Refined Power: Sugar Companies in the Early Republican Period as the Site of Contest

Yıl 2020, Cilt: 15 - Sayı: 10 Yıl Özel Sayısı, 5496 - 5541, 30.06.2020

Özgür Çetiner

https://doi.org/10.26466/opus.744886

Öz

Sugar operations which found scope of practice by the establishment of the republic in Turkey, have been shaped as the forms of new regime with social classes on one hand, and, on the other hand, as a resultant of capitalism’s given conditions abroad. Sugar production, organized in the form of companies, had a symbiotic qualification developed interpenetrated with the state, beyond many privileges and exemptions given. An intensive nationalist discourse played along with the foundational and operational process of the sugar companies. This process unexceptionally functioned crucially in the embodiment of the internal architecture of the state by getting over the economic and political spheres. In Veblenian terms, the companies, with their legal statuses, profits and financial accounts are institutions which belong to the business space, not the industry. Hence, it is not possible to approach the companies with a developmentalist rhetoric for a common good. According to the theory of ‘capital as power’ which uses the concepts of Veblen, the basic algorithm of the business space is capitalization. Contrary to the studies on this issue, this study claims that all activities related to sugar companies are conditioned by the capitalization mechanism and the requirements of the business space and determined within this framework. This qualitative study which used archive resources was also supported by quantitative data and it found out that a specific capitalization mechanism was constituted in the business space through sugar companies in the early history of the republic in Turkey.

Anahtar Kelimeler

Capitalization, Differential accumulation, Sabotage

Rafine Edilmiş Güç: Bir Mücadele Alanı Olarak Erken Cumhuriyet Döneminde Şeker Şirketleri

Öz

Cumhuriyetin kuruluşuyla uygulama alanı bulan şeker faaliyetleri, bir taraftan yeni rejimin toplumsal sınıflarla olan ilişki biçimleri, diğer taraftan kapitalizmin dışarıdaki verili koşullarının bir bileşkesi olarak şekillenmiştir. Şirketler biçiminde örgütlenen şeker üretimi, tanınan pek çok ayrıcalık ve muafiyetin ötesinde, devletle iç içe gelişen simbiyotik bir nitelik taşımıştır. Her aşamasına yoğun bir milliyetçi söylemin eşlik ettiği şeker şirketlerinin kuruluş ve işleyiş süreci, ayrımsız bir şekilde iktisadi ve siyasal alanları kat ederek, devletin içsel mimarisinin şekillenmesinde önemli bir işlev görmüştür. Yasal statüleri, kazançları ve bilançolarıyla şirketler, Veblenci anlamda endüstriye değil, iş alanına ait kurumlardır. Dolayısıyla, şirketleri ortak iyiye dönük kalkınmacı bir retorikle ele almak mümkün değildir. Veblen’in kavramlarını kullanan ‘güç olarak sermaye’ teorisine göre, iş alanının temel algoritması kapitalizasyondur. Bu çalışmada, şeker şirketlerine ilişkin tüm faaliyetlerin, konu hakkında yapılan çalışmaların aksine, kapitalizasyon mekanizmasıyla ve iş alanının gereksinmeleriyle koşullandığı ve bu çerçevede belirlendiği iddia edilmiştir. Sayısal verilerle de desteklenen arşiv kaynaklarının kullanıldığı nitel çalışmada, Türkiye’de erken dönem cumhuriyet tarihinde, şeker şirketleri üzerinden iş alanında özgül bir kapitalizasyon mekanizmasının oluşturulduğu bulgulanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kapitalizasyon, Farklılaşmış birikim, Sabotaj

Kaynakça

• 14162 Nolu Kararname. (1933, 24 Nisan). Resmî Gazete (Sayı: 2383). https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/2383.pdf adresinden erişilmiştir.
• 15273 Nolu Kararname. (1933, 27 Kasım). Resmî Gazete (Sayı: 2563). https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/2563.pdf adresinden erişilmiştir.
• 28 Mayıs 1927 tarih ve 1055 numaralı teşviki sanayi kanununa müzeyyel kanun. (1933, 8 Haziran). Resmî Gazete (2422). https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/2422.pdf adresinden erişilmiştir.
• Abidin, İ. (1934). Şeker yitirmeden bitirmeye kadar Türkiye-dış memleketler. İstanbul: Akşam Matbaası.
• Akçura, Y. (1925). Asrî Türk Devleti ve münevverlerine düşen vazife. Türk Yurdu, 17(174), 13-20.
• Albert, B. ve Graves, A. (1988). Introduction. B. Albert And A. Graves (Der.), The world sugar economy in war and depression, 1914-40 içinde (s. 1-25). London: Routledge.
• Anadolu Şeker Fabrikaları Türk Anonim Şirketi Esas Mukavelesi. (1933, 30 Aralık). Resmî Gazete (Sayı: 2591). https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/2591.pdf adresinden erişilmiştir.
• Ankara Ticaret Odası. (1933). Anadolu Şeker Fabrikaları Türk Anonim Şirketi. Arşiv Dosya No: 294.
• Ankara Ticaret Odası. (1934). Turhal Şeker Fabrikası Türk Anonim Şirketi. Arşiv Dosya No: 294.
• Atay, F. R. (1980). Çankaya. İstanbul: Sena Matbaası.
• Avcıoğlu, D. (1988). Türkiye’nin düzeni dün bugün yarın, 1. cilt.İstanbul: Tekin Yayınevi.
• Aydemir, Ş. S. (2011). İkinci adam I. Cilt (1884-1938). İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Aykut, Ş. (1935). Alpullu nasıl kuruldu. Alpullu Dergisi, 1(5), 1-3.
• Başvekalet İstatistik Umum Müdürlüğü. (1930). İstatistik Yıllığı Cilt 3. İstanbul: Ahmet İhsan Matbaası.
• Başvekalet İstatistik Umum Müdürlüğü. (1939). İstatistik Yıllığı Cilt 10. İstanbul: Hüsnü Tabiat Basımevi.
• Başvekalet İstatistik Umum Müdürlüğü. (1941). İstatistik yıllığı cilt 12. Ankara: Ankara Basım ve Ciltevi.
• Bayar, C. (1933). Celal Bayar’ın Sümerbank idare meclisinde yaptığı konuşma. Ö. Şahingiray (Der.), Celal Bayar’ın söylev ve demeçleri 1921-1938 ekonomik konulara dair içinde. (s. 61-67). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Bayar, C. (1935). Ekonomi bakanı Celal Bayar’ın Nazilli kombinasının temel atma merasimindeki söylevi. Ö. Şahingiray (Der.), Celal Bayar’ın söylev ve demeçleri 1921-1938 ekonomik konulara dair içinde. (s. 115-116). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Bazı maddelerin gümrük resimleri hakkında hükümetçe ittihaz olunan kararların tasdikine dair kanun. (1938, 2 Mayıs). Resmî Gazete (Sayı: 3896). https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/3896.pdf adresinden erişilmiştir.
• Boratav, K. (2006). Türkiye’de devletçilik. Ankara: İmge Yayınları.
• Buğra, A. (2005), Devlet ve iş adamları. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Bulutay, T., Yıldırım, N. ve Tezel, Y.S. (1974). Türkiye milli geliri (1923-1948) Tablolar. Ankara: Sevinç Matbaası.
• Chaudhuri, A. (1984). Monopoly capitalism in a dependent economy: the Indian case. Social Scientist, 12(1), 14-29.
• Cochrane, D. T. (2011). Castoriadis, Veblen and the 'power theory of capital'. J.F. Humphrey ve I. S. Straume (Der.), Depoliticization: The Political Imaginary of Global Capitalism içinde (s. 89-123). Malmö: Aarhus University Press.
• Şeker pahalılığı ile mücadele. (1933, Temmuz 11). Cumhuriyet. 3.
• Şeker fiyatları. (1933, Temmuz 17). Cumhuriyet. 4.
• Şeker fiyatlarında ihtikar var mı yok mu?. (1933, Temmuz 20). Cumhuriyet, 4.
• Şeker ihtikarı var mı yok mu?. (1933, Temmuz 21). Cumhuriyet, 5.
• Şeker fiyatlarının tetkiki. (1933, Temmuz 3). Cumhuriyet. 5.
• Kesme şeker fiyatları neden bu kadar yüksek. (1933, Temmuz 9). Cumhuriyet. 1.
• Cumhuriyet. (1934, Mart 12). Trakya için mühim kararlar, s. 1.
• Çay, Şeker ve Kahve İthalinin Bir Elden İdaresi Hakkında Kanun. (1932, 6 Temmuz). Resmî Gazete (Sayı: 2143). https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/2143.pdf adresinden erişilmiştir.
• Damlıdağ, F. (2017). Development of beet sugar industrıes in the world and the example of Alpullu Sugar Factory. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 17(34), 133-157.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi. Muamelat Genel Müdürlüğü. (1940, 22 Mart). İptal edilmiş olan İstanbul-Trakya Şeker Fabrikaları TAŞ hakkında yapılan ihbarın araştırıldığı ve yapılacak herhangi bir işlem kalmadığı. (30-10-0-0 / 51.335.4).
• Gedik, H. (1955). Uşak Şeker Fabrikasının kısa tarihçesi. Pancar Dergisi, 5(49), 7-8.
• Gökalp, Z. (1982). İktisadî inkılâp için nasıl çalışmalıyız. A. Çay (Haz.), Makaleler VIII içinde (170-172). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Grabher, G. ve Stark D. (1997). Organizing diversity: evolutionary theory, network analysis and postsocialism. Regional Studies, 31(5), 533-544.
• Gümrük Tarifesi Kanunu. (1929, 1 Temmuz). Resmî Gazete (Sayı: 1230). https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/1230.pdf adresinden erişilmiştir.
• Güvemli, O. ve Karayaman, M. (2017). Uşak Şeker Fabrikasının kuruluşu ve gelişmesi. Accounting and Financial History Research Journal, 1(13), 6-50.
• Eskişehir Şeker Fabrikası dün açıldı. (1933, Aralık 6). Hakimiyeti Milliye. 1.
• Hatipoğlu, Ş. R. (1936). Türkiye'de zirai buhran. Ankara: Yüksek Ziraat Enstitüsü Basımevi.
• Heper, M. (2006). Türkiye’de devlet geleneği. (Çev. N. Soyarık). Doğu Batı Yayınları, Ankara.
• İlkin, S. (1971). Türkiye milli ithalat ve ihracat anonim şirketi. Ortadoğu Teknik Üniversitesi Gelişme Dergisi, 2, 199-232.
• İnsel, A. (1996). Düzen ve kalkınma kıskacında Türkiye. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• İstanbul ve Trakya şeker fabrikaları T.A.Ş. Umum Heyetinin 26 Şubat 1933 tarihinde akteylediği fevkalâde içtimada tadil ettiği esas mukavelename mevaddı. (1933, 3 Aralık). Resmî Gazete (Sayı: 2568). https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/2568.pdf adresinden erişilmiştir.
• İş Bankası Bilançosu. (1936, 3 Nisan). Resmî Gazete (Sayı: 3270). https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/3270.pdf
• İş Bankası Bilançosu. (1939, 15 Nisan). Resmî Gazete (Sayı: 4184). https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/4184.pdf adresinden erişilmiştir.
• Karaosmanoğlu, Y. K. (1968). Politikada 45 yıl. Ankara: Bilgi Yayınları.
• Karayaman, M. (2010). Nuri Şeker ve Uşak Şeker Fabrikası’nın kuruluşu. Uşak: Uşak Akademi Kitabevi.
• Karayaman, M. (2012). Atatürk döneminde şeker sanayi ve izlenen politikalar. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 28 (82), 53-96.
• Keyder, Ç. (1993). Dünya ekonomisi içinde Türkiye (1923-1929). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Kocabaşoğlu, U. (2001). Türkiye İş Bankası tarihi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Kurmuş, O. (1977). Cumhuriyetin ilk yıllarında sanayinin korunması sorunu ve ticaret sermayesinin tavrı. O. Kurmuş, İ. Tekeli, S. İlkin, K. Boratav, G. Tüzün, A. Börüban (Der.), Tarihsel gelişimi içinde Türkiye sanayi içinde (s. 3-20). Ankara: Makine Mühendisleri Odası Yayınları.
• Kurmuş, O. (1978). 1916 ve 1929 Gümrük tarifeleri üzerine bazı gözlemler. Ortadoğu Teknik Üniversitesi Gelişme Dergisi, Türkiye İktisat Tarihi Üzerine Araştırmalar 1978 Özel Sayısı, 182-209.
• Leff, N. H. (1978). Industrial organization and entrepreneurship in the developing countries: the economic groups. Economic Development and Cultural Change, 26(4), 661-675.
• Leff, N. H. (1979). Monopoly capitalism and public policy in developing countries. Kyklos, 32(4), 718-738.
• Mardin, Ş. (1990). Türk siyasasını açıklayabilecek bir anahtar: merkez çevre ilişkileri. M. Türköne, T. Önder (Der.), Türkiye’de Toplum ve Siyaset içinde (s. 30-66). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Merhav, M. (1969). Technological dependence, monopoly, and growth. London: Pergamon Press.
• Mert, M. (2018). Kuruluş yıllarında şeker sanayi ve devletin amaç fonksiyonu. TESAM Akademi Dergisi, 5(2), 183-247.
• Mikusch, G. (1934). Şeker sanayiimiz hakkında rapor. Ankara: Başvekalet Matbaası.
• Yeni şeker fabrikası. (1930, Nisan 24). Milliyet, 3.
• Maden ve sanayi politikamız. (1932, Ekim 13). Milliyet. 4.
• 9 şeker taciri müddei umumiliğe verildi (1932, Eylül 25). Milliyet, 1.
• Adana’da şeker kamışı yetiştirilecek (1932, Haziran 5). Milliyet. 5.
• Şeker fiyatı, (1933, Temmuz 11). Milliyet. 3.
• Cumhuriyetin yeni bir eseri (1934, Ekim 20). Milliyet., 1
• Nafiz, İ. (1930). Şeker sanayimiz. 1930 Sanayi Kongresi Raporlar Zabıtlar içinde (ss. 218-234). Ankara: Milli İktisat ve Tasarruf Cemiyeti Yayınları.
• Nitzan, J. (1998). Differential accumulation: towards a new political economy of capital. Review of International Political Economy, 5(2), 169-216.
• Nitzan, J. ve Bichler, S. (2000). Capital accumulation: breaking the dualism of 'economics' and 'politics'. R. Palan (Der.), Global Political Economy Contemporary Theories içinde (s. 60-88). New York: Routledge.
• Nitzan, J. ve Bichler, S.(2002).The global political economy of Israel.London:Pluto Press.
• Nitzan, J. ve Bichler, S. (2009). Capital as Power. London: Routledge.
• Ökçün, G. (1971). 1920-1930 yılları arasında kurulan Türk anonim şirketlerinde yabancı sermaye. Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Yayınları.
• Ökçün, G. (1973). 1909-1930 yılları arasında anonim şirket olarak kurulan bankalar. O. Okyar (Der.), Türkiye İktisat Tarihi Semineri içinde (s. 409-484). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları.
• Ökçün, G. (1997). Türkiye İktisat Kongresi haberler-belgeler-yorumlar. Ankara: Sermaye Piyasası Kurulu.
• Sarc, Ö. C. (19459). Memleketimizde şeker talebi. İktisat Fakültesi Mecmuası, 5(1-4), 292-328.
• Şeker fabrikaları. (1932, Aralık 23). Son Posta. 2.
• Karacabey’deki fabrikanın inşası gecikecek, (1932, Aralık 31). Son Posta. 2.
• Yeni bir şeker fabrikası kuruluyor, (1932, Aralık 8). Son Posta. 3.
• Bir şeker fabrikası, (1932, Mayıs 18). Son Posta. 2.
• Piyasadaki şeker buhranı tamamen sunidir, (1932, Mayıs 8). Son Posta. 1.
• İhtikar yok diyenlere, (1932, Şubat 19). Son Posta, 1.
• Şeker değil altın ticareti yapılıyor (1932, Şubat 20). Son Posta., 1-2.
• İhtikar tahakkuk ediyor. (1932, Şubat 21). Son Posta, 1-8.
• İhtikar mücadelesi. (1932, Şubat 22). Son Posta, 8.
• Şeker iş ne oluyor. (1933, Temmuz 10). Son Posta, 2.
• İster inan ister inanma. (1933, Temmuz 15). Son Posta, 3.
• Sönmez, S. (2001). Türkiye İş Bankası’nın “misyonu” ve iştirakçilik politikası (1924-1945). Mülkiye Dergisi, 25(231), 111-148.
• Stark, D. (1998). Recombinant property in East European capitalism. The Sociological Review, 46(1), 116-146.
• Statistischen Reichsamt. (1940). Statistisches Jahrbuch für das Deutsche Reich (1929-1940). Internationale Übersichten. Berlin: Reimar Hobbing. https://www.digizeitschriften.de/dms/toc/?PID=PPN514401303 adresinden erişilmiştir.
• Süreyya, Ş. (1933). Milli iktisat planı ve şeker sanayimiz. Kadro Dergisi, 24, 5-16.
• Şeker istihlak ve gümrük resimleri hakkında kanun. (1935, 17 Haziran). Resmi Gazete (Sayı: 3030). https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/3030.pdf adresinden erişilmiştir.
• Şeker,M.(2015).Şeker dedem Uşak Şeker fabrikasının gerçek hikayesi.İzmir:Meta Basım.
• Tahsin, S. (1935). Şeker sanayiimiz hakkında rapor. Dönüm, 31, 324-334.
• Taygun, N. (1993). Türkşeker’in öyküsü. Ankara: Türkiye Şeker Fabrikaları AŞ. Yayın No: 217.
• Tekeli, İ. ve İlkin, S. (2009). Uygulamaya geçerken Türkiye'de devletçiliğin oluşumu, İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Tekeli, S. T. (1964), Şeker sanayinin millet iktisadımızdaki yeri ve önemi, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Toprak, Z. (2001). Osmanlı’dan Cumhuriyete Sermaye Birikimi ve Kredi Kurumlarının Evrimi, 1850–1950. Active Dergisi Kasım-Aralık Özel Eki, 1-10.
• Turhal Şeker Fabrikaları Türk Anonim Şirketi Esas Mukavelesi. (1934, 7 Temmuz). Resmi Gazete (2745). https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/2745.pdf adresinden erişilmiştir.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi. (1926, 25 Ocak). Şeker inhisarı hakkında muvazenei maliye encümeni mazbatası. Cilt 21, Devre 2, İçtima Senesi 3.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi. (1933, 18 Haziran). İktisat Vekaleti bütçesi görüşmeleri. Cilt 15, Devre 4, İçtima Senesi 2.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi. (1933, 3 Haziran). 28 Mayıs 1927 tarih ve 1055 numaralı teşviki sanayi kanununa müzeyyel kanun. Cilt 16, Devre 4, İçtima Senesi 2.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi. (1934, 21 Nisan). Dahili istihlâk vergisinin hakkındaki kanunun I inci maddesinin değiştirilmesi hakkında. Cilt 21, Devre 4, İçtima Senesi 3.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi. (1939, 6 Temmuz). Teşviki sanayi kanununa müzeyyel 2261 sayılı kanunun 3 ncü maddesi ile 3537 sayılı kanunun I inci maddesinin son fıkrasının ilgası hakkında kanun lâyihası ve İktisat, Maliye ve Bütçe encümenleri mazbataları. Cilt 4, Devre 6, İçtima F.
• Umumi Murakabe Heyeti (1940a). Sümerbank 1938 senesi bilanço kar ve zarar hesapları tetkik ve tahlil raporu. Ankara: TBMM Matbaası.
• Umumi Murakabe Heyeti. (1941a). Türkiye Şeker Fabrikaları Anonim Şirketi 1940 Yılı Raporu. Ankara: Ulusal Matbaa.
• Umumi Murakabe Heyeti. (1941b). Sümerbank 1940 Yılı Raporu. İstanbul: Başarı Matbaası.
• Umumi Murakabe Heyeti. (1943). Türkiye Şeker Fabrikaları Anonim Şirketi 1942 Yılı Raporu. Ankara: İdeal Matbaa.
• Veblen, T. (1919a). The place of science in modern civilisation and other essays. New York: B. W. Huebsch.
• Veblen, T. (1919b). The vested interests and the state of the industrial arts. New York: B. W. Huebsch.
• Veblen, T. (1923). Absentee Ownership and business enterprise in recent times the case of America London: George Allen & Unwin, Ltd.
• Veblen, T. (1932). The theory of business enterprise. New York: C. Scribner's Sons.
• Veblen, T. (2011). Mühendisler ve fiyat sistemi.(Çev. B. Özçorlu).Ankara:EMO Yayınları.
• Veldet, T. (1958). 30. Yılında Türkiye şeker sanayi (1926-1956). Ankara: Türkiye Şeker Fabrikaları AŞ. Yayın No: 48.
• Yerasimos, S. (1989). Azgelişmişlik sürecinde Türkiye, Cilt 3. (Çev. B. Kuzucu). İstanbul: Belge Yayınları.
• Ziraat Bankası. (1940). Türkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankasının 1938 yılı bilanço kar ve zarar hesapları hakkında rapor. Ankara: TBMM Matbaası.