92.
• Sanjian, Avedis K., Colophons of Armenian Manuscript, Massachusette: Cambridge, 1969.
• Seyyahların Gözüyle Sultanlar ve Savaşlar, Giovanni Maria Angiolello-Venedikli Bir Tüccar ve Vincenzo D’Alessandri’nin Seyahatnâmeleri, çev.Tufan Gündüz, İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2007.
• Simeon, Polonyalı Simeon’un Seyahâtnamesi 1608-1619, çev. Hrand D. Andreasyan, İstanbul: Baha Matbası, 1964.
• Solakzâde, Solakzâde Tarihi, haz.Vahit Çabuk, 1, Ankara: Kültür Bakanlığı, 1989.
• Sonrabiabad, Hamidreza, “Akkoyunluların Mezhepsel Eğilimleri Üzerine Bir Değerlendirme” ,Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, S.18, (Kış, 2018 ), 203-223.
• Tihranî, Ebû Bekr-i, Kitâb-ı Diyârbekriyye, çev.Mürsel Öztürk, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2001.
• Turan Şerafettin,“Fatih Mehmed-Uzun Hasan Mücadelesi ve Venedik”, Tarih Araştırmaları Dergisi, III, S.4-5, (1965), 63-118.
• Turan, Şerafeddin, “Fatih Mehmed-Uzun Hasan Mücadelesi ve Venedik”, Türkmen Akkoyunlu İmparatorluğu, ed.Adil Şen, Necip Aygün Akkoyunlu, Ankara: Grafiker, 2003, 189-234.
• Turan, Şerafeddin, Fatih Mehmet –Uzun Hasan Mücadelesi ve Venedik, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1967.
• Tursun Bey, Tursun Bey Tarih-i Ebü’l-Feth, haz. Mertol Tulum, İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 1977
• Uzun Hasan-Fatih Mücadelesi Döneminde Doğu’da Venedik Elçileri, Caterino Zeno ve Ambrogio Contrarini’nin Seyahatnameleri, çev.Tufan Gündüz, İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2006.
• Ünal, Mehmet Ali, XVI.Yüzyılda Harput Sancağı (1518–1566), Ankara: TTK, 1989.
• Ünal, Mehmet Ali, “Harput”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C.16, TDV Yayınları, İstanbul, 1997, 232-233.
• Öztürk, Temel “Trabzon’un Fetih Hazırlıkları”, Trabzon’da Fetih ve Şehir,ed. Temel Öztürk, Trabzon: Trabzon Kitaplığı : 2021, 95-109.
• Vasılıev Alexander Aleandrovich, “Tarih Ve Literatürde Trabzon İmparatorluğu”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 29, çev. Murat Keçiş, Zeynep İnan Aliyazıcıoğlu, (Ekim, 2020), 317-368.
• Woods, John, Akkoyunlular, çev. Sibel Özbudun,İstanbul: Milliyet Yayınları, 1993 .
• Yahyâ-i Kazvinî, Lubbu’t Tevarih, yay. Seyyid Celâleddin Tahranî, Tehran: Merkez-i Neşr-i Miras-ı Mektub, 1315.
• Yıldız, Hakkı Dursun, “The Akkoyunlu”, A Short History of Turkish-Islamic States (Excluding the Otoman State), Written by: İ. Kafesoğlu, H.D.Yıldız, E.Merçil and M.Sârey, Ankara:1994.
• Trt Haber, 20.10.2023 tarihinde erişildi, https://www.trthaber.com/foto-galeri/despina-hatun-sarayinin-izlerine-ulasmak-icin-yuzey-arastirmasi
• Pisanello, 12.10.2023 tarihinde erişildi, https://fr.wikipedia.org/wiki/Pisanello#/media/Fichier:Pisanello_011.jpg