Büveyhî Esaretindeki Abbâsî Halifelerinin Otoritelerini ve Sünnîliği Güçlendirme Çabaları

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 1, 174 - 196, 30.06.2024

Nurullah Fırat

https://doi.org/10.17859/pauifd.1437547

Öz

Abbâsîler, 750-1258 yılları arasında tarih sahnesinde yer alarak siyasi, dini, ekonomik ve içtimâi önemli gelişmelerin yaşanmasını sağlamıştır. Devletin bir asra yakın süresi halife Kâdir-Billâh ve Kâim-Biemrillah döneminde geçmiştir. Baba-oğul olan bu halifelerin iktidarı, Büveyhîlerin 334/945 yılında hilafet merkezi olan Bağdat’ı ele geçirmesi ile başlayan ve 110 yıl devam eden hükümranlığı dönemi içerisinde olması dolayısıyla ayrı bir öneme sahip olmuştur. Bununla birlikte Şiî hâkimiyetini kırma, hilafetin otoritesini ve Sünnîliği güçlendirme çabaları, İslâm tarihi açısından önemli görülmüştür. İç ve dış siyaset bakımından esaret altında olan hilafet otoritesinin güçlendirilmesi amacıyla sürdürülen politikalar, Sünnî siyaseti açısından araştırılması gereken bir husus olmuştur. Ayrıca Kâdir-Billâh ve Kâim-Biemrillah’ın hilafet yıllarının, Abbâsî siyasi tarihinde gerileme dönemi diye ifade edilen bir süreç içerisinde yer alması dolayısıyla uyguladıkları stratejik siyasetin, devletin dağılmasını da geciktirdiği söylenebilir. Bu çalışmada; Büveyhîlerin yaklaşık yüzyıl Abbasî iktidarına hükmettiği bir dönemde yönetimde olan Kâdir-Billâh ve oğlu Kâim-Biemrillah’ın izlediği politika sayesinde hilafet otoritesini ve Sünnîliği güçlendirme çabaları değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi, Abbâsîler, Kâdir-Billah, Kâim-Biemrillah, Sünnîlik

Kaynakça

• Ağırakça, Ahmet. “Muhammed İbn Râik ve Emirü’l-Ümeralığı”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi 35 (1994), 79-122.
• Akgün, Nursel. Irak Büveyhî Emîri Muizzüddevle Dönemi Siyasi Tarihi (334-356/945-967). Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Arslan, İhsan. “İlk Türk İslâm Devletlerinin Abbâsî Hilafetiyle Münasebetleri”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 6/27 (2013), 93-106.
• Atik, Kayhan. Lütfi Paşa ve Tevârih-i Âl-i Osman. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2001.
• Azimli, Mehmet. “Sünnî Hilafete Tahakküm Kurmuş Bir Şiî Hanedan: Büveyhîler”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (2005), 19-32.
• Bozan, Metin. İmâmiyye Şîası’nda İmâmet Tasavvuru (III-V. Asır). Ankara: İlahiyat Yayınları, 2007.
• Bulut, Halil İbrahim. Şîa’da Usuliliğin Doğuşu ve Şeyh Müfid. Ankara: Araştırma Yayınları, 2013.
• Bulut, Zübeyr. “Karşı Mihne Uygulamaları ve er-Risâletü’l-Kâdiriyye (Kâdirî İtikadı)”. Kelam Araştırmaları Dergisi 15/1 (2007), 75-110.
• Câhiz, Ebu Osman Amr b. Bahr b. El-Mahbûb el-Câhiz el-Kinânî. el-Beyân ve’t-tebyîn. Kahire: Matbaâtü’l-Hancı, 1975.
• Demircan, Adnan. Hz. Ali’nin Hilafet Hakkı Meselesinde Gadîr-i Hum Olayı. İstanbul: Beyan Yayınları, 1996.
• Demircan, Adnan. İslâm Tarihi ve Medeniyeti. Ankara: Nobel Yayınları, 2019.
• Demircan, Adnan. “Tâi‘-Lillâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/447-448. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Donohue, John J. The Buwayhid Dynasty in Iraq 334 H./945 to 403 H./1012: Shaping Institutions for the Future. London: Koninklijke Brill NV, 2003.
• Erünsal, İsmail E. “Dârülilim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/539-541. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Fırat, Nurullah. Şiî Büveyhî İktidarında Bir Halife: Kâdir-Billâh. Samsun: Üniversite Yayınları, 2023.
• Genç, Süleyman. Fatımî-Abbâsî-Selçuklu Münasebetleri ve Besasiri İsyanı. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1995.
• Genç, Süleyman. “Halife el-Kâdir Döneminde Bağdat’ta Yaşanan Dini-Siyasi Hadiseler ve Onun Sünnî Siyaseti”. Marife 2 (2004), 219-243.
• Genç, Süleyman. “H.V/M.XI. Asırda Ehl-i Sünnet’in Yeniden Yükselişi: Süreç, Kurum ve Şahsiyetler Üzerine Bir İnceleme”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 25 (2005), 271-330.
• Gümüş, Nebi. “İlk Anadolu Selçuklu-Gürcü Karşılaşması: Pasinler Savaşı Ve Sonuçları”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 6/2 (Nisan 2006), 199-219.
• Güner, Ahmet. Büveyhîler’den Adüdüddevle ve Dönemi (338-372/949-983). İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1992.
• Güner, Ahmet. Büveyhîler’in Şiî‐Sünnî Siyaseti. İzmir: Tibyan Yayınları, 1999.
• Güner, Ahmet. “Muizzüddevle”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/99-100. Ankara: TDV Yayınları, 2006.
• Güner, Ahmet. “Mutî‘-Lillâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/401-402. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Güner, Ahmet. “Sâbûr b. Erdeşir ve Dârü’l-İlmi”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 0/13-14 (2001), 65-92.
• Güner, Ahmet - Azimli, Mehmet. “Abbâsîlerin Başkenti Bağdat’ta Hüküm Süren İran Kökenli Şiî Bir Hanedan Büveyhîler (945-1055)”. İslâm Tarihi ve Medeniyeti. ed. Mehmet Şeker. İstanbul: Siyer Yayınları, 2018.
• Güzel, Fatih. Abbâsîlerde Emirü’l-Ümeralık Müessesesi. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Hacıyev, Khanoghlan. Irak Büveyhîlerinin Kuruluşu ve Muizzüddevle Dönemi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Hasan, Hasan İbrahim. Siyasi-Dini-Kültürel-Sosyal İslâm Tarihi. çev. İsmail Yiğit - Sadrettin Gümüş. 4 Cilt. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1985.
• Hatib el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sâbit. Târîhu Bağdâd ev Medîneti’s-Selâm. Medine: el-Mektebetü’s-Selefiyye, ts.
• Hayyât, Ebü’l-Hüseyin Abdürrahîm b. Muhammed b. Osmân. Kitâbü’l-İntisâr ve’r-Red alâ Ravendî. thk. Henrik Samuel Nyberg. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1344.
• Hemedânî, Ebü’l-Hasan Muhammed b. Abdülmelik. Tekmiletü Târihü’t-Taberî (Târîhü’l-Ümem ve’l-Mülûk, XI. İçinde). Beyrut: ts.
• İbn Ebü’l-Hadîd, Ebû Hamid İzzüddin Abdülhamid b. Hibetüllah b. Muhammed el-Medâinî. Şerhu Nehcü’l-Belâğa. Beyrut: 1959.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahman b. Muhammed b. Muhammed el-Mağribî et-Tûnisî. Târihü ibn Haldûn. çev. Şehhâde-Süheyl Zekkar. Beyrut: Dârü’fikr, 2001.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İmâdüddîn İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-Nihâye. 21 Cilt. Mısır: Hicr, 1419/1998.
• İbn Murtazâ, Ahmed b. Yahya b. el-Murtazâ. Tabakâtü’l-Mu‘tezile. Beyrut: Matbaatü’l-Kâtûlikiyye, 1380/1961.
• İbn Sa’d, Ebû Abdillah Muhammed b. Sa‘d el-Haşimî el-Basrî el-Bağdâdî. Tabakâtü’l-Kübrâ. Beyrut: Dârü’s- Sâdr, 1957.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddin Abdurrahman b. Ali b. Muhammed el-Bağdâdî. el-Muntazam fî Târihi’l-Mülûk ve’l-Ümem. thk. Muhammed Abdulkadir Atâ, Mustafa Abdulkadir Atâ. 19 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1992.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Ali b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybâni el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-Târih. thk. Ebü’l-Fidâ Abdullah el-Kâdî. 11 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1987.
• İbnü’l-İmrânî, Muhammed b. Ali Muhammed. el-İnbâ fî Târihi’l-Hulefa. thk. Kâsım es-Sâmerrâî. Kahire: Dârü’l-âfâkü’l-ârabiyye, 1421/2001.
• İlhan, Avni. “Şeyh Müfid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/500-502. İstanbul: TDV Yayınları, 2006. Jiwa, Shainool. The Baghdad Manifesto (402/1011): A Re-Examination of Fatımid-Abbâsîd Rivalry. London: İslâmic Publication, 2018.
• Kabir, Mafizullah. The Buwayhid Dynasty of Baghdad (334-447/946-1055). Calcutta: Iran Society, 1964.
• Kadı Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kadı’l-Kudat Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. Firak ve tabakâtü’l-Mu‘tezile. İskenderiye: Matbaatü’l-Cami’iyye, 1972.
• Kalkaşendî, Ebü’l-Abbas Şihâbüddin Ahmed b. Ali. Meâsirü’l-İnâfe fî Me’âlimi’l-Hilâfe. thk. Abdü’s-settâr Ahmed Ferrâc. 3 Cilt. Beyrut: 1980.
• Kamit, Maşide. Büveyhîlerden Selçuklu Hâkimiyetine Geçiş Süreci: Kâim-Biemrillâh Dönemi. Konya: Necmeddin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Kamit, Maşide. “Kâim-Biemrillah ve Şiî-Sünnî Çatışması”. İSTEM 24 (2014), 179-207.
• Karaağaç, Muhammet. “Selçuklu Devletlerinde Yetim”. Yetimler-I İslam’ın Doğuşundan Günümüze. ed. Rasim Bayraktar. 123-140. Ankara: Astana Yayınları, 2023.
• Keleş, Nevzat. “Büveyhîler Devrinde Bağdad’da Asayiş: Ayyârlar, Şâtırlar, Dâ’irler ve Hırsızlar”. Turkish Studies 12/9 (2017), 55-88.
• Koloğlu, Orhan Şener. “Mu‘tezilenin Temel Öğretileri”. İslâmi İlimler Dergisi 12/2 (2017), 43-80.
• Korkmaz, Seyfullah. Arslanü’l-Besâsîrî ve Zamanı. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1997.
• Kummî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Alî b. el-Hüseyn b. Mûsâ b. Bâbeveyh. Risaletü’l-İtikadâti’l-İmâmiyye: (Şiî-İmâmiye’nin İnanç Esasları). çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları, 1978.
• Küçükaşçı, Mustafa Sabri. “Kâdir-Billâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/127-128. Ankara: TDV Yayınları, 2001.
• Makdisi, George. “Sunni Revival”. Islamic Civilisation 950-1150. ed. D. S. Richards. Oxford: Papers on Islamic History, 1973.
• Makrîzî, Ebû Muhammed (Ebü’l-Abbas) Takıyyüddin Ahmed b. Ali b. Abdilkadir b. Muhammed. İtti’azü’l-Hünefâ bi-Ahbâri’l-e’immeti’l-Fatımîyyine’l-Hülefâ. Kahire: Meclisü’l-Âlâ li’ş-Şu’ûni’l-İslâmiyye, 1387/1967.
• Makrîzî, Ebû Muhammed (Ebü’l-Abbas) Takıyyüddin Ahmed b. Ali b. Abdilkadir b. Muhammed. İtti’azü’l-Hünefâ bi-Ahbâri’l-e’immeti’l-Fatımîyyine’l-Hülefâ. Kahire: Meclisü’l-Âlâ li’ş-Şu’ûni’l-İslâmiyye, 1416/1996.
• Merçil, Erdoğan. “Bahâüddevle”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/475-476. TDV Yayınları, 1991. Merçil, Erdoğan. “Büveyhîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/496-500. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Mez, Adam. Onuncu Yüzyılda İslâm Medeniyeti: İslâm’ın Rönesansı. çev. Salih Şaban. İstanbul: İnsan Yayınları, 2014.
• Muʾeyyed fi’d-Dîn, Hibetullah eş-Şîrâzî. Sîretu’l-Muʾeyyed fi’d-dîn dâi’d-duât tercemetu hayâtihi bi kalemihi. Kahire: ts.
• Müneymine, Hassan. Büveyhîler Devlet Tarihi. çev. Tarık Akarsu. İstanbul: Selenge Yayınları, 2021.
• Nazım, Muhammed. The Life and Times Sultan Mahmud of Ghazne. Cambridge: Cambridge University Press, 2014.
• Özaydın, Abdülkerim. “Adüdüddevle”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/392-393. Ankara: TDV Yayınları, 1988.
• Özaydın, Abdülkerim. “Mezyedîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/550-551. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Özgüdenli, Osman Gazi. Selçuklular I: Büyük Selçuklu Devleti Tarihi (1040-1157). İstanbul: İSAM Yayınları, 8. Basım, 2022.
• Palabıyık, M. Hanefi. Valilikten İmparatorluğa Gazneliler. Ankara: Araştırma Yayınları, 2002.
• Pırlanta, İsmail. Orta Çağ İslâm Dünyasında Şehir Eşkiyaları: Ayyarlar. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2015.
• Pinto, Olga. “The Libraries of the Arabs During the Time of the Abbâsîdes”. lslamic Culture 3/2 (1929), 210-243.
• Rûzrâverî, Ebû Şücâ Zahîrüddin Muhammed b. Hüsyn b. Muhammed (Abdillah). Zeylü Kitâbi Tecâribi’l-Ümem. çev. Henry F.Amedroz, David S. Margoliouth. Kahire: Şeriketü’t-temeddini’s-Sınâiyye, 1334/1916.
• Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halil b. İzziddîn Ayberg b. Abdillah. el-Vâfî bi’l-Vefeyât. 29 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 2000.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celalüddîn. Târihu’l-Hulefâ (Halifeler Tarihi). çev. Onur Özatağ. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2015. Tenûhî, Ebû Ali el-Muhassin b. Ali b. Muhammed el-Kâdî. Nişvâru’l-muhadara ve ahbâru’l-müzâkere. thk. Abbûd eş-Şâlcî. 8 Cilt. Beyrut: 1391-1393.
• Togel, Muhammet Asil. Abbâsî Halifesi Kâdir-Billâh’ın Hayatı ve Şahsiyeti. Konya: Necmeddin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Turan, Osman. Selçuklular Zamanında Türkiye. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2021.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Abbâsîler’de Emirü’l-Ümeralığın Ortaya Çıkışı”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi 10/11 (1981), 97-108.
• Yıldız, Harun - Maden, Ferhat. “Büveyhîler Dönemi Şiî Düşünürleri”. e-Makalât 10/12 (2017), 269-314.
• Yurtalan, Betül. Abbâsîlerin Fâtımîlerle Mücadelesi ve Sünnîliğe Etkisi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.