Ortaöğretimde Tarihî Haritalara İlişkin Coğrafi Bilgi Sistemleri Tabanlı Materyal Kullanımı: İlk Türk Dünyası Haritası Örneği

Yıl 2024, Cilt: 4 Sayı: 2, 66 - 86, 31.12.2024

Çiğdem Ormanoğlu , Eren Ormanoğlu , Gülüzar Işıktaş

Öz

2017 yılında UNESCO Dünya Belleği Kütüğü’ne belgesel miras olarak kaydedilen Kâşgarlı Mahmud’un Dîvânu Lugâti’t Türk adlı eseri, 11. yüzyıl Türk illerinin/yurtlarının dağılımını gösteren tarihî ilk Türk dünyası haritasını da içerisinde barındırmaktadır. Tarihî haritalar, çok önemli tarih öğretimi materyalleridir. Bu haritalar ilgili oldukları dönem hakkında tarihi bilgiler vermenin yanı sıra dönemin bakış açılarını yansıtması bakımından önemlidir. Tarihî haritalara ilişkin coğrafi bilgi sistemlerinin kullanıldığı yeni yöntem ve yaklaşımlar ortaya çıkmış, bu tür haritaların farklı versiyonları oluşturulabilir hale gelmiştir. İlk Türk dünyası haritası hakkındaki çalışmalar genellikle akademik düzeyde olup, ortaöğretim öğrencilerinin haritanın özellikleri ve tarihî önemiyle ilgili bilgi ve farkındalık seviyelerini geliştirecek çalışma veya materyal bulunmamaktadır. Ortaöğretim Tarih ders kitaplarında ise ilk Türk dünyası haritasına ilişkin çok sınırlı bilgiler verilmektedir. Çalışmanın amacı; tarihî haritalara ilişkin geliştirilecek eğitim materyallerinin ortaöğretim öğrencilerinin bilgi, farkındalık ve tarih okuryazarlıklarına etkisini ortaya koymaktır. Bu amaçla çalışma kapsamında, tarihî ilk Türk dünyası haritasını ve özelliklerini anlatan, coğrafi bilgi sistemi tabanlı bir eğitim materyali oluşturulmuştur. Çalışmada nitel araştırma kapsamında literatür taramasıyla doküman analizi yapılmış, nicel araştırma yöntemi olarak örneklem grubundaki 112 lise öğrencisine ön ve son test uygulanmıştır. Nicel araştırma deseni olarak tek grup ön test-son test deneysel desen kullanılmıştır. Ön test sonuçlarına göre öğrenciler, ilk Türk dünyası haritasıyla ilgili yeterli düzeyde bilgi ve farkındalık sahibi değildir. Geliştirilen eğitim materyalinin izletilmesini müteakip uygulanan son test ise materyalin, öğrencilerin bilgi ve farkındalık düzeyinin artmasında önemli seviyede katkısının bulunduğu gözlemlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Dîvânu Lugâti’t Türk, eğitim materyali, ilk Türk dünyası haritası, ortaöğretim, tarih

Etik Beyan

Yazarlar, bu çalışmanın tüm hazırlanma süreçlerinde etik kurallara uyulduğunu beyan eder. Aksi bir durumun tespiti halinde Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi’nin hiçbir sorumluluğu olmayıp, tüm sorumluluk çalışmanın yazarlarına aittir.

Kaynakça

• Adalıoğlu, H. H. (2007). Kaşgarlı Mahmud’un Dîvânü Lûgati’t-Türk adlı eserindeki Türk dünyası haritası üzerine düşünceler ve yorumlar. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 17, 1-28.
• Adalıoğlu, H. H. (2008). XI. yüzyılda Kaşgar’dan Bağdat’a Türk Dünyası’nın siyasi durumu. 2. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Bilgi Şöleni Bildirileri: Kaşgarlı Mahmud ve Dönemi 28-30 Mayıs 2008 içinde (1-16). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Akalın, Ş. H. (2008a). Kâşgarlı Mahmud bin yaşında. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 96(683), 479-482.
• Akalın, Ş. H. (2008b). Binyıl önce binyıl sonra Kâşgarlı Mahmud ve Divanü Lugati’t-Türk. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Armağan, F. C. (2021). Tarihin teknoloji ile bütünleştirilmesinin tarih bilincinin oluşmasına etkileri (Isparta örneği). Stratejik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 5(3), 765-774.
• Arslan, Ö. (2008). İlköğretim 8. sınıf T.C. İnkılap Tarihi ve Atatürkçülük Dersi öğretiminde görsel ve işitsel materyal kullanımının öğrencilerin akademik başarıları ve hatırda tutma düzeyleri üzerindeki etkisi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi/Eğitim Bilimleri Enstitüsü, İzmir.
• Aslan H. ve Turan, İ. (2016). Tarih öğretmenlerinin görsel materyal kullanım düzeyleri. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 18, 347-361.
• Aslan, E. (2020). Tarih öğretiminde görsel kullanımı. Journal of History School, 48, 3006-3031.
• Ata, B. ve Keçe, M. (2014). Öğrencilerin tarih okuryazarlığı düzeylerini etkileyen faktörler: öğretmen görüşlerine dayalı nitel bir araştırma. Türk Tarih Eğitimi Dergisi, 3(2), 1-23.
• Atalay, B. (1985). Divanü Lûgat-it-Türk tercümesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Banguoğlu, T. (1958). Kâşgari’den notlar: I - Uygurlar ve Uygurca üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 6, 87-113.
• Bayat, F. (2008). Divanü Lugati’t-Türk’te Tanrıcılık veya Gök Tengri dini. 2. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Bilgi Şöleni Bildirileri: Kaşgarlı Mahmud ve Dönemi 28-30 Mayıs 2008 içinde (69-80). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bayram, N. (2009). Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi derslerinde mültimedya olanaklarının kullanımı. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Selçuk Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Berbercan, M. T. (2017). Coğrafya terimleri sözlüğü olarak Divanü Lugati’t-Türk. Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 6(12), 1-12.
• Caferoğlu, A. (1974). Türk dili tarihi II. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Yayınevi.
• Caferoğlu, A. (1985). Kâşgarlı Mahmut. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. Civelek, M. (t.y.). Öğretim teknolojileri ve materyal tasarımı. Erişim adresi: https://www.igdir.edu.tr/Addons/Resmi/announc/4691/materyal.tasarimi.%20ÖZET.pdf
• Coşar A. ve Güneş B. (2011). Açıklamalı bir kaynakça denemesi-I: Divânü Lugâti’t-Türk ve Kâşgarlı Mahmud üzerine yazılan makaleler, Türkiyat Mecmuası, 21(1), 167-231.
• Çelebi Erol, C. (2019). Web tabanlı etkileşimli eğitim materyalinin desen bilgisi başarısı üzerindeki etkileri. Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi (AUJEF), 3(4), 253-273.
• Çelikkaya, T. (2013). Sosyal bilgiler öğretmenlerinin öğretim araç-gereç ve materyallerini kullanma düzeyleri. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 32(1), 73-105.
• Çitgez, M. (2008). Kâşgarlı Mahmud’un ilk Türk dünyası haritasına ad bilimsel bir yaklaşım. VI. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri 20-25 Ekim 2008 içinde (1059-1071). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Demircioğlu, İ. H. (2007). Tarih öğretiminde filmlerin yeri ve önemi. Bilig, 42, 77-93. “Dîvânu Lugâti’t-Türk”. (t.y.). Erişim adresi: https://www.tdk.gov.tr/divanu-lugatit-turk/kasgarli-mahmud-ve-divanu-lugatit-turk/
• Dosay Gökdoğan, M. (2016). Bilim tarihinde Türkler. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Emet, E. (1995). Doğu Türkistan ve Çin’de “Divan-ü Lugat-it Türk” üzerinde yapılan dil ve edebiyat araştırmaları. Ankara Üniversitesi TÖMER Dil Dergisi, 33, 60-64.
• Ercilasun, B. (2008). Divanü Lügati’t-Türk’ten modern edebiyata. 2. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Bilgi Şöleni Bildirileri: Kaşgarlı Mahmud ve Dönemi 28-30 Mayıs 2008 içinde (207-236). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Genç, R. (1997). Kaşgarlı Mahmud’a göre XI. yüzyılda Türk dünyası. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Gömeç, S. (2008). Divanü Lugat-it-Türk’te geçen yer adları. 2. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Bilgi Şöleni Bildirileri: Kaşgarlı Mahmud ve Dönemi 28-30 Mayıs 2008 içinde (261-290). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gümüşçü, O. (2018). Tarihi coğrafya ve kültürel miras. Erdem, 75, 99-120.
• Hirik, E. (2019). Kâşgarlı Mahmud’un haritası ve Türk-İslâm kültüründe haritacılık. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Aktüel (Fuat Sezgin’e Adanmış Özel Sayı), 16-18.
• İlaydın, H. (1995). “Divan”la ilgili bazı gözlemler ve düşünceler. Ankara Üniversitesi TÖMER Dil Dergisi, 33, 49-55.
• İltebir, A. B. (1995). Kâşgarlı Mahmut, Divan-ü Lugat-it Türk ve Doğu Türkistan. Ankara Üniversitesi TÖMER Dil Dergisi, 33, 30-43.
• İneç, Z. F. ve Akpınar, E. (2020). Digitizing and interpreting the world map drawn by Kashgarli Mahmud: Constructing information using evidence based political literacy, Review of International Geographical Education (RIGEO), 10(3), 301-327.
• İsmayiloğlu, C. (2008). Kaşgarlı Mahmut’un “Divan”ında şehir adları (çok adlılık meseleleri). Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 15, 203-207.
• Kafalı, M. (1995). Divan-ü Lugat-it Türk’ün tarihi coğrafya bakımından kaynak olarak değerlendirilmesi. Ankara Üniversitesi TÖMER Dil Dergisi, 33, 92-93.
• “Kaşgârlı Mahmud’un Dünya Haritası”. (2014). Erişim adresi: http://galeri.genelturktarihi.net/kasgarli-mahmudun-dunya-haritasi
• “Kâşgarlı Mahmud’un Haritası”. (2018). Erişim adresi: https://www.uygur.com/tr/kasgarli-mahmudun-haritasi/
• Katıtaş, S. (2019). Karma yöntem araştırmalarına bütüncül bir bakış. International Social Sciences Studies Journal, 5(49), 6250-6260.
• Kaya, Z. (2005). Öğretim teknolojileri ve materyal geliştirme. Ankara: PegemA Yayıncılık.
• Keçe, M. (2015a). Türkiye’de tarih öğretim programlarında tarih okuryazarlığı becerileri. Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 5(13), 94-121.
• Keçe, M. (2015b). Tarihsel düşünme becerileri ile tarih okuryazarlığı becerilerinin karşılaştırılması. Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi, 7(3), 108-122.
• Kıral, B. (2020). Nitel bir veri analizi yöntemi olarak doküman analizi, Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 15, 170-189.
• Koç, H. (2019). Ortaokul öğrencilerinin Osmanlı dönemine ilişkin tarihsel dizilere yönelik görüşleri. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Sakarya Üniversitesi/Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Sakarya.
• Kösoğlu, N. (2008). Divanü Lügati’t-Türk ve Türk Dünyası. Erişim adresi: https://www.turkyurdu.com.tr/yazar-yazi.php?id=3472.
• MEB (Millî Eğitim Bakanlığı). (2023). Ortaöğretim Tarih Dersi Öğretim Programı (9, 10 ve 11. Sınıflar). Erişim adresi: http://mufredat.meb.gov.tr/ProgramDetay.aspx?PID=1265 “Nicel Araştırmalar”. (t.y.). Erişim adresi: https://acikders.ankara.edu.tr/mod/resource/view.php?id=163318
• Oğuz, S. (2021). Türk eğitim sisteminde teknoloji kullanımı. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Yıldız Teknik Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Okumuş, O. (2021). Teknoloji destekli tarih öğretimi açısından tarih öğretim programlarının incelenmesi, C. Filik İşçen, (Ed)., Alan Eğitimi Çalışmaları içinde (209-235).
• Özdemir, Ç. (1995). Sosyal bilgiler öğretiminde insan ilişkilerinin yeri ve önemi. TED XIII. Öğretim Toplantısı: Sosyal Bilgiler Öğretimi ve Sorunları Sempozyumu (25-26 Mayıs), Ankara: TÜBİTAK.
• Özdemir, N. (2008). Divanü Lugati’t-Türk’ün uluslararası ilişkiler boyutu. 2. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Bilgi Şöleni Bildirileri: Kaşgarlı Mahmud ve Dönemi 28-30 Mayıs 2008 içinde (573-600). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özer Taylan, G. (2020). Eğitim amaçlı internet kullanımı. Ş. Sağıroğlu. H. İ. Bülbül, A. Kılıç, M. Küçükali, (Ed)., Dijital Okuryazarlık: Araçlar, Metodolojiler, Uygulamalar ve Öneriler içinde (375-410). Ankara: Nobel Yayıncılık.
• Öztürk, İ. H. (2012). Tarih öğretiminde bilgi ve iletişim teknolojileri kuram ve uygulama. İstanbul: Kriter Yayınevi.
• Öztürk, İ. H. (2015). Tarihi haritalarla Osmanlı tarihi öğretimi (1): 16. ve 17. yüzyıl haritaları, Erişim adresi: https://tarihogretimi.wordpress.com/author/ihozturk/
• Sarıcaoğlu, F. (2008). Kâşgarlı Mahmud: İlk Türk haritacısı. F. S. Barutcu Özönder, (Ed)., Kâşgarlı Mahmud Kitabı içinde (121-131). Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Şengül Bircan, T. (2013). Animasyon destekli haritalarla tarih öğretiminin öğrencilerin akademik başarılarına ve mekân algılarına etkisi. (Yayımlanmamış doktora tezi). Gazi Üniversitesi/Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
• Şengül Bircan, T. ve Safran, M. (2013). Tarih öğretiminde haritaların önemi ve kullanımı. Ahi Evran Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi (KEFAD), 14(2), 461-476.
• Tekeli, S. (1985). İlk Japon haritasını çizen Türk Kâşgarlı Mahmud ve Kristof Kolomb’un haritasına dayanarak en eski Amerika haritasını çizen Türk Amirali Piri Reis. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Togan A. Z. V. (1981a). Tarihte usul. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Togan A. Z. V. (1981b). Umumî Türk tarihine giriş. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Topçu, E. ve Kaptan, E. (2018). Tarih okuryazarlığı. S. Kaymakçı, (Ed)., İlkokulda Sosyal Bilgiler Öğretimi içinde (153-178). Ankara: Eğiten Kitap Yayıncılık.
• Ülkütaşır, M. Ş. (1962). Kâşgarlı Mahmut. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ülkütaşır, M. Ş. (1972). Büyük Türk dilcisi Kâşgarlı Mahmut. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yamak, H., Bulut, N. ve Dündar, S. (2014). 5. sınıf öğrencilerinin bilimsel süreç becerileri ile fene karşı tutumlarına FeTeMM etkinliklerinin etkisi, Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 34(2), 249-265.
• Yılmaz, R. (2019). Kâşgarlı Mahmud’un haritasına göre Türk dünyası. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.