ور مناهج الرواية في تفسير أبي الفرج ابن الجوزي لآيات القرآن

Yıl 2025, Cilt: 5 Sayı: 1, 120 - 136, 30.06.2025

Ahmet Enes Erol

https://doi.org/10.71083/rusuhder.1625623

Öz

تسعى دراستنا إلى دراسة المنهج الروائي الذي اتبعه ابن الجوزي في تفسيره للقرآن الكريم وعناصره الأساسية. وقد تناولت الدراسة بالتفصيل كيفية تفسير ابن الجوزي للآيات من خلال الأحاديث الصحيحة وأقوال الصحابة والتابعين وأسباب النزول والقراءات المختلفة والمصادر الإسرائيلية. وفي هذا السياق، تم تقييم منهج ابن الجوزي في تفسير الآيات بالآيات الأخرى، ثم بحث كيفية استناده إلى شروحات النبي ﷺ وأقوال الصحابة والتابعين. وأخيرًا، تم تناول تأثير أسباب النزول والقراءات المختلفة على تفسيره، بالإضافة إلى موقفه من الإسرائيليات.

كما تم في دراستنا تحليل العوامل الاجتماعية والثقافية والعلمية التي أثرت في تفسير ابن الجوزي، وإبراز تأثير هذه العوامل على منهجية تفسيره. وقد تم التأكيد بشكل خاص على أن منهجه القائم على الرواية يقدم نهجًا يتوافق مع المعرفة واحتياجات عصره. وتعتمد منهجية البحث على مراجعة الأدبيات المتعلقة بمؤلفات ابن الجوزي وتحليل محتواها، حيث تم من خلال هذا المنهج تقييم فهمه للتفسير الروائي من منظور مدى إسهامه في سياق الآيات ورسالتها العالمية.

وقد أظهرت نتائج البحث أن منهج ابن الجوزي في الرواية يشكل مصدرًا موثوقًا به في أدبيات التفسير، ويترك إرثًا إرشاديًا للأجيال اللاحقة. ومن الجدير بالذكر أن اعتماده على الروايات الصحيحة في فهم القرآن أسهم في إثراء تقليد التفسير التقليدي وتوفير مرجع رئيسي للمفسرين. وفي الختام، فإن منهج ابن الجوزي في التفسير يحتل مكانة مهمة في الفكر الإسلامي، ويُعد مساهمة أصيلة وفعالة ضمن تقاليد التفسير الإسلامي.

Anahtar Kelimeler

التفسير , ابن الجوزي , منهج التفسير , الرواية , تفسير القرآن

The Role of Narration Methods in Abū al-Faraj Ibn al-Jawzī's Interpretation of Quranic Verses

Öz

Our study examines Ibn al-Jawzi's method of narration in Qur'anic exegesis and its fundamental elements. It explores how he interprets verses through authentic hadiths, the views of the Companions and Followers, reasons for revelation, differences in recitation, and Isra'iliyyat sources. His method of explaining Qur'anic verses with other verses is evaluated, followed by an analysis of how he incorporates the Prophet’s explanations and the views of the Companions and Followers. Finally, the impact of reasons for revelation and recitation differences on his interpretations, along with his approach to Isra'iliyyat, is discussed.
Additionally, the study analyzes the social, cultural, and scholarly influences on Ibn al-Jawzi’s exegesis, revealing their effects on his interpretative approach. His narration-based method is emphasized as a response to the knowledge accumulation and needs of his time. The research relies on a literature review and content analysis of his works, assessing his understanding of narrative exegesis in relation to the context and universal message of the verses.
The study concludes that Ibn al-Jawzi’s narrative method remains a reliable source in Islamic exegesis, enriching the traditional approach and providing a reference for exegetes. His method is a significant and original contribution to Islamic thought.

Anahtar Kelimeler

Exegesis , Ibn al-Jawzi , Method of Exegesis , Narration , Qur'anic Interpretation

Ebü'l-Ferec İbnü'l-Cevzî'nin Kur'an Ayetlerini Yorumlamasında Rivayet Yöntemlerinin Rolü

Öz

Çalışmamız, İbnü’l-Cevzî’nin Kur’an tefsirinde izlediği rivayet yöntemini ve bu yöntemin temel unsurlarını incelemeyi amaçlamaktadır. İbnü’l-Cevzî’nin, ayetleri sahih hadisler, sahabe ve tâbiûn görüşleri, sebeb-i nüzûller, kıraat farklılıkları ve İsrâîliyyât kaynakları çerçevesinde nasıl yorumladığı detaylı şekilde ele alınmıştır. Bu bağlamda İbnü’l-Cevzî’nin Kur’an ayetlerini başka ayetlerle açıklama yöntemi değerlendirilmiş, ardından Hz. Peygamber’in açıklamalarına, sahabe ve tâbiûn görüşlerine nasıl yer verdiği incelenmiştir. Son olarak, nüzûl sebepleri ve kıraat farklılıklarının onun yorumlarına etkisi ile İsrâîliyyât’a yaklaşımı ele alınmıştır.
Çalışmamızda ayrıca, İbnü’l-Cevzî’nin tefsirine etki eden toplumsal, kültürel ve ilmî unsurlar analiz edilmiş, bu unsurların yorumlama biçimindeki etkileri ortaya konulmuştur. Özellikle, rivayet temelli yönteminin, dönemin bilgi birikimine ve ihtiyaçlarına cevap veren bir yaklaşım sunduğu vurgulanmıştır. Araştırma yöntemimiz, İbnü’l-Cevzî’nin eserleri üzerinde yapılan literatür taraması ve içerik analizine dayanmaktadır. Bu yöntemle, onun rivayet tefsiri anlayışı, ayetlerin bağlamına ve evrensel mesajına nasıl katkı sağladığı perspektifinden değerlendirilmiştir.
Araştırma sonucunda, İbnü’l-Cevzî’nin rivayet yönteminin, tefsir literatüründe güvenilir bilgi kaynağı oluşturduğu ve sonraki nesillere rehberlik eden miras bıraktığı görülmüştür. Özellikle, Kur’an’ı anlamada sahih rivayetlere dayalı yaklaşımının, hem geleneksel tefsir geleneğini zenginleştirdiği hem de müfessirler için bir referans noktası oluşturduğu tespit edilmiştir. Sonuç olarak, İbnü’l-Cevzî’nin tefsir metodu, İslam düşüncesinde önemli bir yere sahip olup, İslam tefsir geleneği içinde özgün ve etkili bir katkı olarak değerlendirilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir , İbnü’l-Cevzî , Tefsir Metodu , Rivayet , Kur’an Yorumlama

Kaynakça

• Abdulcevvâd, Muhammed – Halef, Abdulcevvâd. Medhalun ila’t-Tefsîri ve ‘Ulûmi’l-Kur’ân. Kâhire: Dâru’l-Beyâni’l-‘Arabî, ts.
• Altıntaş, Ramazan. “İbnü’l-Cevzî’de Tasavvuf-Kelâm Münasebetleri”. Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 3 (Aralık 2018), 137-155.
• Aydın, Muhammed. “Rivayet Tefsiri Kavramı ve Kur’an’ın Kur’an ile Tefsiri: Eleştirel Bir Yaklaşım”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20/2 (2009), 1-22.
• Buğâ, Mustafa Dîb. el-Vâdihu fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. 2. Basım. Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1998.
• Cermî, İbrâhîm Muhammed. Muʿcemu ʿulûmi’l-Kurʾân. 1 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1. baskı, 2001.
• Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahmân b. Alî. Zâdu’l-mesîr fî ‘ilmi’t-tefsîr. çev. Abdülvehhab Öztürk. 6 cilt. İstanbul: Kahraman Yayınları, 2009.
• Çalışkan, Necmettin. “Abdurrahman Hasan Habenneke el-Meydânî’nin Tefsirinde ‘Nüzul Sırasına Göre Tefsir’ Yaklaşımı”. Route Education and Social Science Journal 11 (2016),106-123.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sünenü İbni Mâce. nşr. Muhammed Fuâd ‘Abdulbâkî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• İsfahânî, Râgıb. Müfredat Kur’an Kavramları Sözlüğü. çev. Abdulbaki Güneş vd. İstanbul: Çıra Yayınları, 2022. Kara, Mustafa. İbni Teymiye'ye Göre İbn Arabi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2017.
• Kılıçarslan, Mehmet. Zâdu'l-Mesîr Bağlamında İbnü'l-Cevzî'nin Tefsir Metodu. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş – Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2009.
• Oral, Murat. “Rivâyet Tefsiri Yönteminin Gelişimi Açısından İbnu’l-Cevzî’nin Zâdu’l-Mesîr Adlı Eseri”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/7 (Aralık 2017), 23-45.
• Oral, Murat. Mâverdî ve İbnu'l-Cevzî'nin Tefsir Yaklaşımlarının Mukayesesi. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Temel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı, Tefsir Bilim Dalı, Doktora Tezi, 2018.
• Öztürk, İsmail. “İbnü’l-Cevzî’nin Zâdü’l-mesîr fî ‘ilmi’t-tefsîr’inde Kıraât Olgusu”. Tokat İlmiyat Dergisi 10/1 (Haziran 2022), 145-168.
• Sevinç, Sümeyye. İbnü’l-Cevzî’nin Fünûnu’l-efnân Adlı Eserinin Tefsir Usûlü Açısından Değeri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Sıcak, Ahmet Sait. Kur’an Tefsirinde Öznellik. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Sürmeli, Mehmet vd. Dinî Terimler Sözlüğü. ed. Ahmet Nedim Serinsu. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 2009.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kurʾân. thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Türkî. 26 Cilt. Mısır: Dâru Hicre, 1422/2001.
• Tirmizî, Ebû ‘Îsâ Muhammed b. ‘Îsâ. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Ahmed Muhammed Şâkir vd. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, ts.
• Yıldırım, Enbiya. “İbnu’l-Cevzî’nin Hadisçiliğine Genel Bir Bakış”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (Haziran 2006), 73-125.