Askerî Tarih Belgelerine Göre Van’da Ermeni İsyanı Günlüğü

Yıl 2023, Sayı: 48, 127 - 155, 31.12.2023

Güzin Çaykıran Çevirmen: Ahmet Can Öktem

Öz

Van, coğrafi konumu itibariyle İran’a sınır ve kuzeyden Rusya’ya yakın bir vilayetti. Ayrıca vilayet merkezi, Ermeni nüfusunun en yoğun olduğu yerleşim yerlerinden biriydi. Dolayısıyla coğrafi konum ve nüfus faktörü Ermenilerin Van’da kolayca teşkilatlanmasına olanak tanımıştı. Bunun bir sonucu olarak da Osmanlı topraklarında Birinci Dünya Savaşı başladığı zaman vilayet dâhilinde bulunan Ermeniler topyekûn isyan etmişti. İsyan ilk olarak Aralık 1914’te Van’ın çeşitli bölgelerinde başlamış ve çevreden Van şehrine doğru yayılmıştı. Nitekim Van’da 20 Nisan 1915’te Ermeniler, Müslüman mahallelerine ateş açarak isyanı başlatmışlardı. Ermenilerle Osmanlı birlikleri arasında 26 gün şiddetli müsademeler olmuştu. Bu müsademeler sırasında Müslümanların birçoğu katledilmişti. Arşiv belgelerine göre 17 Mayıs 1915’te Ermenilerin Van merkezde tatbik ettikleri bu katliamı tarih işitmemişti. 17 Mayıs’tan 18 Mayıs akşamına kadar Müslümanlara yönelik sahne-i kıtal devam etmiş ve Van’dan kaçamayan Müslümanların birçoğu baltalar ve testerelerle parça parça edilerek katledilmişti. Neticede 20 Mayıs 1915’te de Rus müfrezeleri Van’a girmişlerdi. İşgalle birlikte Van’dan yaklaşık 100.000 Müslüman da mülteci durumuna düşerek Bitlis istikametine göçe başlamıştı. Çalışmada Ermenilerin Van şehrinde başlattıkları isyan, askerî tarih belgeleri (harp raporları) ışığında gün gün ele alınacak ve bu isyanın Müslümanlar ve Ermeniler üzerindeki etkileri ortaya konulacaktır. Çalışmanın ana kaynaklarını, Milli Savunma Bakanlığı Arşiv ve Askerî Tarih Daire Başkanlığı’na ait belgeler, Ermenice kaynaklar ve literatürde yer alan çeşitli çalışmalar oluşturacak ve söz konusu bu çalışmalar, mukayese yöntemiyle analiz edilerek çalışma ortaya konulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Van Vilayeti, Ermeni Komiteleri, 1915 Van İsyanı, 24 Nisan 1915, Ermeni Sevk ve İskânı, 1915 Olayları

The Armenian Revolt in Van: Insights From Military History Documents

Öz

Due to its geographical location, Van was a province bordering Iran and in close proximity to Russia in the north. Additionally, the provincial center had one of the highest Armenian populations among the settlements of those lands. Consequently, the geographical location and population factor facilitated the easy organization of Armenians in Van. When the First World War broke out in the Ottoman lands, the Armenians in the province initiated a mass revolt. The revolt initially started in various parts of Van in December 1914 and spread from the surrounding areas to the city of Van. On 20 April 1915, Armenians began the revolt in Van proper by opening fire on Muslim neighborhoods. Fierce battles between the Armenians and Ottoman troops lasted for 26 days. During these battles, numerous Muslims were massacred. According to archival documents, the massacre committed by Armenians in the center of Van on May 17, 1915, was unprecedented in history. From 17 May until the evening of 18 May, the massacre of Muslims continued, and many Muslims who were unable to escape from Van were brutally slaughtered with axes and saws. Finally, on 20 May 1915, Russian detachments entered Van. As a result of the occupation, approximately 100,000 Muslims from Van became refugees and started migrating towards Bitlis. In this study, the daily progression of the revolt initiated by the Armenians in the city of Van will be examined, shedding light on military history documents (war reports), and the impact of this revolt on both Muslims and Armenians will be revealed. The primary sources of the study will be the documents belonging to the Department of Archives and Military History of the Turkish Ministry of National Defense, Armenian documents, and various studies in the literature. These mentioned sources will be analyzed using a comparative method.

Anahtar Kelimeler

Van Province, Armenian Committees, 1915 Van Revolt, 24 April 1915, Armenian Relocation and Resettlement, 1915 Events

Kaynakça

• MSB Arşiv ve Askerî Tarih Daire Başkanlığı Arşivi (ATASE), Birinci Dünya Harbi Kataloğu (BDH), Klasör-Dosya-Fihrist-Eki. 2820-69-2-54, 2811-26- 28, 528-2061-22-10, 4-23A-5, 2820-69-3-1, 18, 33, 2820-69-3-1, 528-2061-23-10, 528-2061-23-11, 528-2061-23-12, 528-2061-23-13, 528-2061-23-14, 528-2061-23-15, 528-2061-23-16, 528-2061-23-17, 528-2061-23-18, 528-2061-23-19, 528-2061-23-20, 528-2061-23-21, 528-2061-23-22, 528-2061-23-23,2820-69-3-64(65), 2827-99-4, 528-2061-20-2.
• Akgümüş, Dilek. “Birinci Dünya Savaşı Sırasında Ermeni Ayaklanmaları”. Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, C 12, S. 23, 2013, p. 23-47.
• Arşiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914-1918, C. I. Ankara: ATASE Yayınları, 2005.
• Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, C 31, S. 81, Aralık 1982.
• Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi Kafkas Cephesi 3. Ordu Harekâtı, C. 2. Ankara: Genelkurmay Basımevi, 1993.
• Çaykıran, Güzin. Erzurum, Van, Bitlis Vilayetlerinde Ermeni-Kürt İlişkileri (1908-1920). Ankara: Hece Yayınları, 2021.
• Çiçek, Kemal. “VIII. Taşnak Kongresi: Ermenilerin Karar Anı”. I. Uluslararası Türk-Ermeni İlişkileri ve Büyük Güçler Sempozyumu Bildiriler Kitabı. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2014.
• Günay, Nejla ve Çaykıran, Güzin. “Rusların 1915 Yılında Van Vilayeti ve Çevresinden Ermenileri Kafkasya’ya Göç Ettirmesi”. Gazi Akademik Bakış Dergisi, C 14/S.27, 2020, p. 133-150.
• Günay, Nejla. “Rusya’nın Osmanlı ve İran Topraklarındaki Ermeniler ve Kürt Aşiretleriyle İlişkisi”. Ermeni Araştırmaları Dergisi, S. 56, 2017, p. 61-80.
• Gürün, Kamuran. Ermeni Dosyası. Ankara: TTK Yayınları, 1983.
• Kaya, Erol. “I. Dünya Savaşı’nda Erzurum Mültecileri”. Birinci Dünya Savaşı ve Milli Mücadele’de Erzurum, C I, (Ed.) Y. Aslan ve T. Başak). Erzurum: ER-VA Yayınları, 2019.
• Lapçinciyan, Teodik Teodoros. Baskı ve Harf: Ermeni Matbaacılık Tarihi, çev. S. Malhasyan ve A. İncidüzen. İstanbul: Birzamanlar Yayıncılık, 2012.
• Mattei, Jean-Louis. “Mıgırdiç Portukalyan ve ‘Armenia’ Gazetesi (Terörizmden Şüpheli Ilımlığa)”. Ermeni Araştırmaları Dergisi, S. 42, 2012, p. 47-76.
• Mccarthy, Justin, Aslan, Esat, Taşkıran, Cemalettin ve Turan, Ömer. 1915 Van’da Ermeni İsyanı, çev. B. Yoğun. İstanbul: T&K Yayınları, 2018.
• Oktay, Hasan. “Ermeniler ve Van İhtilal Örgütü (1896-1915)”. Ermeni Araştırmaları Dergisi, S.5, Bahar 2002, http://www.eraren.org/index.php?Lisan=tr&Page=DergiIcerik&IcerikNo=301, accessed March 28, 2021.
• Turan, Orhan. “Van’da Bir İngiliz Konsolos Vekili: Bertram Dıckson’ın Taşnak Cemiyeti Üzerine Değerlendirmeleri”. Ermeni Araştırmaları Dergisi, S. 65, 2020, p. 131-160.
• Umar, Afşin Burak. Ermeni Devrimci Federasyonu (Taşnaksutyun) Kısa Tarihi, Yüksek Lisans Tezi, Bahçeşehir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2014.
• Uras, Esat. Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi. İstanbul: Belge Yayınları, 1987.
• Yüksel, Mevlüt. “Amerikan Board Misyonerlerinden Elizabeth Freeman Barrows Ussher’in Mektuplarında 1915 Van Ermeni İsyanı ve Osmanlı Kayıtları”. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S.67, Ocak 2020, p. 563-600.
• Մարտիրոսեան, Յ. Տէր. ՄեծԴէպքերըՎասպուրականում 1914-1915 Թուականներին, Արարատ, Երեւանի, 1917, http://www.digilib.am/book/2100/2550/19999/Մեծ%20դէպքերը%20Վասպուրականում%201914-1915%20թուականներին, accessed June 1, 2023.
• Յակոբեան, Մ.Տ. ԹրքահայաստանիԿորուստը. ՏպարանՍեվան, Պէյրութ 1967.
• Սահակյան, Ռ. “ՄիլիցիայիԿազմակերպումըՎանիՆահանգում (1915 Թ. Հոկտեմբեր – 1916 Թ. Սեպտեմբեր)”. Պատմա-ԲանասիրականՀանդես, 2, 2018, էջ149-160, https://artsakhlib.am/2019/09/05/միլիցիայի-կազմակերպումը-վանի-նահանգ/, accessed May 2, 2021.
• Սահակյան, Ռ.Օ. “ՎասպոիրականիՀայությանԳոյամարտը 1915 Թվականին”. 1995. http://hpj.asj-oa.am/5236/1/1995-1(19).pdf, accessed February 12, 2020.
• Վարդանյան, Սերգեյ. “ՎանըՄիջնադարիցՄինչև XX. ԴարիՍկիզբը”. Պատմա-ԲանասիրականՀանդես, 3, 2010, էջ20-33, https://artsakhlib.am/wp-content/uploads/2019/10/Սերգեյ-Վարդանյան-Վանը-միջնադարից-մինչև-XX-դարի-սկիզբը.pdf, accessed May 2, 2021.