VERGİ ADALETİNİN SAĞLANMASINDA BİR TEMEL UNSUR MÜKELLEF HAKLARI; TÜRKİYE ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 2, 253 - 282, 30.04.2025

Selçuk Bayramoğlu , Kübra Gözen Bozdoğan

https://doi.org/10.33723/rs.1642659

Öz

Devlet niçin vergi toplar? sualine Türk hukuk prensipleri iki şekilde cevap vermektedir. İlki kamu giderlerini finanse etmek, ikincisi toplumsal geliri yeniden tevzi etmek. Tabi bu sualin sorulmasına kaynak teşkil eden esas problem sosyal devlet ilkesi içerisinde barınmaktadır. İşte vergilendirmede en problemli nokta toplumsal eşitsizliklerin vergi yoluyla aşılması çabasıdır. Bu hususta vergi(leme)de adalet düsturu toplumsal organizasyonun tecessüm etmiş şekli olan devletin giderlerine katılmak, vergi yükünün bireyler arasında eşit dağılmasını sağlamak ve toplumsal eşitsizlikleri gidermektir. Çalışmanın amacı vergi adaletinin temininde mükellef haklarının ve mükelleflerin gönüllü vergi uyumunun katkısı olup olmadığını ihdas etmektir. Bu çerçevede temelde iki kısımdan oluşan çalışmanın birinci bölümünde öncelikle adalet normunun ne anlam ihtiva ettiği üzerinde durulmuş, akabinde vergide adalet mefhumu etraflıca izah edilmeye çalışılmış ve devamında vergide adaleti etkileyen faktörler tek tek sıralanmıştır. İkinci bölümde ise mükellef haklarının tarihsel süreci ele alınarak Türk hukuk normlarında çeşitli yasalar arasında yer verilen tüm mükellef hakları bir tabloda sunulmuş ve nihayetinde vergi adaletine tesir eden mükellef haklarına ayrı bir başlık altında değinilmiştir. Çalışmanın sonuç ve öneriler kısmında ise vergi adaletinin ve mükellefin gönüllü vergi uyumunun artırılmasına yönelik önerilerde bulunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Vergi, Vergide Adalet, Mükellef Hakları

Taxpayer Rights a Fundamental Element in Ensuring Tax Justice; an Evaluation on Turkey

Öz

Why does the government collect taxes? Turkish tax legislation answers this question in two ways. One of these is to finance public expenses, the second is to redistribute social income. The main problem that gives rise to this question lies within the social state principle. The most problematic issue in taxation is overcoming social inequalities through taxes. In this regard, the rule of justice in taxation is to participate in the expenses of the state, distribute the tax burden equally and eliminate social inequalities. The aim of the study is to investigate the contribution of taxpayer rights and taxpayers' voluntary tax compliance in the formation of tax justice. In the first part of the study, which consists of two parts, the rule of justice is explained, then the concept of justice in tax is expressed, and then the factors affecting justice in tax are explained. All taxpayer rights included in various laws in Turkish legal norms are presented in a table, and ultimately, taxpayer rights that affect tax justice are mentioned under a separate heading. In the results and recommendations section of the study, suggestions were made to increase tax justice and taxpayer voluntary tax compliance.

Anahtar Kelimeler

Tax Compliance, Justice in Tax, Taxpayer Rights

Kaynakça

• Anayurt, Ö. (2003). 1924 Anayasası'nda Temel Hak ve Hürriyetler. Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 7(2).
• Atak, O. (2021). Vergi Denetiminde Mükellef Hakları ve Türkiye'de Mükellef Haklarının Geliştirilmesine Yönelik Öneriler. Ankara: Adalet Yayınevi.
• Atak, O., & Şahin, E. (2020, 02 10). İngiltere, Fransa ve ABD’de Mükellef Haklarına İlişkin Uygulamalar ve Türkiye İle Karşılaştırma. 10 11, 2023 tarihinde Vergi Algı: https://vergialgi.com/ingiltere-fransa-ve-abd-de-mukellef-haklarina-iliskin-uygulamalar-ve-turkiye-ile-karsilastirma adresinden alındı
• Atar, Y., & Çelik, Ö. (2018). Türkiye'de Anayasal Gelişmeler ve 1982 Anayasası. Y. Atar (Dü.) içinde, Türk Anayasa Hukuku. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları (Yayın No:3761).
• Aykın, H. (2020, 05 15). Mükellef Olarak Haklarınızdan Haberdar mısınız ? 10 11, 2023 tarihinde Vergi Dosyası: https://vergidosyasi.com/2020/05/15/mukellef-olarak-haklarinizdan-haberdar-misiniz/ adresinden alındı
• Bak, H., & Bedir, M. (2020, Ocak). Use Of Applıcatıon Rıght In Tax Examınatıons In The Context Of Taxpayer Rıghts. Vergi Raporu Dergisi(244), s. 56-65.
• Bakar, F. (2011). Mükellef Hakları ve Türkiye’de Mükellef Haklarının Korunmasına Yönelik Öneriler. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Bakar, F., Gerçek, A., & Mercimek, F. (2013). Vergilemede Adalet Normunun Çeşitli Ülke Anayasalarındaki Görünümü. Hukuk ve İktisat Araştırmaları Dergisi, 5(2), s. 62-77.
• Bayramoğlu, S. (2024). Türkiye’de 2002-2023 Yılları Arasında Getirilen Vergisel Düzenlemelerin Mükellef Hakları Açısından İrdelenmesi. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Tokat: Gaziosmanpaşa Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Maliye Anabilim Dalı.
• Biniş, M. (2015, Nisan). Vergi Adaletini Sağlamaya Yönelik Bir Araç: Esnaf Muaflığı. Kastamonu Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi(7), s. 52-63.
• Bülbül, G. (1987). Islahat Fermanı'nı Hazırlayan Sebepler ve Islahat Fermanı. Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 2(2), s. 157-179.
• Çağlar, K. (2019, Mayıs). Vergi İncelemesi Sürecinde Mükellef Hakları. Lebib Yalkın Mevzuat Dergisi(185), s. 1-8.
• Çakan, S., & Avcı, O. (2021). Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararlarında Mükellef HaklarıI: Mülkiyet Hakkı ve Adil Yargılanma Hakkı. Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 23(1), s. 639-678.
• Çetin, G., & Gökbunar, R. (2010). Mükellef Haklarına Vergi İdaresi Çalışanlarının Bakışı. Celal Bayar Üniversitesi İ.İ.B.F. Yöentim ve Ekonomi Dergisi, 17(1), s. 23-46.
• Doğruyol, C. H. (2023, 10 10). Vergilendirme Sürecine İlişkin Yeni Kavramlar ve Teknolojinin Sürece Etkisi. Vergi Algı. 10 10, 2023 tarihinde Vergi Algı: https://vergialgi.com/vergilendirme-surecine-iliskin-yeni-kavramlar-ve-teknolojinin-surece-etkisi adresinden alındı
• Durmaz, A. (2023). Vergi Adaleti Kavramının Türkiye’de Uygulanan Vergi Politikalarındaki Etkinliği. Yayımlanmamış Yükseklisans Tezi. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Egeli, H., & Dağ, M. (2012). Türk Vergi Hukuku Açısından Mükellef Haklarının Değerlendirilmesi. Maliye Dergisi(163), s. 130-146.
• Erol, A. (2011, Mayıs). Mükellef Hakları ve Evrensel Değerler. Lebib Yalkın Mevzuat Dergisi(89), s. 1-6. Gelir İdaresi Başkanlığı. (2022, Aralık). Mükelleflerin Hakları ve Ödevleri, Elektronik Uygulamalar, Cezai Müeyyideler. Yayın No:448. Ankara, Türkiye: Mükellef Hizmetleri Daire Başkanlığı. 05 15, 2024 tarihinde www.gib.gov.tr adresinden alındı
• Genç, Y., & Yaşar, R. (2009, Ekim). Vergilemede Adalet ve Etkinlik İlişkisi. Vergi Dünyası Dergisi(338), s. 34-40.
• Gerçek, A., Gerger, G. Ç., Taşkın, Ç., Bakar, F., & Güzel, S. (2015). Mükellef Hakları: Türkiye Perspektifi ve Geliştirilmesi. Ankara: Seçkin Yayıncılık.
• Gerger, G. Ç., Bakar, F., & Gerçek, A. (2016). Türkiye’de Mali Müşavirlerin Mükellef Haklarına ve Gelir İdaresine Bakışını Etkileyen Faktörlerin Belirlenmesi. Sosyaekonomi Dergisi, 24(29), s. 45-71.
• Gök, M., Biyan, Ö., & Akar, S. (2013). Vergilemede Adalet İlkesinin Anayasal Temelleri ve Uygulamaya Yansımaları: Seçilmiş OECD Ülkeleri Açısından Karşılaştırmalı Bir Analiz. Marmara Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, XXXIV.(1), s. 269-292.
• Güran, M. C. (2004). Vergilemede Adalet ve Gelir Vergisi Uygulaması. Hacettepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, 22(2), s. 243-265.
• Hepaksaz, E., & Akdemir, T. (2010, Ocak-Temmuz). Türkiye’de Yeni Anayasa Tartışmalarının ve 1982 Anayasası’nın Vergisel Hükümlerinin Toplumsal Sözleşme Teorisi Açısından Değerlendirilmesi. Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi(35), s. 119-147.
• İlal, E. (1968). Magna Carta. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, 34(1-4), s. 210-242.
• İnan, A. (2008). Türkiye’de Vergilerin Meşruiyetinin Sağlanmasında Mükellef Haklarının Önemi ve Anayasal Dayanaklarının Belirlenmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Maliye Anabilim Dalı.
• Kaba, H., Beşel, F., & Gürdal, T. (2018). Taxpayers’ Rights in Turkey and Selected Countries. İnternational Congress on Political,Economic and Social Studies (ICPESS). Volume II, s. 301-331. İtaly/Venice: Pesa Publication.
• Karaca, C., & Demirgil, B. (2014). Vergilemede Mükellef Hakları ve Vergi İnceleme Elemanlarının Mali Sorumlulukları. C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 15(1), s. 365-381.
• Karakaş, M. (2019). Mükelleflerin Vergi Adaletine İlişkin Bakış Açıları: Diyarbakır ve Yalova Örneği. Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 21(1), s. 16-36.
• Kargı, V., & Yüksel, C. (2010). Türkiye’de Vergi Aflarının Vergi Adaleti ve Mükellefler Üzerine Etkileri. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Maliye Araştırma Merkezi Konferansları 54. Seri (s. 24-44). İstanbul: İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Maliye Araştırma Merkezi.
• Kılıç, Ö. (2018, Mart-Nisan). Türkiye'de Vergi Adaleti. Akademik Bakış Dergisi(66), s. 396-411.
• Kısa, Ö., & Kartalcı, K. (2022). Mükellef Haklarının Türkiye'de ve Seçilmiş Bazı Ülkelerde Karşılaştırmalı Bir Değerlendirmesi. Ekonomi Maliye İşletme Dergisi, 5(1), s. 15-32.
• Kumrulu, A. G. (1979). Vergi Hukukunun Bir Kısım Anayasal Temelleri. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 36(1-4), s. 147-162.
• Mercan, S. (2006). Vergi Adaleti ve Türk Vergi Sisteminin Vergi Adaleti Açısından Değerlendirilmesi. Yayımlanmamış Yükseklisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü .
• Özkul, F. (2023). 1961 Anayasası’nın Türk Anayasacılığındaki Yeri ve Önemi. Hasan Kalyoncu Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 13(25), s. 15-61.
• Pamir, A. (2004). Osmanlı Egemenlik Anlayışında Senedi İttifak'ın Yeri. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 53(2), s. 61-82.
• Peran, T., & Gümüş, İ. (2017). Sosyal Politika Açısından Vergi Adaleti: Kuramsal Bir Tartışma. Kırklareli Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 6(5), s. 184-191.
• Sandalcı, U. (2022). Mükellef Haklarının Farkındalığına İlişkin Alan Araştırması. Uluslararası Yönetim İktisat ve İşletme Dergisi, 18(1), s. 332-356.
• Sarıkaya, M. Z. (2023). Osmanlı Devleti'nde Yeni Bir Yapılanma: Tanzimat Fermanı. DTFC Dergisi(100. Yıl Özel Sayısı), s. 60-91.
• Şahin, D., & Cenikli, E. (2015, January-March). The Views of Tokat Tax Office Employees Regarding the Rights and Obligations of Taxpayers. Sosyoekonomi Dergisi(1), s. 25-54.
• Tekbaş, A. (2010). Vergi Kanunlarının Tabi Olduğu Anayasal İlkeler. Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 12(Özel Sayı), s. 123-191.
• Tekin, A. (2016). Seçilmiş Bazı OECD Ülkelerinde Mükellef Hakları: İngiltere, ABD, Avustralya ve Kanada. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 5(7), s. 1989-1999.
• Tepe, B. (2014). Taxpayer Rıghts And World Implementatıons. Vergi Raporu Dergisi(181), s. 9-27.
• Topal, M. H. (2016, Temmuz). Vergi Adaleti Algısı: Gelir Vergisi Mükellefleri Üzerine Bir Araştırma. Muhasebe ve Vergi Uygulamaları Dergisi, 9(2), s. 149-172.
• Topuzkanamış, E. (2012). Yeniden Paylaşım, Vergilendirme ve Adalet. Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 14(1), s. 103-131.
• Türkay, İ. (2018, 12 24). Türk Vergi Sisteminde Mükellef Hakları-1. Vergi Algı. 10 11, 2023 tarihinde Vergi Algı: https://vergialgi.com/turk-vergi-sisteminde-mukellef-haklari-1 adresinden alındı
• Üyümez, M. E., & Bişgin, A. (2016). A Comparatıve Analysıs Of Taxpayer Rıghts In Turkey And The Usa. Mecmua Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 1(2), s. 66-75.
• Yamaç, M. (2014). İlk Anayasa (Kanun-i Esasisi). BJSS Balkan Journal of Social Sciences, 3(5), s. 54-68.
• Yücedoğru, R. (2007). Türk Vergi Sistemi Açısından Mükellef Hakları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Maliye Anabilim Dalı.