16.-18. Yüzyıllar Arasında Zamosc’daki Kutsal Meryem Ana’nın Göğe Yükselişi Ermeni Kilisesi Cemaati

Yıl 2024, Sayı: 49, 65 - 118, 27.08.2024

Marcin łukasz Majewski

Öz

Zamosc’daki Ermeni kilisesi Polonya-Litvanya Birliği topraklarının en Batı ucundaki Ermeni ibadethanesiydi. Kilise 19’uncu yüzyılın ilk yarısında yıkılmış olsa da tarihi ve mimarisi araştırmacıların ilgisini çekmiş ve birçok değerli çalışmaya konu olmuştur. Söz konusu yapının mimarisine ve artistik değerlerine odaklanan önceki çalışmalarda yazılı kaynaklar neredeyse hiç kullanılmamıştır. Tarihçiler, 1585’te Ermenilere verilen yerleşme imtiyazını ve 17’nci yüzyılda Ermeni kilisesine verilen imtiyazların özetinin 19’uncu yüzyıl kopyasını incelemekle yetinmişlerdir. Bu, ibadethanenin varlığının çeşitli dönemlerindeki tarihinin son derece üstünkörü bir şekilde tartışılmasına ve tarih yazımındaki birçok hatalı görüşün pekişmesine sebep olmuştur. 16’ncı ve 18’inci yüzyıllara ait çok sayıda yazılı kaynağa (şehir kitapları, Ermeni saray kayıtları, kilise malları dökümleri ve ölçüm belgeleri) dayanan bu makale, Zamosc'taki Ermeni kilisesinin tarihini ve döşemelerini kapsamlı bir şekilde tartışmaktadır. Çalışmada; ilk geçici ibadethanenin inşası sırasındaki koşullara, cemaatin düzenine ve yeni bir tuğla kilisenin inşası ve bu kiliseye yapılan bağışlara özellikle dikkat edilmektedir. Ermeni Kilisesi ile Latin Kilisesi'nin birleşmesi sırasında Zamosc'ta yaşanan anlaşmazlıkların seyri de ele alınmaktadır. Makale ayrıca 19’uncu yüzyılın başında Zamosc'taki Ermeni cemaatinin nihai tasfiyesiyle ve birkaç on yıl sonra ibadethanesinin yıkılmasıyla sonuçlanan, Ermeni halkının içine girdiği krizle bağlantılı olarak kilisenin kademeli gerilemesini anlatmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Zamosc, Polonya Ermenileri, cemaat, kilise birliği, rahipler

Armenian Parish of the Assumption of the Blessed Virgin Mary in Zamość in the 16th-18th Century

Öz

The Armenian church in Zamość was the westernmost Armenian temple in the lands of the Polish-Lithuanian Commonwealth. Even though the church was demolished in the first half of the 19th century, its history and architecture have attracted the interest of researchers and have been the subject of several valuable studies. In the previous research, focused mainly on the architecture and artistic values of the building, written sources were scarcely used. Historians limited themselves only to the analysis of the settlement privilege for Armenians from 1585 and the 19th century copy of the summary of privileges received by the Armenian church in the 17th century. This contributed to an extremely cursory discussion of the history of the temple in the various periods of its existence and to the consolidation of many erroneous views in historiography. This article, based on numerous written sources from the 16th-18th centuries (city books, books of the Armenian court, church inventories, and metrical sources), thoroughly discusses the history of the Armenian church in Zamość and its furnishings. Particular attention is paid to the circumstances of the construction of the first makeshift temple, the organization of the parish, and the construction of a new brick church and its endowment. The course of the conflict that took place in Zamość during the union between the Armenian Church and the Latin Church is also discussed. The article also presents the gradual decline of the church related to the crisis of the Armenian commune in Zamość, which at the beginning of the 19th century ended with the final liquidation of the Armenian parish and a few decades later with the demolition of the temple.

Anahtar Kelimeler

Zamość, Polish Armenians, parish, church union, clergy

Kaynakça

• „Testament Róży Bartoszowiczowej, 22 sierpnia 1640 roku”, in: Stopka, Krzysztof, Języki oswajane pismem. Alografia kipczacko-ormiańska i polsko-ormiańska w kulturze dawnej Polski. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2013, 225-231.
• Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Zamoyskich, sign. 641, Seria II korespondencji. Kontrakta i umowy prywatne Jana Zamoyskiego 1582-1605.
• Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Zbiór Aleksandra Czołowskiego, sign. 605, Mandat Tomasza Zamoyskiego wojewody kijowskiego nakazujący gminie ormiańskiej w Zamościu doprowadzenie do końca budowy ich kościoła.
• Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Zbiór Aleksandra Czołowskiego, sign. 232, Dokument Anny z Gnińskich Zamoyskiej dla kościoła ormiańskiego w Zamościu 1700.
• Archiwum Jana Zamoyskiego kanclerza I hetmana wielkiego koronnego, t. 2: 1580-1582, edited by Józef Siemieński. Warszawa: Maurycy Zamoyski, 1909.
• Archiwum Jana Zamoyskiego kanclerza i hetmana wielkiego koronnego, t. 4: 1585-1588, edited by Kazimierz Lepszy. Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 1948.
• Archiwum Państwowe w Lublinie, Akta Miasta Lublina, sign. 127, Acta testamentorum et inventariorum iudicii civilis Lublinensis 1627-1631.
• Archiwum Państwowe w Lublinie, Akta Miasta Zamościa, sign. 2, Liber actorum consularium civitatis Novae Samoscensis 1594-1600.
• Archiwum Państwowe w Lublinie, Akta Miasta Zamościa, sign. 47, Acta advocatialia et scabinalia Zamoscensia 1744-1751.
• Archiwum Państwowe w Lublinie, Akta Miasta Zamościa, sign. 64, Księga wójtowsko-ławnicza prawa uprzywilejowanego ormiańskiego 1626-1649.
• Archiwum Państwowe w Lublinie, Akta Miasta Zamościa, sign. 66, Akta wójtowskie prawa uprzywilejowanego ormiańskiego zamojskiego 1649-1659.
• Archiwum Państwowe w Lublinie, Akta Miasta Zamościa, sign. 67, Acta advocatialia et scabinalia Zamoscensia iuris priuilegiati Armenici 1643-1647.
• Archiwum Państwowe w Lublinie, Akta Miasta Zamościa, sign. 68, Akta prawa uprzywilejowanego ormiańskiego zamojskiego 1669-1674.
• Archiwum Państwowe w Lublinie, Akta Miasta Zamościa, sign. 69, Akta urzędu prawa uprzywilejowanego ormiańskiego zamojskiego 1680-1685.
• Archiwum Państwowe w Lublinie, Akta Miasta Zamościa, sign. 70, Akta urzędu prawa uprzywilejowanego ormiańskiego zamojskiego 1685-1690.
• Archiwum Państwowe w Lublinie, Akta Miasta Zamościa, sign. 71, Akta wójtowskie prawa uprzywilejowanego ormiańskiego zamojskiego 1690-1700.
• Archiwum Państwowe w Lublinie, Akta Miasta Zamościa, sign. 73, Księgi exactorskie miasta Zamościa 1696.
• Archiwum Państwowe w Lublinie, Akta Miasta Zamościa, sign. 74, Księgi exaktorskie 1707.
• Archiwum Państwowe w Lublinie, Akta Miasta Zamościa, sign. 75, Księgi exaktorskie miasta Zamościa 1709. Archiwum Państwowe w Lublinie, Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca, sign. 17626/1, Plan kościoła ormiańskiego w Zamościu.
• Archiwum Państwowe w Lublinie, Trybunał Zamojski dla Miast, sign. 10, Acta Judiciorum Supremorum Trybunalis Civitatum Dominii Zamoscani 1713-1750.
• Baliński, Michał and Tymoteusz Lipiński. Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograficznym i statystycznym, t. II, cz. 2. Warszawa: Orgelbrand, 1845.
• Ballester, Antonio Veny. San Cayetano de Thiene Patriarca de los Clerigos Regulares. Barcelona: Editorial Vicente Ferrer, 1950.
• Barącz, Sadok. Rys dziejów ormiańskich. Tarnopol: Józef Pawłowski, 1869.
• Biblioteka Narodowa w Warszawie, Biblioteka Ordynacji Zamojskiej, sign. 1815, Opisanie Statystyczno-Historyczne Dóbr Ordynacyi Zamoyskiej przez Mikołaja Stworzyńskiego Archiwistę 1834 Roku.
• Biblioteka Narodowa w Warszawie, Biblioteka Ordynacji Zamoyskich, sign. 1594, Historya Kościoła Zamojskiego Ormiańskiego z wyrażeniem przywilejów, zapisów, transkacyi do Kościoła tegoż należących summ i obligaciów od R: 1585 do R: 1700.
• Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, Dział Rękopisów, sign. 3687/II, Rejestr majątku i przedmiotów sakralnych kościoła ormiańskiego z r. 1753.
• Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, Dział Rękopisów, sign. 3618/II, Akta i przywileje odnoszące się do miasta Zamościa.
• Biblioteka Zakładu Narodowego imienia Ossolińskich we Wrocławiu, Dział Rękopisów, sign. 1646/II, Dzieje Ormian lwowskich od roku 1649 aż do r. 1713.
• Braun, Georg. Theatri praecipvarvm totivs mvndi vrbivm : liber sextvs. Köln: Coloniae Agrippinae, 1618.
• Chrząszczewski, Jacek. „Historia kościoła ormiańskiego p.w. Chwalebnego Wniebowzięcia Bogurodzicy Marii Panny w Zamościu”, Biuletyn Ormiańskiego Towarzystwa Kulturalnego 3 (1994:), 28-39.
• Chrząszczewski, Jacek. Kościoły Ormian Polskich. Warszawa: Res Publica Multiethnica, 2001.
• Die Aufzeichnungen des Dominikaners Martin Gruneweg (1562-ca. 1618) über seine Familie in Danzig, seine Handelsreisen in Osteuropa und sein Klosterleben in Polen, bd. 2, edited by Almut Bues. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2008.
• Drozd, Andrzej and Marcin Łukasz Majewski. „Ormianie w procesie przepływu kultury Orientu muzułmańskiego do dawnej Rzeczypospolitej”, in: Transfer kultury arabskiej w dziejach Polski, t. II, Ogniwa transferu. O roli pośredników między kulturą arabską a polską, edited by Agata S. Nalborczyk and Mustafa Switat. Warszawa: Dialog, 2019, 55-170.
• Duchniewski, Jerzy. „Kajetan z Thieny”, in: Encyklopedia Katolicka, t. 8, edited by: Andrzej Szostek, Bogusław Migut. Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 2000. Horodyski, Bohdan. „Najstarsza lustracja Zamościa”, Teka Zamojska 1, 1938, 197-212.
• Kondraciuk, Piotr. „Obraz św. Kajetana z kościoła ormiańskiego w Zamościu”, Zamojski Kwartalnik Kulturalny 1-2 (2004), 78-79: 31-34.
• Kondraciuk, Piotr. „Sztuka ormiańska w Zamościu”, in: Ars Armenica. Sztuka ormiańska ze zbiorów polskich i ukraińskich. Katalog wystawy, edited by Waldemar Deluga. Zamość: Muzeum Zamojskie, 2010, 11-25.
• Kowalczyk, Jerzy. „Kościół ormiański w Zamościu z XVII wieku”, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, 25 (1980), 3-4, 215-231.
• Kuropatnicki, Ewaryst Andrzej. Geographia Albo Dokładne Opisanie Krolestw Gallicyi I Lodomeryi Do Druku Podana. Przemyśl: Antoni Matyaszowski, 1786.
• Lechicki, Czesław. Kościół ormiański w Polsce (zarys historyczny). Lwów: Księgarnia Gubrynowicz i Syn, 1928.
• Lehacy, Symeon. Zapiski podróżne w tłumaczeniu z języka ormiańskiego i w opracowaniu Hripsime Mamikonyan, edited by Hripsime Mamikonyan. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2022. Llompart, Gabriel. Cayetano de Thiene (1480-1547). Estudios sobre un reformador religioso. Roma: Curia Generalicia de los Clérigos Regulares, 1998.
• Majewski, Marcin Łukasz. “Armenians in beer production in the cities of the Polish crown until the end of the 18th century”, Brewery History 193, (2022), 24-36.
• Majewski, Marcin Łukasz. „Karta ze stosunków rodzinnych Ormian zamojskich. Morderstwo Heleny Kistesterowiczowej (1680)”, Lehahayer. Czasopismo poświęcone dziejom Ormian polskich 8, (2021), 5-41.
• Majewski, Marcin Łukasz. „Metryka parafii ormiańskiej w Zamościu z lat 1694-1776”, Lehahayer. Czasopismo poświęcone dziejom Ormian polskich 9, (2022), 7-68.
• Majewski, Marcin Łukasz. „Ormianie w Zamościu w pierwszych trzech dekadach istnienia miasta (1580-1610)”, Lehahayer. Czasopismo poświęcone dziejom Ormian polskich 7, 2020, 5-41.
• Mamikonyan, Hripsime. Introduction to the book Zapiski podróżne w tłumaczeniu z języka ormiańskiego i w opracowaniu Hripsime Mamikonyan, Symeon Lehacy. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2022, 13-53.
• Mańkowski, Tadeusz. Sztuka islamu w Polsce w XVII i XVIII wieku. Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 1935.
• Mnatsakanyan, Piruz. „Kultura Języka Ormiańskiego w dawnej Polsce” doctoral dissertation. Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 2015.
• Morawski, Szczęsny. „Ważniejsze przywileje i dokumenty Jana i Tomasza Zamoyskich podane w streszczeniu”, Rocznik Samborski 12, 1888-1889, 83-92.
• Petrowicz, Grzegorz. L’unione degli armeni di Polonia con la Santa Sede: (1626-1686). Roma: Pont. Institutum Orientalium Studiorum, 1950.
• Pidou, Alojzy Maria. „Krótka wiadomość o obecnym stanie, początkach i postępie mysyi apostolskiej do Ormian w Polsce, Wołoszczyźnie i sąsiednich krajach oraz o początku i założeniu dla tychże Ormian kolegium papiezkiego we Lwowie, będącego pod kierunkiem OO. Kleryków regularnych, Teatynami zwykle zwanych, aż do I kw[ietnia]. 1669 r.”, in: Źródła Dziejowe, t. II: Dzieje zjednoczenia Ormian polskich z Kościołem Rzymskim w XVII w., z dwóch rękopisów, włoskiego i łacińskiego, edited by Adolf Pawiński. Warszawa: Gebethner i Wolf, 1876.
• Próchniak, Daniel. „Cechy armeńskie i niearmeńskie w architekturze kościoła Ormian zamojskich”, in: Dzieje Lubelszczyzny 7, Pomiędzy wschodem a zachodem, 3, Kultura artystyczna, edited by Tadeusz Chrzanowski. Lublin: Lubelskie Towarzystwo Naukowe, 1992, 255-268.
• Rudomicz, Bazyli. Efemeros czyli Diariusz prywatny pisany w Zamościu w latach 1656-1672, cz. I: 1656-1664. Lublin: Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, 2002.
• Rudomicz, Bazyli. Efemeros czyli Diariusz prywatny pisany w Zamościu w latach 1656-1672, cz. II: 1665-1672. Lublin: Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, 2002.
• Sawa, Bogumiła. „Jeszcze o muzeum Ormian”, Tygodnik Zamojski, 46 (1984), 260.
• Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV, edited by Bronisław Chlebowski. Warszawa: Wiek, 1895.
• Stopka, Krzysztof and Andrzej Aleksander Zięba. Ormiańska Polska. Warszawa: Księgarnia Akademicka, 2018.
• Stopka, Krzysztof. „Nieznane karty z dziejów szkolnictwa Ormian polskich: szkoła kościelna (tybradun) do XVII wieku”, in: Virtuti et ingenio. Księga pamiątkowa dedykowana profesorowi Julianowi Dybcowi, Kraków: Historia Iagellonica, 2013, 477-498.
• Tyrawa, Jan. „Kult eucharystyczny”, Wrocławski Przegląd Teologiczny 8 (2000), 2: 23-36.
• Vanni, Andrea. Gaetano Thiene. Spiritualità, politica, santità. Roma: Viella, 2016.
• Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie, Dział Rękopisów, sign. 16, Księgi 1691 Exaktorskie Maiące W sobie Percepta I Distibuta Ktore W tym Roku terazńieyszym Tysiącznym Sześćsetnym Dziewięćdziesiątym Pirszym.
• Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie, Dział Rękopisów, Księgi Exzaktorskie Miasta Zamoscia Zamykaiące W sobie Percepty y Expensa Na Rok Panski 1694.
• Zakrzewska-Dubasowa, Mirosława. „Polityka handlowa Jana Zamoyskiego i jego następców”, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin – Polonia 6, XXXVIII/XXXIX, Sectio F, 1983/1984, 93-114.
• Zakrzewska-Dubasowa, Mirosława. Ormianie w dawnej Polsce. Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1982.
• Zakrzewska-Dubasowa, Mirosława. Ormianie zamojscy i ich rola w wymianie handlowej i kulturalnej między Polską a Wschodem. Lublin: Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, 1965.
• Zapisy sądu duchownego Ormian miasta Lwowa za lata 1564-1608 w języku ormiańsko-kipczackim w opracowaniu Edwarda Tryjarskiego, edited by Edward Tryjarski. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2017.
• Zapisy Sądu Duchownego Ormian Miasta Lwowa za lata 1625-1630 w języku ormiańsko-kipczackim, edited by Edward Tryjarski. Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 2010.
• Григорян, Вартан. История армянских колоний Украины и Польши. Ереван: Изд-во АН Армянской ССР, 1980.
• Львівська Національна Наукова Бібліотека України імені В.Стефаника, Колекція Олександра Чоловського, ф.141, оп. 1, спр. 1995, Zapiski, rachunki i inwentarz kościoła ormiańskiego w Zamościu z lat 1709-1710.
• Национальный исторический архив Беларуси в г. Минске, Замостский Магистрат, ф. 1807, оп. 1, од. 1, Справы армянскага суда ў Замосці 1660-1668.