Hayvan sembolizminin Türk halk müziğine yansımaları: Baykuş örneği

Yıl 2022, Cilt: 10 Sayı: 4, 531 - 557, 30.12.2022

Sevilay Gök , Ünsal Yılmaz Yeşildal

https://doi.org/10.12975/rastmd.20221045

Öz

Yüzyıllar boyu doğa ile iç içe yaşayan toplumlar, gerek yaşam biçimlerini oluşturan kültürel yapıları gerekse de dinî inançları etrafında bitki ve hayvanlara birtakım anlamlar yüklemişlerdir. Halkın sözlü kültürünün en önemli ögelerinden biri olan türkülerde de hayvan ve bitki sembolleri oldukça yaygın kullanılmıştır. Bu sembollerden biri olan “baykuş”, ölümü ve uğursuzluğu çağrıştırması bakımından binlerce yıl öncesinden günümüze kolektif bilinç aracılığıyla taşınan bir bilgi, algı ve tecrübe aktarımının sonucu olarak literatürdeki yerini almıştır. Bu çalışma, nitel araştırma yöntemlerinden doküman analizi modeli ile desenlenmiştir. Baykuş sembolünün geçtiği, TRT Türk halk müziği repertuvar arşivine kayıtlı yirmi beş, kayıtlı olmayan dokuz, toplamda otuz dört türkü; yöresi ve bestecisi, makam dizisi, ses genişliği, ölçüsü ve sözlerindeki tema bakımından incelenmiştir. Baykuş sembolünün kullanıldığı kırık havalar her yörede görülmekte, uzun havalar ise en fazla Sivas yöresinde görülmektedir. Teması aşk, sevda ve sitem olan bu türkülerin makam dizisi çoğunlukla Hüseyni’dir. Ses genişlikleri en az dört, en fazla on bir olan türkülerin ölçü sayısı dokuz farklı şekilde görülmüş, en yaygın 4/4’lük ölçünün kullanıldığı belirlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Baykuş, Türkü, Türk Halk Müziği, Sembol

Destekleyen Kurum

Bu araştırma Akdeniz Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi tarafından kısmen desteklenmiştir.

Proje Numarası

-

Teşekkür

-

Reflections of animal symbolism on Turkish folk music: The owl example

Öz

Societies that have lived together with nature for centuries have attributed some meanings to plants and animals around both their cultural structures that make up their lifestyles and their religious beliefs. Animal and plant symbols are widely used in folk songs, which are one of the most important elements of the oral culture of the people. The "owl", one of these symbols, has taken its place in the literature as a result of the transfer of knowledge, perception and experience carried through the collective consciousness from thousands of years ago to the present in terms of connoting death and bad luck. This study was designed with the document analysis model, one of the qualitative research methods. There are 25 recorded and 9 unregistered folk songs in TRT Turkish folk music repertory archive with the owl symbol, a total of 34; The region and its composer, maqam scale, sound width, measure and theme in its lyrics were examined. The maqam sequence of these folk songs, whose themes are love, passion and reproach, is mostly Hüseyni. The number of measures of the folk songs with at least 4 and maximum 11 voice widths was seen in 9 different ways, and it was determined that the most common 4/4 measure was used.

Anahtar Kelimeler

Türkü, The Owl, Symbol, Turkish Folk Music

Proje Numarası

-

Kaynakça

• Alekseyev, N. A. (2013). Türk dilli Sibirya halklarının şamanizmi. (Çev. M. Ergun). Konya: Kömen.
• Anohin, A. V. (2006). Altay şamanlığına ait materyaller. (Çev. Z. Karadavut-J. Meyermanova). Konya: Kömen.
• Artun, E. (1978). Tekirdağ folklor araştırması. İstanbul: Tem Ofset.
• Bapaeva, J. M. (2013). Tuva şamanizmi. Konya: Kömen.
• Başar, Z. (1972). Erzurum’da tıbbi ve mistik folklor uygulamaları. Ankara: Sevinç Matbaası.
• Bekki, S. (2004). Baş yastıkta göz yolda Sivas türküleri. İstanbul: Kitabevi.
• Boratav, P. N. (2003). 100 soruda Türk folkloru. İstanbul: K Kitaplığı.
• Buffalo, G.-Firedancer, S. (2007). Şamanların erk hayvanları. (Haz. ve Çev. B. Uluçer). İstanbul: Okyanus.
• Çelik, A. (1999). Trabzon-Şalpazarı Çepni kültürü. Trabzon: Trabzon Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Yay.
• Çelik, S. (2007). İslâm öncesi Türk san’atında bazı hayvansal ve bitkisel kültür ögeleri. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya.
• Çelik, A.-Kuruca, N. (2000). Şebinkarahisar’da Halk İnanmaları. Şebinkarahisar, I. Tarih ve Kültür Sempozyumu, İstanbul.
• Çolak, M. (2007). Kilis ve Şanlıurfa illerinden toplanan peletlerle peçeli baykuş, Tyto alba (Scopoli, 1769) ve kukumav, Athene noctua (Scopoli, 1769) besin analizi. Niğde Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Niğde.
• Çoruhlu, Y. (2014). Türk sanatında hayvan sembolizmi. Konya: Kömen.Demîrî, K. (1973). Hayatü’l hayevan- garaibü’l mahlukat, İstanbul: ?
• Doğabilim Web Sitesi (2022). https:// dogabilim.org/?s=baykuş
• Erdem, S. (1994). Çift başlı kartal ve Ankara üzerine. Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi, S. 8.
• Esin, E. (1978). İslâmiyetten önceki Türk kültür târîhi ve İslâma giriş. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası.
• Esin, E. (2001). Türk kozmolojisine giriş. İstanbul: Kabalcı.
• Esin, E. (2004). Orta Asya’dan Anadolu’ya Türk sanatında ikonografik motifler. İstanbul: Kabalcı.
• Ertan, M. E. (1989). Fuzûlî dîvânında hayvanlar. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
• Frazer, J. G. (1992). Altın dal-II (Dinin ve folklorun kökleri). ?: Payel.
• Fridman, E. J. N. (2002). Tuva şamanizmi (Çev. M. Balabanlılar). Türkler, XX. Cilt, s. 180-187, (Ed. Salim Koca vd.), Ankara: Semif Ofset.
• Gennep, A. V. (1917). La formation des légendes. Paris: ?
• Gerçel, A. (2001). Kayseri ve çevresinde ölüm ve cenaze merasimleri ile ölüm üzerine deyişler ve mezarlıklar. Kayseri Yöresi Kültür, Sanat ve Edebiyat Bilgi Şöleni. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Yayınları.
• Gezgin, D. (2014). Hayvan mitosları. İstanbul: Sel.
• Granet, M. (1959). Danses et lègendes de la Chine ancienne, Paris: ?
• Grimal, P. (1997). Mitoloji sözlüğü-Yunan ve Roma. ?: Sosyal.
• Göher Vural, F., & Vural T. (2013). Niğde kültürünün sesi: Niğde türküleri. Turkish Studies - Uluslararası Türk Dili, Edebiyatı ve Tarihi Dergisi, Cilt 8/3, s. 645-657.
• Gök, S. (2011). Teke yöresi ve Muğla zeybeklerinin tür ayak tavır usul ve söz yönünden incelenmesi. Selçuk Üniversitesi Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya.
• Güven, M. (2014). Türk halk oyunlarında kartal figürü. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 51, 285-302.
• Harva, U. (2014). Altay panteonu. (Terc. Ö. Suveren). İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
• Hoppál, M. (2012). Avrasya’da şamanlar (Çev. B. Bayram-H. Ş. Ç. Çapraz). İstanbul: Yapı Kredi.
• Kalafat, Y. (1998). Anadolu ve yakın çevresi Türk halk inançlarında ölüm veya halk inançlarımıza göre yatır ziyareti. Geçmişten Günümüze Mezarlık Kültürü İnsan Hayatına Etkileri Sempozyumu. İstanbul: Mezarlıklar Vakfı.
• Kalafat, Y. (2002). Balkanlar’dan uluğ Türkistan’a Türk halk inançları-I-. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Kalafat, Y., & Turan, A. (2015). Türk halk inançlarında hayvan üslubunda mitolojik devridayım-II. Ankara: Berikan.
• Kalaycıoğlu, M. (2001). Hatay halk bilimi-II. Hatay: ?.
• Karwiese, S. (2004). Antik nümizmatiğe giriş. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat.
• Kılıç, A. (2008). Isparta yöresi halk inançları. Uluslararası Anadolu İnançları Kongresi Bildirileri. Ankara: Evrak Yayınları.
• Kınık, M. (2011). Türk halk müziği kültüründe birleştirici unsur olarak Hüseyni dizisi ve Hüseyni türküler. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 8(16), 455- 469.
• Lloyd, J., & Mitchinson, J. (2009). Cahillikler kitabı hayvanlar âlemi. (Çev. Dinçer, M. E.- Taşçı, N.). İstanbul: NTV.
• Mirzaoğlu, G. (2018). Kültürel sembol ve süreklilik: Tokat yazmalarında ve Türk halk türkülerinde ortak motifler ve semboller. Uluslararası Geçmişten Günümüze Tokat’ta İlmi ve Kültürel Hayat Sempozyumu. Bildiriler C. 2.
• Mollaibrahimoğlu, Ç. (2008). Anadolu halk kültüründe hayvanlar etrafında oluşan inanç ve pratikler. Karadeniz Teknik Üniversitesi Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Trabzon.
• Odabaşı, S. (?). Geçmişten günümüze Konya kültürü. Selçuklu Belediyesi Md. Yayınları, Konya.
• Örnek, S. V. (1971). Anadolu folklorunda ölüm. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yay.
• Örnek, S. V. (1995). 100 soruda ilkellerde, din, büyü, sanat, efsane. İstanbul: Gerçek.
• Örnek, S. V. (2000). Türk halkbilimi. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Özbek, M. (2009). Türkülerin dili. İstanbul: Ötüken.
• Pekarskiy, E. K., & Vasilyev, V. N. (1910). Plaşş i buben yakutskogo şamana, Materialı po Etnografii Rossii, 1. c., Senpetersburg, s. 83-116.
• Pelikoğlu, M. C. (2012). Geleneksel Türk halk müziği eserlerinin makamsal açıdan adlandırılması. Atatürk Üniversitesi Yayınları: Erzurum.
• Pick, P., Digard, J. P., Cyrulnik, B., & Matignon, K. L. (2003). Hayvanların en güzel tarihi (Çev. B. Onaran). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür.
• Potapov, L. P. (2012). Altay şamanizmi. (Çev. M. Ergun). Konya: Kömen.
• Rosen, B. (2008). The mythical creatures bible. New York: Sterling Publishing.
• Sakaoğlu, S. (1992). Efsane araştırmaları. Konya: Selçuk Üniversitesi Yay.
• Tansü, Y. E., & Güvenç, B. (2017). Mitolojik kuşlar üzerine düşünceler. Doç. Dr. Numan Burak Aksoy Anısına (Hayatı, Eserleri ve Armağanı). (Ed. Tansü, Yunus Emre-Biçici, Mehmet). Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Müdürlüğü.
• Tarsus alan araştırmaları (1998). Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
• Temizkan, M. (2019). Türkülerdeki hayvan ve bitkiler üzerine bir inceleme. Kültür ve Turizm Bakanlığı 9.
• Milletlerarası Halk Kültürü Kongresi Türk Halk Edebiyatı. Seminer, Kongre, Bildiriler Dizisi: 82. Dumat Ofset Matbaacılık.
• TRT Müzik Dairesi THM Repertuvarı Nota Yayınları
• Turizm Folklor Araştırma Kurumu Derneği Gençlik Kulübü (TUFAK), (2022). https://tufak.org.tr/hayvanmotifli.html
• Uslu, Ş. (2004). Darende ve çevresinde halk inançları. Millî Folklor, 61, s. 90-101.
• Yıldırım, A., & Şimşek, H. (2006). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri (6 baskı). Ankara: Seçkin Matbaacılık.
• Yıldırım, N. (2008). Fars mitolojisi sözlüğü. İstanbul: Kabalcı.
• Yılmaz, D. (2012). Shan Hai Jing’de geçen hayvanların ve mitolojik yaratıkların incelenmesi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• Yılmaz, A. M. (2011). Sembolik ve gerçek anlamlarıyla türkü metinlerine yansıyan hayvanlar. Folklor/Edebiyat Dergisi, C. 17, S. 66, 2011/2.
• Web Sitesi
• www.repertukul.com/ TRT Türk Halk Müziği Nota Arşivi
• web 1. https://www.academia.org.mx/ consultas/obras-de-consulta-en-linea/ refranero- mexicano/item/cuando-el- tecolote-canta-el-indio-muere-no-es-cierto- pero-sucede
• web 2. https://www.inecol.mx/inecol/ index.php/es/2017-06-26-16-35-48/17- ciencia-hoy/1425-cuando-el-tecolote-canta- no-lo-molestes