Türkiye’de Modernleşme, Bürokratik Vesayet ve ‘Derin Devlet’

Yıl 2019, Cilt: 11 Sayı: 18, 2463 - 2505, 30.06.2019

Aysel Özdemir Çolak

https://doi.org/10.26466/opus.556357

Öz

Sivil ve askeri bürokratiklar, Tanzimat döneminden
itibaren Osmanlı’da devlet yönetiminde etkin olmuşlardır. Osmanlı modernleşme
sürecinde bürokratlar, önce kurumsal ve idari yenileşme (Tanzimat
bürokratları), daha sonra siyasi ve anayasal reform (Genç Osmanlılar) ve siyasi
ve toplumsal reform (Jön/Genç Türkler) fikirleri ve uygulamaları ile etkili
oldular. İttihat ve Terakki Cemiyeti altında örgütlenen son grup pozitivist ve
Jakoben bir anlayış ile batılı siyasal ve toplumsal yapıların benimsenmesini
vurguldılar. Bu reformist anlayışa sahip askeri bürokratik seçkinler Cumhuriyet
döneminde de etkinliğini sürdürmüşler, CHP ile Tek Parti döneminde görüşleri
iktidar olmuştur. 1950 yılında çok partili hayata geçildikten ve DP iktidara
geldikten sonra, devlet idaresini çevreden gelen seçilmiş sivillerle paylaşmak istememişlerdir.
Yavaş iktidarı zayıflayan atanmış bürokratlar durumdan rahatsız olmuşlar ve 27
Mayıs 1960 Darbesi yaşanmıştır. Ülkenin demokratik yollarla seçilen hükümeti
askeri bir darbe ile devrilmiş, siyaseti 27 Mayıs darbesi ile darbe ve
müdahaleler zincirinin ilk halkasını tecrübe etmiştir. 27 Mayıs darbesi ile
başlayan süreçte atanmışlar, yaptıkları darbe anayasaları ile vesayet sistemini
kurumsallaştırmışlar, devlet içerisinde otonom alan yaratmışlar, siyasetçilere
devlet alanını kontrol etme ve ülkeyi yönetme fırsatı vermemişlerdir. MGK başta
olmak üzere pek çok vesayet yapıları oluşturulup demokratik siyaset üzerinde
kontrol sağlanmıştır. Bu çalışma, tüm bu yapıların özellikle ‘derin devlet’
tartışmaları etrafında zaman zaman genel şamil devlet refleksi ve devletin
temsil ettiği genel yarar gibi kavramlar etrafında meşrulaştırıldığını
tartışmaktadır. Aslında yaşanan şey; küçük bir bürokratik oligarşik seçkinler
grubu bu vesayet kurumları yoluyla seçilmiş iktidarlara ülkenin kaderini
belirleme imkânı vermemişlerdir.

Anahtar Kelimeler

Bürokratik vesayet, Modernleşme, Askeri-sivil -bürokratlar, Derin devlet

Modernization, Bureaucratic Tutelage and ‘Deep State’ in Turkey

Öz

The civil-military bureaucrats were active in the
administration of the Ottoman state since the beginning of the Tanzimat era. They had a full
control over the administration except Abdülhamit II’s rule.

During Ottoman modernization, the Tanzimat bureaucrats put forward the
idea of institutional and administrative reforms; the Young Ottomans believed
in the necessity of political and constitutional reforms; and the last wave of
bureaucratic reformers, the Young Turks, gave importance and put into practice
a set of political and social reforms. This last reformist bureaucrats, under
the Committee of Union and Prograss, had a belief that the only way to be
modern and civilized was to adopt western political and social values and
institutions with a positivist and Jakoben understanding and put into practice
by means of the state mechanism from above. 
The military-bureaucratic elite having
such an perspective maintained the Unionist conception in the Republican
period, as they were in power during the Single Party (CHP) Period. After 1950,
the multi-party era, the ruling bureaucratic elites did not share power with
the elected civilians. And then the clash between the cilians and bureaucrats
came to the fore and the result was the 1960 coup overtrowing the country's
democratically elected government, and this coup has encouraged the latter. In
the process starting with the May 27 coup, the bureaucrats institutionalized the
tutelage system with the 1961 constitutions, created autonomous areas within
the state structure from the elected gorvernment like the MGK, and prevented
the civilians to rule the country by establishing the full control over the
state structure. This
study argues that all tutelary institutions and structures were being justified
in terms of the discussions on the Turkish ‘deep state’ by claiming to promote
the common interest of the people. What happened indeed was the rule of the a
small oligarchic group of the bureaucrats, which prevented the civilians to determine the fate of the country.

Anahtar Kelimeler

Modernization, Military-civil bureaucrats, Bureaucratic tutelage, Deep state

Kaynakça

• Ahmad, F. (1986). İttihat ve Terakki, çev. Nuran Yavuz, İstanbul: Kaynak Yayınları 2. Baskı.
• Akıncı, A. (2013). Türkiye’de askeri vesayetin tesisi ve demokratikleşmeye olan etkisi. Akademik İncelemeler Dergisi, 8(1), 93-123.
• Arcayürek, C. (1989). Darbeler ve gizli servisler. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Arcayürek, C. (1978). Hürriyet, 28 Aralık.
• Burçak, R. S. (1979). Türkiye’de demokrasiye geçiş: 1945-1950.Ankara: Olgaç Matbaası.
• Cumhuriyet, (1969). 17 Şubat.
• Çavdar, T. (1993). İttihat ve Terakki. İstanbul: İletişim.
• Çavdar, T. (1995). “Serbest fırka", Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 8, ss. 2052-2059. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Çavdar, T. (2004). Türkiye’nin demokrasi tarihi (1839-1950). Ankara: İmge Yayınevi.
• Çolak, Y. (2010). Türkiye’de devletin kimlik krizi ve çeşitlilik. Ankara: Kadim Yayınları.
• Çufalı, M. (2004). Türkiye’de demokrasiye geçiş dönemi, 1945-1950. Ankara: Babil Yayınevi.
• Emecen, C. (2006). 99 günlük muhalefet: Serbest cumhuriyet fırkası. İstanbul: İletişim.
• Findley, C. V. (2011). “Tanzimat”, Türkiye tarihi (1839-2010), Modern Dünyada Türkiye, Reşat Kasaba (der.). İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Ganser, D. (2005). NATO’s secret armies. London: Frank Cass.
• Göle, N. (2010). İç içe geçişler: İslam ve Avrupa, Ali Berktay (çev.), 2. Baskı. İstanbul: Metis Yayınları.
• Göle, N. (2000). Melez desenler. İstanbul: Metis Yayınları.
• Güllapoğlu, F. (1991). Tanksız topsuz harekat: Psikolojik harekat?. İstanbul: Tekin Yayınevi
• Hale, W. (1996). 1789’dan günümüze Türkiye’de ordu ve siyaset, A. Fethi (çev.). İstanbul: Hil Yayınları.
• Heper, M. (2010). Türkiye’de devlet geleneği. İstanbul: Doğu Batı Yayınları, 3. Baskı.
• Hürriyet (1969). 17 Şubat.
• İnalcık, H. (1964). Sened-i ittifak ve Gülhane hatt-ı hümayunu. Belleten, 28(112), 604-636.
• Kansu, A. (2015). 1908 devrimi. İstanbul: İletişim.
• Karpat, K. (1996). Türk demokrasi tarihi, sosyal, ekonomik, kültürel temeller. İstanbul: Afa Yayınları.
• Karpat, K. (2009). Osmanlıdan günümüze kimlik ve ideoloji. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Karpat, K. (2012). Kısa Türkiye tarihi 1800-2012. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Karpat, K. (2012). Türk siyasi tarihi siyasal sistemin evrimi, Ceren Elitez (çev.), İstanbul: Timaş Yayınları.
• Kılıç, E. (2008). Özel Harp Dairesi: Türkiye’nin gizli tarihi-1. İstanbul: Turkuvaz.
• Kılıç, E. (2010). JİTEM: Türkiye’nin faili meçhul tarihi. İstanbul: Timaş.
• Koçal, A. V. (2013). II. meşrutiyet’ten cumhuriyet’e Türkiye’de otoriter yönetim geleneğinin sosyo-ekonomik kökleri: İttihatçılığın sosyo-ekonomik temelleri üstüne bir çözümleme denemesi. Niğde Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 6(2), 244.
• Küçükömer, İ. (1964). Batılılaşma ve düzenin yabancılaşması. Ankara: Bağlam Yayıncılık.
• Lewis, B. (1961). The emergence of modern Turkey. London: Oxford Up.
• Mardin, Ş. (1993). Jön Türklerin siyasi fikirleri (1895-1905). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ortaylı, İ. (1995). İmparatorluğun en uzun yüzyılı. İstanbul: Hill Yayınları.
• Ortaylı, İ. (2015). Yeni Osmanlı düşüncesinin doğuşu. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Örmeci, O. (2010). Jön Türkler ve ittihat ve terakki. Tarih Okulu Dergisi, VIII, 95-109.
• Öztuna, Y. ve Gökdemir, A. (1987). Türkiye’de askeri müdahaleler. İstanbul: Tercüman Yayınları
• Parlar, S. (1996). Osmanlıdan günümüze gizli devlet. İstanbul: Bibliotek Yayınları.
• Radikal, (2007). 31 Ocak.
• Sabah, (2008). 11 Nisan.
• Söğütlü, İ. (2010). Cumhuriyet Türkiyesi’nde modernleşme ve bürokratik vesayet. Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 19(1), 49–68.
• Söyler, M. (2013). Informal institutions, forms of state and democracy: The Turkish deep state. Democratization, 20(2), 310-334.
• Söyler, M. (2015). The Turkish deep state: State consolidation, civil-military relations and democracy. London: Routledge.
• Tansu, İ. (2001). Aslında hiç kimse uyumuyordu. Ankara: Minpa Yayınları.
• Tayyar, Ş. (2013). Beşinci darbe. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Tunçay, M. (2015). Türkiye cumhuriyeti’nde tek parti yönetiminin kurulması, 1923-1931. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Turhan, T. (2006). Derin devlet. İstanbul: İleri Yayınları.
• Ünver, H. A. (2009). Turkey’s “Deep-State” and the Ergenekon Conundrum. The Middle East Institute, Policy Brief, No. 23, April 2009.
• Zürcher, E. J. (1992). Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası. Gül Çağalı Güven (çev.), İstanbul: Bağlam Yayınları.
• Zürcher, E. J. (2000). Modernleşen Türkiye’nin tarihi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Zürcher, E. J. (2003). The Young Turks–children of the borderlands? International Journal of Turkish Studies, 9(1-2), 275-286.
• Zürcher, E. J. (2008). Genç Türkler: Hudut boylarının çocukları. Muhafazakâr Düşünce, 16-17, 233-34.