Âbidin Paşa’nın Bir Mesnevî Hikâyesine Yönelik Hususî İlgisi: Merd-İ A’râbî (Bedevî İle Karısı) Risâlesi ve Yorumu

Yıl 2025, Sayı: 58, 1 - 14, 30.06.2025

Muammer Cengiz

Öz

Âbidin Paşa’nın (1843-1906) tasavvufî mahiyetteki eserlerinin başında hiç şüphesiz Mesnevî Şerhi gelmektedir. Bir devlet adamı olmasının yanında ona asıl şöhret kazandıran da bu önemli eseridir. Osmanlı son dönemindeki yaygın Türkçe şerhlerden biri olması itibariyle temayüz eden ve Mesnevî’nin ilk cildinin şerhini ihtiva eden metni İsmâil Ankaravî, Sarı Abdullah Efendi ve İsmail Hakkı Bursevî gibi Osmanlı dönemi Türkçe Mesnevî şârihleri ile gelişen yorumculuğu tevarüs etmiş olması itibariyle kayda değerdir. Bununla birlikte Âbidin Paşa şerhinin ayırıcı vasfı dönemi açısından daha sade ve anlaşılır bir dil üzerinden Mesnevî’yi takdim etme ve yorumlama amacına dayanır. Bir Osmanlı bürokratı olarak Paşa’nın Mesnevî’ye olan dikkat ve ilgisi izahtan varestedir. Fakat onun Mesnevî Şerhi’nde yer alan Merd-i A’râbî (bedevî ile karısı) kıssasına ilişkin şerhini ehemmiyetine binaen “hikmet-âmiz” olarak niteleyip müstakil olarak ayrıca neşretmesi üzerinde durulması gereken bir konudur. Zira mezkur kıssa/hikâye Mevlâna’nın düşünce dünyası ve Mesnevî’nin anlam haritası açısından temsil gücü yüksek bir metindir. Mesnevî’de yer alan bedevî ile karısı hakkındaki hikâyeye odaklanan akademik çalışmalar bulunmakla birlikte Paşa’nın bu hikâyeye ilgisini ve yaklaşımını konu edinen bir incelemeye tesadüf edilmemiştir. Bu çalışma çerçevesinde Paşa’nın mezkur kıssaya dönük ilgisi tasavvuf düşüncesi ve Mevlânâ’nın mirası üzerinden okunmaya ve değerlendirilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Âbidin Paşa , Mesnevî Şerhi , Bedevî ile Karısı , Akıl , Nefis.

Abidin Pasha’s Special Interest in a Mesnevi Story: The Treatise of Merd-I A’râbî (The Bedouin and His Wıfe) and its Commentary

Öz

One of Âbidin Pasha’s (1843-1906) most notable works of a Sufi nature is
undoubtedly his commentary on the Masnavī. While he was a statesman, it is
this significant work that brought him true fame. As one of the prevalent Turkish
commentaries on the Masnavī during the late Ottoman period, this text, which
covers the first volume of the Masnavī, is noteworthy for inheriting the tradition
of Masnavī interpretation developed by Ottoman-era scholars such as Ismail Ankaravî,
Sarı Abdullah Efendi, and İsmail Hakkı Bursevî. However, the distinguishing
feature of Âbidin Pasha’s commentary lies in its aim to present and interpret
the Masnavī in a simpler and more accessible language, considering the period in
which it was written. As an Ottoman bureaucrat, Pasha’s attention and interest in
the Masnavī are beyond question. Nevertheless, a matter worth examining is his
decision to describe the commentary on the story of the Merd-i A’râbî (the Bedouin
and his wife) in the Masnavī as “full of wisdom” and publish it separately due
to its importance. This particular story is a highly representative text concerning
Rumi’s intellectual world and the thematic landscape of the Masnavī. While there
are academic studies focused on the story of the Bedouin and his wife in the Masnavī,
no research has been encountered that specifically addresses Pasha’s interest
in and approach to this story. Within the scope of this study, Pasha’s interest in
the story of Merd-i A’râbî will be analyzed and evaluated through the lens of Sufi
thought and Rumi’s legacy.

Anahtar Kelimeler

Âbidin Pasha , Mesnevî Commentary , Bedouin and His Wife , Mind , Soul.

Kaynakça

• Âbidin Paşa. Mesnevî Şerhi I-II. haz. Mehmet Sait Karaçorlu. İstanbul: İz Yayıncılık, 2007.
• Âbidin Paşa. Saâdet-i Dünyâ. Rodos: Matbaa-i Vilâyet, 1312.
• Âbidin Paşa. Tercüme ve Şerh-i Kasîde-i Bürde. İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1324.
• Âbidin Paşa. Tercüme ve Şerh-i Mesnevî-i Şerîf. VI. Cilt. Dersaâdet: Mahmud Bey Matbaası, 1305- 1306/ 1887-1888.
• Amirchouphani, Ladan. “Molla Câmî ‘Mevlânâ Peygamber Değil Ama Kitabı Var’ Demiş midir Mevlânâ’nın Anlayışında Mesnevî Kur’ân’a Benziyor mu?”. ATEBE Dînî Araştırmalar Dergisi 6 (2021), 21-22.
• Aytekin, Ülker. Sarı Abdullah Efendi ve Mesnevî-i Şerîf Şerhi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
• Başar, Serhat. “Osmanlı Basınında Bazı Şair, Müverrih, Müellif, Muharrir Matbaacılara Ait Vefat ve Cenaze Haberleri”, Müteferrika 55, (2019), 129-182.
• Ceyhan, Semih. “Mesnevî”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/330. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Çelik, İsa. Âbidin Paşa’nın Mesnevî Şerhi ve Tasavvufî Düşünceleri. İstanbul: Vefâ Yayınları, 2007.
• Demirkazık, Hacı İbrahim. “16. Yüzyıl Sûfî Şairlerinden Abdülmecîd Bin Şeyh Nasûh’un (Mecîdî) Kıssa-i Çoban Mesnevisi”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 1/28 (2022), 64-122.
• Fayda, Mustafa. “Bedevî”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/311. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Güleç, İsmail. Türk Edebiyatında Mesnevi Tercüme ve Şerhleri. İstanbul: Pan Yayıncılık. 2008.
• Konuk, A. Avni. Mesnevî-i Şerîf Tercüme ve Şerhi. haz. Selçuk Eraydın-Mustafa Tahralı. XIII.Cilt. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2006.
• Özköse, Kadir. “Mesnevi’deki ‘Bedevi ile Karısı’ Hikayesine Göre Akıl -Nefis İlişkisi”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/1 (2011), 37-69.
• Pala, İskender. “Âbidin Paşa”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. I/310. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Tan, M. Nedim. “Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî”. İslâm Düşünce Atlası. ed. İbrahim Halil Üçer. II/883. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Yayınları. 2017.
• Uzun, Mustafa İsmet. “Dede Ömer Rûşenî”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/82. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Yavuz, Kemal. “Mesnevî-i Şerîf ile Alakalı Olarak Cevdet Paşa’nın Âbidin Paşa’ya Yazdığı Bir Mektup”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 24 (1986), 446-447.
• Yıldırım, Yusuf. “Mesnevî’de Geçen “Bedevi ile Karısı Hikâyesi” ya da Kadının Fendi”. Türk Akademik Araştırmalar Dergisi 8/2 (2023), 914-927.