1787-1792 Osmanlı-Rus ve Avusturya Savaşı’nda Stratejik Bir Oluşum: Kuban Hanlığı

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 30, 475 - 497, 20.07.2024

Ümmügülsüm Filiz Bayram

Öz

Rus Çarlığı’nın Kafkasya ve Balkanlar’a doğru yayılma planının bir sonucu olarak 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması’ndan sonra bağımsız bir Kırım Hanlığı kuruldu. Rusya’nın Osmanlı Devleti aleyhine genişleme çabaları Bâbıâlî tarafından dikkatle takip ediliyordu. 1783 yılında Rusya’nın Kırım’ı ilhak etmesi iki devlet arasındaki gerilimi oldukça artırdı. Kırım’ın işgalinden dört yıl sonra 1787 yılında Osmanlı Devleti ve Rus Çarlığı arasında 18. yüzyılın son savaşı başladı. Osmanlı Devleti, Kırım’ın bağımsız olmasından sonra Kuzeydoğu Karadeniz topraklarındaki savunma hattını güçlendirme çalışmaları yapıyordu. 1787-1792 Osmanlı-Rus ve Avusturya Savaşı başladığında buradaki kabilelerin Rus tarafına geçmesini engellemek ve güçlü bir savunma yapabilmek için yeni bir strateji geliştirdi. Bu strateji doğrultusunda Kuban Hanlığını ihdas etti ve Kırım giraylarını bu hanlığın başına getirdi. Çalışmamız, Kuban Hanları olarak Kırım giraylarının Osmanlı İmparatorluğu’ndaki rollerini, Osmanlı ordusunda “sultan” olarak verdikleri son hizmetlerine odaklanarak incelemektedir. Bu çerçevede Osmanlı İmparatorluğu’nun askerî gücünü artırmak için yaptığı stratejik hamle bağlamında bölgede yaşayan toplulukların bu mücadeledeki rollerinin anlaşılması hedeflenmiştir. Makalemizde, bölgenin savaş öncesi durumu ve Kuban Hanlığını oluşturan Nogaylar hakkında kısaca bilgi verildi. Ardından Kuban Hanları Şahbaz Giray Sultan ve Baht Giray Sultan’ın 1787-1792 Osmanlı-Rus ve Avusturya Savaşı sırasındaki faaliyetleri anlatıldı. Kırım giraylarının Osmanlı ordusundaki hizmetleri, arşiv belgeleri, Osmanlı kronikleri ve araştırma eserlerinden istifade edilerek ele alındı.

Anahtar Kelimeler

Kuban Hanlığı, Şehbaz Giray, Baht Giray, Osmanlı Devleti, Rusya, Avusturya

A Strategic Formation in the 1787-1792 Ottoman-Russian and Austrian War: Kuban Khanate

Öz

As a result of the Russian Tsardom’s plan to expand into the Caucasus and the Balkans, an independent Crimean Khanate was established after the Treaty of Küçük Kaynarca in 1774. Russia’s efforts to expand against the Ottoman Empire were carefully monitored by the Babıali. In 1783, Russia’s annexation of Crimea increased the tension between the two states considerably. Four years after the occupation of Crimea, the last war of the 18th century broke out between the Ottoman Empire and the Russian Tsardom in 1787. After the independence of Crimea, the Ottoman Empire was working to strengthen the defense line in its territory in the Northeastern Black Sea. When the 1787-1792 Ottoman-Russian and Austrian War began, the Empire developed a new strategy to prevent the tribes here from crossing over to the Russian side and to mount a strong defense. In line with this strategy, the Empire created the Kuban Khanate and appointed the Crimean Girays as the head of this khanate. Our study explores the roles of the Crimean Girays as Kuban Khans in the Ottoman Empire, focusing on their last service as “Sultans” in the Ottoman army. In the context of knowing the strategic move made by the Ottoman Empire to strengthen its military power, it is aimed to understand the roles of the communities living in the region in this struggle. In our article, the pre-war situation of the region and the Nogais forming the Kuban Khanate were briefly introduced. Then the activities of the Kuban Khans Şahbaz Giray Sultan and Baht Giray Sultan during the Ottoman-Russian and Austrian War of 1787-1792 were described. The services of the Crimean Girays in the Ottoman army were discussed by utilizing archival documents, Ottoman chronicles and research works.

Anahtar Kelimeler

Kuban Khanate, Şehbaz Giray, Baht Giray, Ottoman State, Russia, Austria

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA, A.MKT, d. 1026, Tarih: 1205 (1791).
• Hatt-ı Hümâyûn 1451-79, HAT, 17-751, HAT, 1384-54775, HAT, 11-427, HAT, 13-84, HAT, 52-797, HAT, 194-9591, HAT, 19-884, HAT, 11-406, HAT, 1108-49021, HAT, 186-8792, HAT, 200-10241, HAT, 194-9591.
• Cevdet Akeriye
• C.AS., 449-41196, C.AS.1135-50412.
• Cevdet Hariciye
• C.HR.149-7440, C.HR.121-6008, C.HR.84-4159.
• Cevdet Eyalet-i Mümtaze C.MTZ., 13-601, C.MTZ., 17-814, C.MTZ, 6-293, C.MTZ., 12-589.
• Cevdet Maliye C.ML., 14-605.
• Alî Emiri Abdülhamid I AE.SABH.I., 13-1148, AE.SABH.I., 10-878, AE.SABH.I., 4-350, AE.SABH.I., 173-11560, AE.SABH.I., 250-16786.
• Yazma Eser
• Vâsıf Ahmed, Mehâsinü’l-âsâr ve Hakâikü’l-ahbâr (Hicrî 1203-1209), Ali Emirî, nr. 608. Araştırma ve İncele Eserler
• Ahmed Cevdet Paşa, Târîh-i Cevdet, haz. Sadık Emre Karakuş-Murat Babuçoğlu, Kitap 1-2, Ankara: TOBB, 2017. Aliyeva Sevinç-Asker Ali, “Nogay Kıyımı: Rusya İmparatorluğu’nun Nogayları İmha Eylemi ve Günümüzdeki Yankıları” Uluslararası Suçlar ve Tarih 13 (2012): 39-57.
• Alpargu, Mehmet, Nogaylar, İstanbul: Değişim Yay., 2007.
• Aslan, Mahir, “1783 Kırım’ın Rusya’ya İlhakı Sürecinde II. Katerina’nın Yunan Projesi ve Önemi”, Türk Dünyası Araştırmaları 213 (2014): 221-230. Aslan, Mahir, “Rusya’nın Bir Karadeniz Devleti Olması Sürecinde Grigoriy Aleksandroviç Potemkin”, Karadeniz Araştırmaları XV/59 (2018): 83-105.
• Hakimov, Rafail- Kemaloğlu, İlyas, Atlas Tartarica, İstanbul: Feriya Yayınevi, 2017.
• Başer, Alper, “Şahbaz Giray Han (1732/33-1793) Üzerine Bir Biyografi Denemesi” Türkistan’dan Anadolu’ya Tarihin İzinde, Prof. Dr. Mehmet Alpargu’ya Armağan içinde ed. Zeynep İskefiyeli-Muhammed Bilal Çelik, Ankara: Nobel Yay., (2020):889-908.
• Baycar, Adnan, Ahmed Câvid Hadîka-i Vekâyi’, Ankara: TTK Yay., 1998.
• Baycar, Adnan, Osmanlı Rus İlişkileri, İstanbul: Yeditepe Yay., 2004.
• Bayram, Ümmügülsüm Filiz, Sadullah Enverî Târîhi 1787-1792 Osmanlı-Rus Avusturya Savaşı Üçüncü Cilt İnceleme ve Metin, Ankara: TÜBA, 2023.
• Bülbül, İsmail, “XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Kuban Boyunda Siyaset, Etnik Yapı ve İktisat”, Vakanüvis, Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi/International Journal of Historical Researches, Kafkasya Özel Sayısı/Special Issue on Caucasia, (2017): 73-114.
• Çalışkan, Muharrem Saffet, “Vekâyi’nüvis Enverî Sadullah Efendi’nin Tarihinin I. Cildi’nin Metin ve Tahlili 1182-1188/1768-1774” Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2000.
• Çınar, Ali Osman, “Mehmed Emin Edîb Efendi’nin Hayatı ve Târîhi” Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 1999.
• Çiçek, Hikmet, “(VekÀyi’nüvis) Sadullah Enverî Efendi ve Tarihi’nin II. Cildi’nin Metin ve Tahlili (1187/1197-1774-1783)” Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2018.
• Durgun, Hatice Çetin, “197 No’lu Mühimme Defteri’nin Transkripsiuonu ve Değerlendirilmesi” Yüksek Lisans Tezi, Akdeniz Üniversitesi, 2009.
• Efe, Ayla, “Silistre Eyaleti’nde Osmanlı-Rus Savaşları, Küçük Kaynarca’dan Berlin’e”, OTAM 19/19, (2006): 139-174.
• Ekrem, Mehmet Ali, “Kırım ve Nogay Türklerinin Osmanlı Devrinde Dobruca’ya ve Tüm Rumeli’ye Geçmeleri ve Yerleşmeleri” Kongreye Sunulan Bildiriler İçinde III, Ankara:VIII. Türk Tarih Kongresi, (1976): 1600-1606.
• Emecen, Feridun, “İsmail”, DİA 23, (2001): 82-84.
• Emecen, Feridun, “Son Kırım Hanı Şahin Giray’ın İdamı Meselesi ve Buna Dair Vesikalar”, Tarih Dergisi 34, (2011): 315-346.
• Engin, Hakan, “1787-1792 Osmanlı, Rus-Avusturya Harpleri Sırasında İbrail Kalesi” Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi, 2013.
• Erçelebi, Erbuğ, “190 Numaralı Mühimme Defteri’nin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi (97-198)” Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep Üniversitesi, 2012.
• Ertekin, Işık, “Kili Kalesi 1767-1792” Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi, 2015.
• Fedakar, Cengiz, “1787-1792 Osmanlı-Avusturya Rus Savaşlarında Edirne Lojistiği” . Prof. M. Tayyib Gökbilgin ve Edirne Sempozyumu İçinde, Edirne: Trakya Üniversitesi Yay., (2015): 151-160.
• Fedakar, Cengiz, “Anapa Kalesi”, Yeni Türkiye Kafkaslar Özel Sayısı XI 81 (2015): 276-289.
• Fedakar, Cengiz, “1897-1791 Osmanlı-Rus Savaşı Öncesi Kuzey Kafkasların Tahkimi: Anapa Kalesi”, Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi 4 (2009): 43-51.
• Fedakar, Cengiz, Kafkasya’da İmparatorluklar Savaşı. İstanbul: İş Bankası Yay., 2014.
• Fedakar, Cengiz, “Soğucak Kalesi’nin İnşaâsı (1728)”, XVIII. Türk Tarih Kongresi içinde, VI, (2018,):97-113.
• Fedakar, Cengiz, Bender Kalesi 1768-1774. İstanbul: Kitabevi, 2019.
• Fedakar, Cengiz, “Hotin Kalesi (1787-1792 Osmanlı-Avusturya, Rusya Savaşlarında)”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi 3 (2019): 513-544.
• Giray, Halim, Gülbün-ü Hânân. ed. Doç. Dr. Bekir Günay. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Avrasya Enstitüsü, 2013.
• Gökçe, Cemal, Kafkasya ve Osmanlı İmparatorluğunun Kafkasya Siyaseti. İstanbul: Şamil Eğitim ve Kültür Vakfı, 1979.
• Alan, W. Fisher, The Russian Annexatıon Of The Crimea. Cambridge: Unıversity Press, 1970.
• Alan, W. Fisher, Kırım Tatarları. İstanbul: Selenge Yay., 2009.
• Güney, Kadir, “190 Numaralı Mühimme Defteri’nin Özetli Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi (H. 1204-1204, M. 1789-1790; sayfa 1-97)”, Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep Üniversitesi, 2012.
• Hammer, Büyük Osmanlı Tarihi, İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1992.
• İnalcık, Halil, “Kalgay”, DİA 24, (2001): 259.
• Jorga, Nicolae, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi 5. İstanbul: Yeditepe Yay, 2005.
• Kahya, Ozan “Özi Kalesi”, Doktora Tezi, Trakya Üniversitesi, 2013.
• Kırımlı, Hakan, Gereylar ve Osmanlılar, İstanbul: Ötüken Yay., 2022.
• Kırımlı, Hakan, “Giray Hanedanının Osmanlı Devleti Topraklarında Kalan Maddi İzleri”, Belleten 85/304, (2019): 889-931.
• Köse, Osman 1774 Küçük Kaynarca Anlaşması, Ankara: TTK Yay., 2020.
• Kurat, Akdes Nimet, XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara: TTK Yay., 1972.
• Kuzucu, Serhat, Kırım Hanlığı ve Osmanlı-Rus Savaşları. İstanbul: Selenge Yay., 2013.
• Sami Nogay, Nogay Türkleri. Ankara: Ayrıntı Basımevi, 1997.
• Mercan, Mehmet Katerina Tarihi. Ankara: Nobel Kitabevi, 2010.
• Nusel, Emre, “1787-1792 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Kafkas Hanlıklarının Faaliyetleri” Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi, 2015.
• Özcan, Abdülkadir, Ahmed Cevdet Paşa Târîh-i Cevdet IV, Ankara: TTK Yay., 2020.
• Özer, Abdurrahim, “The Ottoman-Russıan Relatıons Between The Years 1774-1787” Master’s Thesis, Bılkent Unıversıty, 2008.
• Russev, Nikolay, “Tatarı Kak-To Sovsem İsçezl”, (Poslednie Mesyatsı İstorii Bucakskoy Ordı), Rusin: Mejdunarodnıy İstoriçeskiy Jurnal No:1 (27), Kişinev (2012): 137-153.
• Sarıcaoğlu, Fikret, Kendi Kaleminden Bir Padişahın Portresi Sultan I. Abdülhamid (1774-1789). İstanbul, Tarih ve Tabiat Vakfı Yay., 2001.
• Sarıkaya, Hüseyin, Ahmed Vâsıf Efendi Mehâsinü’l-Âsâr ve Hakâikü’l-Ahbâr [Osmanlı Tarihi (1209-1212/1794-1805). İstanbul: Çamlıca Yay., 2017.
• Solovyev, Sergey Mihayloviç, İstoriya Rossii s Drevneyşih Vremen, Tom. XXVIII, K.6, Petersburg 1879.
• Spencer, Edmund, Türkiye, Rusya Karadeniz ve Çerkezistan. çev. Dilek Cenkçiler. Ankara: TTK Yay., 2014.
• Şirokorad, A. B., Rusların Gözünden 240 Yıl Kıran Kırana Osmanlı-Rus Savaşları. İstanbul: Selenge Yay., 2009.
• Yağcı, Zübeyde Güneş, “Osmanlı Devleti’nin Kuzey Kafkasya Siyaseti: Çerkezlerden Bağlılık Senedi Alınması”, Karadeniz, (2009): 97-109.
• Zinkeisen, Johann Wilhelm, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi 5. İstanbul: Yeditepe Yay., 2011.