“[B]en gözlerimle dinlerken”: Tevfik Fikret’in şiirlerinde edebî sinestezi ve bir edebî sinestet olarak Tevfik Fikret

Yıl 2021, Sayı: 25, 468 - 504, 21.12.2021

Gülsün Nakıboğlu

https://doi.org/10.29000/rumelide.1036573

Cited By: 4

Öz

Bu makalenin temel amacı Tevfik Fikret’in üslûbunun önemli bir unsuru olan edebî sinesteziyi şiirlerinden hareketle sinestetik metaforlar bağlamında farklı boyutlarıyla ele almak ve şairin bir edebî sinestet olarak edebî sinesteziden şiirlerinde faydalanma biçimlerini, edebî sinesteziyi kullanma amaçlarını tespit ederek ortaya koymaktır. Öncelikle onun şiirlerindeki sinestetik metaforların türleri belirlenmektedir. Sinestetik metaforların temel olarak üç farklı türü ele alınmaktadır: yüksek sinestezi ve düşük sinestezi (güçlü ve zayıf sinestezi). Tevfik Fikret’in şiirlerindeki edebî sinestezinin gelişim seyrini takip etmek ve edebî sinesteziyi hangi etkiler dahilinde şiirlerinde kullanmaya başladığını belirlemek üzere şairin şiirleri üç ayrı dönemde ele alınmaktadır. Her üç dönemde de üç farklı türde tespit edilen sinestetik metaforlar ayrı başlıklar altında verilmektedir. Edebî sinestezinin hangi duyular arasında ya da hangi kaynak ve hedef duyulara yöneldiği tespit edilerek Ullman’ın duyular hiyerarşisi doğrultusunda bu tercihin genel hususiyetleri ve onun şiiriyle örtüşen yönleri açıklanmaktadır. Tevfik Fikret’in özellikle Rübâb-ı Şikeste döneminde, katmerli sinestezi yöntemini kullanmayı tercih ettiği tespit edilmektedir. Bu yöntem birer edebî sinestet olan Tevfik Fikret ve Servet-i Fünûn şairlerinin edebî sinestezi alanına özgün bir katkısıdır. Katmerli sinestezinin Fikret’in şiirlerinde iki türü belirlenmektedir: birlikte aktarım ve dolaylı zincirleme aktarım. Tevfik Fikret’in şiirlerinde edebî sinesteziyi yoğun duygusal etkiler oluşturmak üzere bilinçli bir şekilde kullandığı Tsur’un edebî sinestezi yaklaşımından istifadeyle makalede gösterilmektedir. Bir Servet-i Fünûn şairi olan Tevfik Fikret’in edebî sinesteziye özgün katkıları ve şairin şiirinde edebî sinestezinin önemli işlevleri tespit edilmektedir. Sonuç olarak Tevfik Fikret’in bir edebî sinestet olarak genel tavrı ve şiirlerinde kullandığı edebî sinestezinin özellikleri ortaya konulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tevfik Fikret, Servet-i Fünûn, edebî sinestezi, sinestetik metafor, duyular hiyerarşisi, düşün-duyum

“When I was listening by my eyes”: literary synaesthesia in Tevfik Fikret’s poetry and Tevfik Fikret as a literary synesthete

Öz

The main purpose of this article is to deal with literary synesthesia, which is an important element of Tevfik Fikret's style, with different dimensions in the context of synesthetic metaphors, based on his poems, and to reveal the poet's ways of using literary synesthesia as a literary synesthete in his poems, by identifying the purposes of using literary synesthesia. First of all, the types of synesthetic metaphors in his poems are determined. There are basically three different types of synesthetic metaphors: high synesthesia and low synesthesia (strong and weak synesthesia). Tevfik Fikret's poems are discussed in three different periods in order to follow the developmental course of literary synesthesia in his poems and to determine under which effects he started to use literary synesthesia in his poems. Synesthetic metaphors identified in three different types in all three periods are given under separate headings. By determining between which senses or which source and target senses literary synesthesia is directed towards, the general characteristics of this preference and its overlapping aspects with his poetry are explained in line with Ullman's hierarchy of senses. It is determined that Tevfik Fikret preferred to use the layered synesthesia method especially during the Rübâb-ı Şikeste period. This method is as a unique contribution to the field of literary synesthesia of literary synesthetes Tevfik Fikret and Servet-i Fünûn poet’s. Two types of layered synesthesia are identified in Fikret's poems: co-transference and indirect chain transfer. Tevfik Fikret's conscious use of literary synesthesia in his poems to create intense emotional effects is shown in the article by utilizing Tsur's literary synesthesia approach. The original contributions of Tevfik Fikret, a Servet-i Fünûn poet, to literary synesthesia and the important functions of literary synesthesia in the poet's poetry are identified. As a result, the general attitude of Tevfik Fikret as a literary synesthete and the characteristics of the literary synesthesia he used in his poems are revealed.

Anahtar Kelimeler

Tevfik Fikret, Servet-i Fünûn, literary synaesthesia, synesthetic metaphor, hierarchy of senses, ideasthesia

Kaynakça

• Abath, A. (2019, January). Merlau-Ponty and the Problem of Synaesthesia. 07.07.2021, https://www.researchgate.net/publication/333677355.
• Akay, H. (1998). Cenab Şahabeddin'in Şiirleri Üzerine Stilistik Bir Araştırma (Şiir Tahlilleri). İstanbul: Kitabevi.
• Akay, H. (2006). Şiir Alâmetleri. İstanbul: 3F..................................
• Akay, H. (2020). Servet-i Fünûn Şiir Estetiği (Cenab Şahabeddin'in Gözüyle). İstanbul: Şule.
• Akpınar, S. (2013, 01 01). Tevfik Fikret'in Şiirlerinde 'Titreme İmgesi'. Türkbilig(25), 75-86.
• Aksan, D. (2009). Anlambilim: Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi (5 b.). Ankara: Engin.
• Aksan, D. (2013). Şiir Dili ve Türk Şiir Dili (Dilbilim Açısından Bakış), 7. Bs. Ankara: Bilgi.
• Atay, S. (2019). Tevfik Fikret: Göstergebilimsel Bir Okuma Denemesi (2 b.). Ankara: Akçağ.
• Babacan, İ. (2008). Klasik Türk Şiiri'nde Sebk-i Hindî (Hint Üslûbu) (yayımlanmamış doktora tezi). Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı .
• Bachelard, G. (2012). Düşlemenin Poetikası. (A. Tümertekin, Çev.) İstanbul: İthaki.
• Baudelaire. (2016). Kötülük Çiçekleri. (A. Necdet, Çev.) İstanbul: Ayrıntı.
• Bayrak, Ö. (2013). Tevfik Fikret'in Şiirlerinde Mekân ve Algı. İstanbul: Kesit.
• Berk, İ. (2019). Şiirin Çizdiği: Edebiyat ve Şiir Üzerine Yazılar. (Y. Armağan, Dü.) İstanbul: YKY.
• Budak, S. (2009). Psikoloji Sözlüğü. Ankara: Bilim ve Sanat.
• Burrows, F. E. (2012). Words of Shape and Shade: Synaesthesia in the Poetry and Poetics of the Early Twentieth Century (Doctor of Philosophy Thesis). Australia: The University of Western Australia.
• Cazeaux, C. (2002). Metaphor and the Categorization of the Senses. Metaphor and Symbol, 17(1), 3-26.
• Cebeci, O. (2019). Metafor ve Şiir Dilinin Yapısal Özellikleri (2 b.). İstanbul: İthaki.
• Cevizci, A. (2011). Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Say...............................
• Cytowic, R. E. (1995, 07). Synesthesia: Phenomenology and Neuropsychology A Review of Current Knowledge. Psyche, 2(10).
• Çelik, F. (2018). Romantik ve Sembolist Şiirde Sinestezi: Edebi Metinleri Duyulardan Hareketle Bir Okuma Denemesi (yayımlanmamış doktora tezi). Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Karşılaştırmalı Edebiyat Anabilim Dalı .
• Day, S. (1996, 7). Synaesthesia and Synaesthetic Metaphors. Psyche, 2(32).
• Demir, G. Y. (2015). Çevirenin Önsözü: Metafora Dönüş. G. Lakoff, & M. Johnson içinde, Metaforlar: Hayat, Anlam ve Dil (G. Y. Demir, Çev., 2 b., s. 9-18). İstanbul: İthaki Yayınları.
• Demir, M. (2009). Batı 'Metafor'u ve Doğu 'İstiare'sinin Mukayeseli Olarak İncelenmesi. Türkbilig(18), 64-90.
• Deroy, O., & Spence, C. (2013, 10 14). Training, hypnosis, and drugs: artificial synaesthesia, or artificial paradises? Frontiers in Psychology, 4(660), 1-15.
• Devellioğlu, F. (1992). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat (10 b.). Ankara: Aydın.
• Dilçin, C. (2009). Örneklerle Türk Şiir Bilgisi, 9. Bs. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Downey, J. E. (1912, 08 25). Literary Synesthesia. The Journal of Philosophy, Psychology and Scientific Methods, 9(18), 490-498. 10.08.2020, http://www.jstor.com/stable/2012445.
• Elmas, M. Ş. (2010). İkinci Yeni Şiiri Üzeinde Anlambilimsel Bir İnceleme (yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yeni Türk Dili Bilim Dalı.
• Fikret, T. (t.y.). Rübâb-ı Şikeste. İstanbul: Karbon Kitaplar.
• Fikret, T. (2020). Tevfik Fikret: Bütün Şiirleri (3 b.). (İ. Parlatır, & N. Çetin, Dü) Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Gülseren, Ş. (2001). Eşduyum (Empati): Tanımı ve Kullanımı Üzerine Bir Gözden Geçirme. Türk Psikiyatri Dergisi, 12(2), 133-145.
• Harris, S. J. (2019). Sinestezi. (G. Acar, Çev.) Ankara: Panama.
• Huyugüzel, Ö. F. (2018). Eleştiri Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Dergâh.
• Jürgens, U., & Nikolic, D. (2012). İdeasthesia: Conceptual Processes Assign Similar Colurs to Similar Shapes. Translational Neuroscience, 3(1), 22-27.
• Kaplan, M. (2007). Tevfik Fikret: Devir-Şahsiyet-Eser, 10. Bs. İstanbul: Dergâh.
• Karaca, A. (2005). İkinci Yeni Poetikası. Ankara: Hece.
• Karataş, T. (2011). Ansiklopedik Edebiyat Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Sütun.
• Kaya, M. (1995). Esîr. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Cilt 11, s. 390). içinde İstanbul: TDV.
• Kefeli, E. (2009). Metinlerle Batı Edebiyatı Akımları (2 b.). İstanbul: Akademik Kitaplar.
• Kumcu, A. (2021, October 3). Linguistic Synesthesia in Turkish: A Corpus-based Study of Crossmodal Directionality. Metaphor and Symbol, 36(4), 241-255. https://doi.org/10.1080/10926488.2021.1921557
• Lakoff, G., & Johnson, M. (2015). Metaforlar: Hayat, Anlam ve Dil (2 b.). (G. Y. Demir, Çev.) İstanbul.
• Martino, G., & Marks, E. (2001, April). Synesthesia: Strong and Weak. Current Directions in Psychological Science, 10(2), 61-65. https://doi.org/10.1111.1467-8721.0016.
• Merleau-Ponty. (2015). Algının Fenomenolojisi, Göz ve Tin, Görünür ve Görünmez. (E. Şan, Çev.) İstanbul: Say.
• Merleau-Ponty, M. (2014). Algılanan Dünya: Sohbetler (4 b.). (Ö. Aygün, Çev.) İstanbul: Metis.
• Moore, J. (2017). Sinestezya (11. Baskı b.). (E. Kaptan, Çev.) İstanbul: Aprıl.
• Morsunbul, H. (2006). Resim ve Şiir İlişkisi Işığında İlhan Berk Sanatı (yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Güzel Sanatlar Anabilim Dalı.
• Mum, C. (2006). Sebk-i Hindî'de Beyit Yapısı, Paradoksal İmajlar ve Çoklu Duyulama. H. Aynur, M. Çakır, & H. Koncu içinde, Sözde ve Anlamda Farklılaşma: Sebk-i Hindî (s. 108-141). İstanbul: Turkuvaz.
• Özmen, K. (2016). Modern Türk Şiirinde Fransız Etkileri. İstanbul: Sel.
• Parlatır, İ. (2012). Tevfik Fikret (2 b.). Ankara: Akçağ.
• Ramachandran, V., & Hubbard, E. (2001). Synaesthesia- A Window into Perception, Thought and Language. Journal of Consciousness Studies, 8(12), 3-34.
• Rimbaud, A. (1968). Sesliler. İ. Berk içinde, Dünya Edebiyatında Aşk Şiirleri: Evvel Zaman Aşkları, Yakın Zaman Aşkları, Şimdiki Zaman Aşkları (İ. Berk, Çev., s. 28). İstanbul: Varlık.
• Rimbaud, A. (2001). Illuminations: Cehennemde Bir Mevsim. Çağdaş Matbaacılık.
• Sacks, O. (2014). Müzikofili: Müzik ve Beyin Öyküleri, 2. Baskı. (B. Kovulmaz, Çev.) İstanbul: YKY.
• Shen, Y. (1997). Cognitive constraints on poetic figures. Cognitive Linguistics, 8(1), 33-71. https://doi.org/10.1515/cogl.1997.8.1.33.
• Sivri, M., & Çelik Özkan, F. (2020). Arthur Rimbaud'un "Sesliler" Şiirinde Duyular ve Yaratıcı Bilinç. Yeni Türk Edebiyatı Araştırmaları, 12(23), 95-116. https://doi.org/10.26517/ytea.421
• Şahan, K. (2020). Şiirde Derin Yapı Metafor: Modern Türk Şiiri Üzerine Bir İnceleme. Ankara: Ebabil.
• Şahin, S. (2006). Tevfik Fikret, Parnasizm, Servet-i Fünûn ve Resim ile Şiir İlişkisi . Biyografya 7 Tevfik Fikret (s. 137-156). içinde İstanbul: Bağlam Yayıncılık.
• Türk Dil Kurumu. (1988). Türkçe Sözlük 1-2 (8 b.). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Tanalp, R. (tarih yok). 10.06. 2020, http://cdn.istanbul.edu.tr/FileHandler2.ashx?f=duyu-fizyolojisi.pdf.
• Tanpınar, A. H. (1997). 19 uncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi (8 b.). İstanbul: Çağlayan.
• Tsur, R. (2007, Spring). Issues in Literary Synaesthesia. Style, 41(1), 30-51. 22.09.2021, https://www.jstor.org/stable/10.5325/style.41.1.30.
• Uçan, H. (2018). Batı Şiiri ve Tevfik Fİkret: Tevfik Fikret ve Metinlerarası İlişkiler. İstanbul: İz.
• Ullmann, S. D. (1945, September). Romanticism and Synesthesia: A Comparative Study of Sense Transfer in Keats and Byron. PMLA, 60(3), 811-827.
• Wellek, R., & Warren, A. (2011). Edebiyat Teorisi. (Ö. F. Huyugüzel, Çev.) İstanbul: Dergâh.
• Werning, M., Fleischhauer, J., & Beşeoğlu, H. (2006). The Cognitive Accessibility of Synaesthetic Metaphors. R. Sun, & N. Miyake içinde, Proceedings of The Twenty Eight Annual Conference of The Cognitive Science Society (s. 2365-2370). London: Lawrence Erlbaum Associates.
• Wheeler, K. L. (2013). Understanding Synesthesia and Impact for Learning. California, USA: School of Education and Counseling Psychology Dominican University of California (master of science in special education).
• Winter, B. (2019). Synaesthetic Metaphors are neither synesthetic nor metaphorical. L. Speed, C. O'Meara, L. S. Roque, & A. Majid içinde, Perceptin Metaphors (s. 105-126). USA: John Benjaminns Publishing Company. https://doi.org/10.1075/celcr.19.06win
• Yıkmış, S. (2020, Ekim). Empati Dili. Türk Dili, 69(826), 92-101.
• Yu, N. (2003). Synesthetic Metaphor: A Cognitive Perspective. Journal of Literary Semantics, 32(1), 19-34. https://doi.org/10.1515/jlse.2003.001
• Yu, X. (2012, November). On The Study Of Synesthesia and Synesthetic Metaphor. Journal of Language Teaching and Research, 3(6), 1284-1289. https://doi.org/10.4304/jltr.3.6.1284-1289
• Zawıslawska, M. A. (2016). Synamet- A microcorpus of Synesthetic Metaphors. Preliminary Premises of the Description of Metaphor in Discourse. Cognitive Studies(16), 107-118. https://doi.org/10.11649/cs.2016.010