Criticisms of Al-Zajjājī's Al-Jumal: The Example of Iṣlāḥ Al-Ḫalal

Yıl 2025, Sayı: 58, 49 - 76, 30.06.2025

Muhammed Ali Büyükkeleş

Öz

Baṭalyawsī, an Andalusian linguistic scholar, wrote a commentary on al-
Zajjājī’s al-Jumal entitled Iṣlâḥ al-ḫalali al-wāḳıʿ fi al-Jumal al-Zajjājī. The author
wrote this commentary mainly to criticize the mistakes he saw in al-Jumal.
In our study, firstly, brief information about al-Zajjājī and his work al-Jumal is
given, then Baṭalyawsī’s life and his work Iṣlâḥ al-ḫalali al-wāḳıʿ fi al-Jumal al-
Zajjājī are analyzed. Thereafter, Baṭalyawsī’s criticisms of al-Zajjājī’s definitions
of nouns, verbs, and letters are discussed. While discussing these definitions, firstly,
Baṭalyawsī’s criticisms and the reasons for criticism were mentioned, and the
accuracy of Baṭalyawsī’s criticisms was tried to be evaluated. Then, the definitions
that Baṭalyawsī adopted and offered as alternatives were analyzed, and we tried to
identify the correct ones among these definitions. Thus, a comprehensive evaluation
of Baṭalyawsī and his work has been attempted.

Anahtar Kelimeler

Name , Verb , Letter , Definition , Baṭalyawsī

Zeccâcî’nin El-Cumel İsimli Eserine Yapılan Eleştiriler: Iṣlâḥu’l-Ḫalel Örneği

Öz

Endülüslü dil alimi olan Baṭalyevsî, Zeccâcî’nin el-Cumel isimli eserine Iṣlâḥu’l-ḫaleli’l-vâḳıʿ fi’l-cumeli’z-Zeccâcî isimli bir şerh çalışması yapmıştır. Müellif bu şerh çalışmasını daha ziyade el-Cumel isimli eserde gördüğü hataları eleştirmek üzere yazmıştır. Çalışmamızda ilk olarak Zeccâcî ve el-Cumel isimli eseri hakkında kısa bilgiler verildikten sonra Baṭalyevsî’nin hayatı ve Iṣlâḥu’l-ḫaleli’l-vâḳıʿ fi’l-cumeli’z-Zeccâcî adlı eseri incelenmiştir. Ardından Baṭalyevsî’nin Zeccâcî’ye yönelttiği isim, fiil ve harf kavramlarının tanımlarına yönelik eleştirileri tartışılmıştır. Bu tanımlar ele alınırken öncelikle Baṭalyevsî’nin eleştirileri ve eleştiriye neden olan sebepleri zikredilmiş ve Baṭalyevsî’nin eleştirilerinin doğruluğu değerlendirilmeye çalışılmıştır. Daha sonra Baṭalyevsî’nin benimsediği ve alternatif olarak sunduğu tanımlar irdelenerek bu tanımlardan isabetli olanlar tarafımızca tespit edilmeye çalışılmıştır. Böylece Baṭalyevsî ve eseri hakkında kapsamlı bir değerlendirme ortaya konmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İsim , Fiil , Harf , Tanım , Baṭalyevsî

Kaynakça

• Baġdâdî, İsmâîl b. Muhammed. Hediyyetu’l-ʿarifîn esmâu’l-muellifîn ve âs̱âru’l-muṣannefîn. 2 Cilt. İstanbul: Vekâletu’l-meʿârif, 1951.
• Bardakoğlu, Ali. “Delâlet (Fıkıh)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/119-122. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Baṭalyevsî, Ebû Muhammed Abdullāh b. Muhammed b. Sîd. el-İḳtiḍâb fî şerḥi edebi’l-kuttâb. thk. Mustafa es-Seḳḳā - Ḥâmid Abdulmecîd. Ḳāhire: Dâru’l-kutubi’l-Mıṣrıyye, 1996.
• Baṭalyevsî, Ebû Muhammed Abdullāh b. Muhammed b. Sîd. el-İnṣâf. thk. Muhammed Rıḍvân ed-Dâye. 1 Cilt. Dimeşḳ: Dâru’l-fikr, 3. Basım, 1987.
• Baṭalyevsî, Ebu Muhammed Abdullah b. Muhammed b. Sîd. Iṣlâḥu’l-ḫaleli’l-vâkıʿ fi’l-cumel li’z-Zeccâcî. thk. Ḥamza Abdullah Neşratî. 1 Cilt. Beyrût: Dâru’l-kutubu’l-ʿilmiyye, 1. Basım, 2003.
• Câmî, Nûruddîn Abdurrahmân b. Niẓâmiddîn Ahmed b. Muhammed. el-Fevâidu’ḍ-ḍiyâiyye. 1 Cilt. İstanbul: İsmailağa Yayınevi, 2020.
• Carl, Brockelmann. Târîḫu’l-edebi’l-‘ʿArabî. çev. Dr. Abdu’l-Halîm en-Neccâr. 6 Cilt. Kâhire: Dâru’l- meâɔrif, 1977.
• Çöğenli, M. Sadi. “el-Cümelü’l-Kübrâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/114-115. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Ebû Caʿfer eḍ-Ḍabî, Aḥmed b. Yaḥyâ b. ʿUmeyra. Buġyetu’l-multemis fî târîḫi ricâli ehli Endulus. Ḳāhire: Dâru’l-kuttâbi’l-ʿArabî, 1967.
• Ebû Ḥayyân, Muḥammed b. Yûsuf b. ʿAlî b. Yûsuf b. Ḥayyân el-Endelûsî. İrtişâfu’ḍ-ḍarb min Lisâni’l- ʿarab. thk. Receb ʿOsmân Muḥammed. 5 Cilt. Kahire: y.y., 1418/1998.
• Esterâbâdî, Necmu’l-eimme Raḍıyyuddîn Muhammed b. el-Ḥasen. Şerḥu’Raḍî ʿale’l-Kâfiye. ed. ʿOmer Yusuf Ḥasen. 4 Cilt. Libya: Câmiʿatu Ḳaryûnus, 1978.
• Fârâbî, Ebû Naṣr Muhammed b. Muhammed b. Ṭarḫan b. Uzlûġ. el-Manṭıḳ ʿınde’l-Fârâbî. thk. Rafîḳ el-ʿAcem. Beyrût: Daru’l-meşriḳ, 1985.
• Ferruḫ, Omer. Târîḫu’l-edebi’l-ʿArabi. Beyrut: Dârû’l-ilm li’l-melâyîn, 5. Basım, 1979.
• Fetlî, ʿAbdulḥuseyn - Şilâş, Ḥâşim Ṭâhâ. “el-Muvaffaḳî fi’n-naḥv li Ebi’l-Ḥasen Muhammed b. Ahmed b. Keysân”. el-Mevrid 4/2 (1975), 103-124.
• Fîrûzâbâdî, Ebû Ṭâhir Muhammed b. Yaʿḳûb. el-Bulġa fî terâcimi eimmeti’n-naḥvi ve’l-luġa. 1 Cilt. Dâru saʿdi’d-dîn, 1. Basım, 2000.
• Gazzâlî, Ḥuccetu’l-İslâm Ebû Ḥâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. Maḳâṣıdu’l- felâsife. thk. Maḥmûd Beycû. Dimeşḳ: Maṭbaʿatu’ṣ-ṣabâh, 1. Basım, 2000.
• Ḥamevî, Ebû Abdillâh Şihâbuddîn Yâḳūt b. Abdillâh. Muʿcemu’l-buldân. 7 Cilt. Beyrût: Dâru’s-ṣadr, 2. Basım, 1995.
• İbn Beşkuvâl, Ebu’l-Ḳāṣım Ḫalef b. Abdulmelik. eṣ-Ṣılatu fî târîḫi eimmeti Endulus. thk. es-Seyyit Aṭṭâr el-Ḥuseynî. 1 Cilt. Mektebetu’l-ḥâncî, 2. Basım, 1955.
• İbn Fâris, Ebû’l-Ḥuseyn İbnu’l-Fâris el-Ḳazvînî. eṣ-Ṣâḥibî fî fıḳhi’l-luğati’l-ʿarabiyye ve mesâilihâ ve suneni’l-ʿArabi fî kelâmihâ. b.y.: y.y., 1418/1997.
• İbn Ḥallikân, Ebu’l-ʿAbbâs Şemsu’d-Din Ebû Bekr. Vefeyâtu’l-aʿyân ve enbâi ebnâi’z-zamân. thk. İḥsân ʿAbbâs. 7 Cilt. Beyrût: Dâru’s-ṣadr, 1900.
• İbn Yaʿîş, Ebû’l-Beḳâʾ Yaʿîş b. ʿAlî el-Ḥalebî. Şerḥu’l-Mufaṣṣal li’z-Zemaḫşerî. thk. İmîl Bedîʿ Yaʿḳûb. 6 Cilt. Beyrut: y.y., 1422/2001.
• İbn ʿAsâkir, Ebu’l-Ḳāṣım Ali b. el-Ḥasen. Târîḫu Dimeşḳ. thk. ʿAmr b. Ġurâme el-ʿAmravî. 80 Cilt. Dâru’l-fikr, 1995.
• İbnu’l-Es̱îr, Ebû’l-Ḥasen ʿAlî b. Ebî’l-Kerem Muḥammed el-Cezerî. el-Kâmil fî’t-târîḫ. thk. Omar ʿAbdusselâm Tedmurî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 1417/1997.
• İbnu’l-Ḥâcib, Cemaluddîn. el-Kâfiye fî ʿilmi’n-naḥv. thk. Dr. Salih Abdulazim. 1 Cilt. Ḵâhire: Mektebetu’l- âdâb, 2010.
• İbnu’l-ʿİmâd, Aʿbdu’l-Ḥay b. Aḥmed b. Muḥammed. Şeẕerâtu’ẕ-ẕeheb fî aḫbâri men ẕeheb. thk. Maḥmûd Arnâûṭ. 11 Cilt. Beyrût: Dâru İbn Kes̱îr, 1986.
• İbnu’l-Ḳıfṭî, Cemâluddîn Ebu’l-Ḥasen Ali. İnbâhu’r-ruvât ʿan enbâhi’n-nuḥât. thk. Muhammed Ebu’l-Faḍl İbrahim. 4 Cilt. Ḳāhire: Dâru’l-fikri’l-ʿArabî, 1. Basım, 1982.
• İbnu’l-Manẓûr, Cemâluddîn Ebu’l-Faḍl. Lisânu’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrût: Dâru’s-ṣâdır, 3. Basım, 1993.
• İbnu’n-Nedîm, Ebu’l-Ferec Muḥammed b. Ebî Yaʿḳūb İsḥâḳ b. Muḥammed. el-Fihrist. 1 Cilt. Beyrût: Dâru’l-maʿrife, 1978.
• İbnu’s-Serrâc, Ebû Bekr Muḥammed b. es-Serî b. Sehl el-Bağdâdî. el-Uṣûl fî’n-naḥv. thk. ʿAbdulḥuseyn el-Fetlî. 3 Cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risâle, ts.
• ʿİnân, Muhammed Abdullah. Devletu’l-İslâmi fi’l-Endulus. 5 Cilt. Ḳāhire: Mektebetu’l-ḫâncî, 2. Basım, 1990.
• Kartal, Mustafa. “Arap Dilinde Niyâbe = Niyabah in Arabic Language”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 51 (2021), 149-173.
• Kâtib Celebî, Muṣṭafâ b. Abdillâh. Keşfu’ẓ-ẓunûn ʿan esâmi’l-kutubi ve’l-funûn. 2 Cilt. Baġdât: Mektebetu’l- mus̱ennâ, 1941.
• Katipoğlu, Hasan. “Cins (Mantık)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/18-20. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Katipoğlu, Hasan. “Fasıl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/207. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Kurtuluş, Rıza. “Batalyevs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/137. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Maḳḳarî, Ebû’l-ʿAbbâs Şihâbuddîn Aḥmed b. Muhammed. Nefḥu’ṭ-ṭîb. thk. İḥsân ʿAbbâs. 7 Cilt. Beyrût: Daru’ṣ-ṣadr, ts.
• Maḳḳarî Ebû’l-ʿAbbâs Şihâbuddîn Aḥmed b. Muhammed. Ezhâru’r-riyâḍ fî aḫbâri’l-Ḳâḍî ʿİyâḍ. thk. Muṣṭafâ es-Seḳâ vd. 5 Cilt. Kahire: Maṭbaʿatu Lecneti’t-Teʾlîf ve’t-Terceme ve’n-Neşr, 1358/1939.
• Özbalıkçı, Mehmet Reşit. “Batalyevsî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/138-139. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Özdemir, Mehmet. “Endülüs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/211-225. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Riyâḍ Zâde, Abdullaṭîf b. Muhammed b. Muṣṭafâ. Esmâi’l-kutub. thk. Muhammed et-Tuncî. 1 Cilt. Dimeşḳ: Dâru’l-fikr, 3. Basım, 1983.
• Safedî, Ṣalâḥuddîn Ḫalîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh. el-Vâfî bi’l-vefeyat. thk. Aḥmed Arnaûṭ. 29 Cilt. Beyrût: Dâru iḥyâi’t-turâs̱, 2000.
• Semʿânî, Ebû Saʿd ʿAbdulkerîm b. Muḥammed b. Manṣûr el-Mervezî. el-Ensâb. thk. ʿAbdurrahman b. Yaḥyâ. 13 Cilt. Haydarabad: Dâiratu’l-meʿârifi’l-ʿOs̱mâniyye, 1382/1962.
• Serkîs, Yusuf b. İlyân b. Mûsâ. Muʿcemu maṭbûʿatu’l-ʿArabiyye ve’l-muʿarrabe. 2 Cilt. Mıṣır: Maṭ- baʿatu serkîs, 1928.
• Sîbeveyh, Ebû Bişr ʿAmr b. ʿOs̱mân b. Ḳanber el-Ḥâris̱î. el-Kitâb. thk. ʿAbdusselâm Muḥammed Hârûn. 4 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-ḫâncî, 1408/1988.
• Sîrâfî, Ebû Saʿîd el-Ḥasen b. Abdillâh b. Merzubân. Aḫbâru’n-naḥviyyîne’l-baṣriyyîn. thk. Tâhâ Muhammed ez-Zeynî - Muhammed ʿAbdulmunʿim Ḫafâcî. 1 Cilt. Ḳāhire: Muṣṭafâ el-bâbî el-ḥalebî, 1966.
• Sîrâfî, Ebû Saʿîd el-Ḥasen b. Abdillâh b. el-Merzubân. Şerḥu Kitâbi Sîbeveyh. thk. Aḥmed Ḥasen Mehdelî - ʿAlî Seyyid ʿAlî. 5 Cilt. Beyrut: y.y., 2008.
• S̱umâlî, Ḥammâd b. Muhammed Ḥâmid. Ebû ʿAbdullah ibnu’l-Faḫḫâr ve cuhûdihî fi’d-dirâsâti’n-naḥ- viyyeti meʿa taḥḳîḳi kitâbihi şerḥi’l-Cumel. Ummu’l-Ḳurâ Üniversitesi, Doktora Tezi, 1410.
• Suyûṭî, Abdurrahman b. Ebî Bekr Celâluddîn. Buġyetu’l-vuʿât. thk. Muhammed Ebu’l-Faḍl İbrahim. 2 Cilt. Beyrût: Mektebetu’l-ʿaṣrıyye, ts.
• Suyûṭî, Abdurrahman b. Ebî Bekr Celâluddîn. Hemʿu’l-hevâmiʿ. thk. Abdulhamid Hendâvî. el-Mektebetu’t- tevfîḳiyye. ts.
• Ṭanṭâvî, Muhammed. Neşʾetu’n-naḥvi ve târîḫu eşheri’n-nuḥât. thk. Ebu Muhammed Abdurrahman b. Muhammed b. İsmâîl. Mektebtu iḥyâi’t-turâs̱i’l-ʿArabi, 1. Basım, 2005.
• Tuna, Bekir. ez-Zeccâcî ve İştiḳâḳu Esmâillâh Adlı Eserinin Arap Dilindeki Yeri. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Türker, Ömer. “Tarif”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/28. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Yâfiʿî, Ebû Muḥammed ʿAbdullâh b. Esʿad b. ʿAlî b. Suleymân. Mirâtu’l-Cenân ve ʿİbretu’l-Yaḳẓân fî Mʿarifeti mâ Yaʿtebir min Ḥavâdis̱i’z-Zamân. Beyrut: y.y., 1417/1997.
• Yahsubî, Ebu’l-Faḍl ʿİyâḍ b. Mûsâ b. ʿİyâḍ. el-Ġunyetu fî şuyûḫi Ḳâḍî ʿIyâḍ. thk. Mahir Zuheyr Cerrâr. 1 Cilt. Beyrût: Dâru’l-ġarbi’l-İslâmî, 1. Basım, 1982.
• Yıldız, Musa. “Zeccâcî, Ebü’l-Kāsım”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/175-176. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Zeccâcî, Ebu’l-Ḳāsım Abdurrahmân b. İshâḳ. el-Cumel. thk. İbn Ebî Şeneb. 1 Cilt. Cezâir, 1926.
• Zeccâcî, Ebu’l-Ḳâsım. el-Îḍâḥ fî ʿileli’n-naḥvi. thk. Mâzin el-Mubarek. 1 Cilt. Beyrût: Dâru’n-nefâis, 5. Basım, 1986.
• Ẕehebî, Ebû ʿAbdillâh Şemsuddîn Muḥammed b. Aḥmed b. ʿOs̱mân. Siyeru aʿlâmi’n-nubelâ’. 18 Cilt. Kahire: Dâru’l-Ḫadîs̱, 1427/2006.
• Ẕehebî, Şemsuddin. el-ʿİber. thk. Ebû Hâcir Muhammed es-Saʿîd Besyûnî. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’lkutubu’l- ʿilmiyye, ts.
• Zemaḫşerî, Ebû’l-Ḳâsım Maḥmûd b. ʿAmr. el-Mufaṣṣal fî Ṣınaʿati’l-İʿrâb. thk. ʿAlî bû-Mulaḥḥam. Beyrut: y.y., 1993.
• Ziriklî, Ḫayruddîn b. Maḣmûd b. Muhammed b. Ali b. Fâris. el-Aɔlâm. 8 Cilt. Dâru’l-ʿilm li’l-melâyîn, 15. Basım, 2002.
• Zubeydî, Muhammed b. el-Ḥasen b. ʿUbeydullah. Ṭabeḳātu’n-naḥviyyin ve’l-luġaviyyîn. thk. Muhammed Ebu’l-Faḍl İbrahim. Daru’l-meʿârif, 2. Basım, ts.