Porphyrios ve Ebherî Bağlamında Tür Tümeli

Yıl 2021, Sayı: 51, 227 - 248, 27.12.2021

Ömer Yıldız

https://doi.org/10.17120/omuifd.986931

Öz

Beş tümel olarak bilinen cins, tür, ayrım, hassa ve ilinti kavramlarından ikincisi olan tür kavramı; kavramlar mantığında, tanım teorisinde ve tümeller tartışmasında sıklıkla kullanılan zâtî (özsel) bir kavramdır. Dolayısıyla bu konuların anlaşılabilmesi için tür kavramı önemli bir rol oynamaktadır. Aristoteles (ö.384-322) eserlerinde beş tümeli ayrı bir başlık altında incelemediğinden Porphyrios (ö.420), Kategoriler adlı kitabın daha iyi anlaşılması için Isagoge adlı eseri kaleme almış ve bu eser de Organon adlı külliyata giriş olarak eklenmiştir. Porphyrios, bu eserinde beş tümeli detaylı bir şekilde işleyerek bu kavramların daha iyi anlaşılmasına zemin hazırlamıştır. İslam âleminde ise medreselerde okutulan temel kaynaklardan biri Ebherî’nin (ö.663) Îsâgûcî adlı risâlesidir. Ebherî, bu eserinde mantık konularını kısa bir şekilde özetlemiş ve kendi dönemdeki mantık anlayışını eserinde mezcetmiştir. Biz de bu çalışmamızda Porphyrios ve Ebherî’nin tür tümeline yüklemiş oldukları anlamları irdelemeye çalıştık. Bu nedenle bu çalışmada beş tümeli detaylı bir şekilde işleyen Porphyrios ile yüzyıllardır medreselerde okutulan Ebherî’nin tür tümeli görüşlerini ele aldık ve bu tümele yüklemiş oldukları anlamların benzerliklerini ve farklılıklarını ortaya koymaya çalıştık. Bunu yaparken de daha çok müelliflerin mantık eserlerine bağlı kalarak tür tümelinin mantıksal anlamı üzerinde durduk.

Anahtar Kelimeler

Porphyrios, Ebherî, Beş Tümel, Tür

Species Unıversal In The Context Of Porphyrios And Ebherî

Öz

The concept of species, which is the second of the five universals known as genus, species, distinction, precision, and correlation, is an essential concept frequently used in concepts logic, definition theory, and the discussion of universals. Therefore, the idea of genre plays a vital role in understanding these issues. Since Aristotle (d.384-322) did not examine the five universals in his works under a separate title, Porphyrios (d.420) wrote the piece named Isagoge for a better understanding of the book named Categories, and this work was added as an introduction to the corpus called Organon. Porphyrios has laid the groundwork for a better understanding these concepts by elaborating five universals in this work. In the Islamic world, one of the primary sources taught in madrasahs is the book of Ebherî (d.663) called Îsâgûcî. Ebherî briefly summarized the logic issues in this work, and he encapsulated the logical understanding of his period in his career. In this study, we tried to examine the meanings that Porphyrios and Ebheri attributed to the universal genre. For this reason, in this study, we have dealt with the generic views of Porphyrios, who has been taught in madrasahs for centuries, with Porphyrios, who has been studying five universals in detail, and we tried to reveal the similarities and differences of the meanings they attribute to these universals. While doing this, we focused more on the logical importance of the genre universal by adhering to the logical works of the authors.

Anahtar Kelimeler

Porphyrios, Ebherî, Five Universals, Species

Kaynakça

• Ahmet Cevdet Paşa, Mi’yâr-ı Sedâd, Matbaa-i Âmire, 1293.
• Akalın, Şükrü Halûk. Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011.
• Ali İbn Muhammed es-Seyyid eş-Şerif Cürcani. Kitabü’t-Ta’rifat. Beyrut: Daru’l-Marife, 2013.
• Aristoteles. Metafizik. çev. Y. Gurur Sev. İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 4.bs., 2018.
• Aristoteles, Kategoryalar, çev. Hamdi Ragıp Atademir, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 2.bs., 1989.
• Aristoteles, Topikler, çev. Hamdi Ragıp Atademir, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 3.bs., 1989.
• Atademir, Hamdi Ragıp. Porphyrios ve Ebherî’nin İsagoci’leri, Ankara Üniversitesi Dil-Tarih ve Coğrafya Fakültesi Dergisi, c.6, sy.5, (1948), 461-468.
• Baş, Emrah. "Son Dönem Osmanlı Âlimlerinden Muhammed Zâhid Kevserî’nin Tasavvufun Çeşitli Meselelerine Yaklaşımı". İslam Tetkikleri Dergisi 11/2 (Eylül 2021): 861-883.
• Bilen, Osman- Aydın, Mehmet. İslâm Felsefesi, ed. Osman Bilen (İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, 2013).
• Çapak, İbrahim. Düşünce Geleneğimizde Mantık, İstanbul: Ensar Neşriyat, 1.bs., 2016).
• Çapak, İbrahim. Ana Hatlarıyla Mantık, İstanbul: Ensar Neşriyat, 4.bs., 2016.
• Çelik, Hüseyin. Ebherî’nin Telhîsü’l-Hakâik İsimli Eserinin Tahkik ve Tahlili, Yalova: Yalova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Durusoy, Ali. “İbn Sînâ’nın ‘el-Mu‘cezü’s-Sağîr fi’l-Mantık’ Adlı Risâlesi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi sy. 13-15. (1995) 143-66.
• Ebherî. Îsâgûcî. Çev. Ferruh Özpilavcı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 1.bs., 2017.
• Ebherî.Mantık İsagoci Tercümesi. çev. Talha Alp. İstanbul: Yasin Yayınevi, 1.bs., 2007.
• Ebherî, Hidâyetü’l-Hikme, Tenkitli Neşir, Abdullah Yormaz, Hidâyetü’l-Hikme’nin Tenkitli Neşri, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 34, (2008/1), 145-202.
• Ebherî, er-Risâle fi’l-Kavâidi’l-Mantıkiyye, çev. Hüseyin Sarıoğlu, Ünlü Türk Mantıkçısı Ebherî ve Mantık Kuralları Risâlesi, İlmi Araştırmalar Dergisi, s. 11, (2001), s.151-165.
• Ebherî, Keşfü’l-Hakâik fî Tahrîri’d-Dekâik, thk. Hüseyin Sarıoğlu, Çantay Kitabevi, İstanbul, 2001.
• Ebû Hâmid el-Gazzâlî. Mi‘yaru’l-İlm. çev. Hasan Hacak ve Ali Durusoy. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 1.bs., 2013.
• Emiroğlu, İbrahim. Klasik Mantığa Giriş. Ankara: Elis Yayınları, 10.bs., 2013.
• Emiroğlu, İbrahim. Altunya, Hülya. Örnekleriyle Mantık Sözlüğü, İstanbul: Litera Yayıncılık, 1.bs., 2018.
• Fârâbî. et-Tavtıa. çev. Mübahat Türker-Küyel. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1990.
• Fârâbî. et-Tavtıa. çev. Yaşar Aydınlı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 1.bs.,2018.
• Fârâbî. Îsâgûcî. çev. Yaşar Aydınlı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 1.bs., 2018.
• Fârâbî. Îsâgûcî”, el-Manṭıḳ ʿinde’l-Fârâbî, 1. thk. Refîk el-Acem, Beyrut: Dârül-Meşrik, 1985.
• Fârâbî. Kitâbü’l-Elfâzi’l-Müsta’mele fi’l-Mantık. çev. Yaşar Aydınlı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 1.bs., 2016.
• Kuşlu, Harun. “Ebû Bişr Mettâ’dan İbn Sînâ’ya Mantığın Konusu: Söz ve Lafızlar mı Yoksa İkinci Makul Anlamlar mı?”, İslâm Araştırmaları Dergisi 42 (2019), 1-28.
• Kömürcü, Kamil. “Mantık Tarihinde İsagoci Geleneği”, Bilimname Dergisi, 36, (2018/2), 45-62.
• Kömürcü, Kamil. Esîrüddin el-Ebherî’nin Mantık Anlayışı, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• İbn Hazm. et-Takrîb li-Haddî’l-Mantık. çev. İbrahim Çapak ve Yusuf Arıkaner. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 1.bs., 2018.
• İbn Manzur, Lisanu’l-Arab. 3, ed. Yusuf Hayyat, Nedim Mar’aşli, Beyrut: Daru’l-Lisani’l-Arab, 1970.
• İbn Sînâ. Dânişnâme-i Alâî. Editör Gürbüz Deniz. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 1.bs., 2013.
• İbn Sînâ. el-İşârât ve’t-Tenbîhât. ed. Muhittin Macit. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2.bs., 2013.
• İbn Sînâ. el-Muhtasarü’l-Evsat fi’l-Mantık. çev. Seyyid Mahmud Yusuf Sanî. Tahran: Müesse-i Pejûheşi, 1396.
• İbn Sînâ. en-Necât. çev. Kübra Şenel. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 1.bs., 2013.
• İbn Sînâ. Kitâbu’ş-Şifâ. ed. Muhittin Macit. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2.bs., 2013.
• Kâtibî. Şemsiyye Risâlesi. çev. Ferruh Özpilavcı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 1.bs., 2017.
• Muhammed b. Ya’kub Fîrûzâbâdî. el-Kâmûsü’l-Muhît. Beyrut: Müessestir’risale, 2005.
• Gökberk, Macit. Felsefe Tarihi, İstanbul: Remzi Kitabevi, 28.bs., 2016.
• Özel, Aytekin. Tasavvurlar Mantığı ve Kavramlar Mantığı Geleneksel Mantığa Giriş -I-, Bursa: Bursa Akademi, 1.bs., 2019.
• Özel, Aytekin. İhvanüs’s-Safa’nın Mantık Anlayışı, Bursa: Emin Yayınları, 1.bs., 2016.
• Phillips, Janet, Oxford Wordpower Dictionary, China: Oxford University Press, 2012.
• Porphyrios. Isagoge. çev. Betül Çotuksöken. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1986.
• Şehristânî, Kitâbû’l-Musâraa, çev. Aygün Akyol- Aytekin Özel, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2017.
• Üçtaş, Zübeyir. Seyyid Şerif Cürcânî’de Bilgi Teorisi.Ankara: İlahiyat Yayınları, 1.bs., 2020.
• Yaran, Cafer Sadık. İnformel Mantık, İstanbul: Rağbet Yayınları, 3.bs., 2018.