Ehl-i Sünnet Perspektifinden İnanç Konularının Kesinlik Yönünden Tasnifinin İmkânı

Yıl 2023, Cilt: 25 Sayı: 47, 183 - 206, 15.06.2023

Fehmi Soğukoğlu

https://doi.org/10.17335/sakaifd.1256294

Öz

Makalede, îmanî konuların 'inanılması şart', 'inanılması gerekli', 'inanılması önerilen' ve 'inanılması serbest bırakılan' şeklinde tasnif edilip edilemeyeceği sorusu üzerine odaklanılmış, Mâtürîdî ve Eş‘arî ekolleri açısından böyle bir yaklaşımın imkânı sorgulanmıştır. Çalışmada öncelikle şu iki problemin çözümlenmesinin gerektiği düşünülmüştür. Birincisi, şüphe barındıran bir bilgiyle (zannî) kesin bir tasdîk nasıl oluşturulabilir? İkincisi ilgili ekol uleması kelâm eserlerinde doğru haberi mütevâtir olarak açıklamasına rağmen âhâd bir haberle inanç konusu inşa etmesi bir çelişki değil midir? Birinci problem için üç ayrı çözüm önerilen makalede, ikinci sorun, tevâtürün kelâmın aslî konuları için zorunlu olduğu önermesiyle çözümlenmeye çalışılmıştır. Temel inanç meselelerinde sadece kat’îyyât rol oynarken, cüz’î konularda zannî bilgi de karineler eşliğinde makbul görülebilir düşüncesi dile getirilmiştir. Bu düşünce aynı zamanda inanç konularının tasnif edilebilmesine imkân tanımaktadır. Akabinde her bir hüküm için iki örnek verilerek, bu düşüncenin pratikte ne anlam ifade ettiği belirlenmeye gayret edilmiştir. Ehl-i sünnet’le Mu‘tezile arasındaki temel ihtilaflı meselelerin “inanılması gerekli” kategorisinde ortaya çıktığı saptanmıştır. İnanılması önerilen meselelerde mezkûr mezhep ulemasının kendi içinde ihtilaf ettiği tespit edilmiştir. İnanılması serbest bırakılan hususlar ise hakkında olumlu-olumsuz net bir bilginin bulunmadığı inanç meselelerini içermektedir. Netice olarak Ehl-i sünnet’in ortaya koyduğu prensipler açısından inanç konularının tasnifi mümkün görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Kelâm Usulü, Îman, Tasdîk, Haber-i Vâhid.

The Possibility of Classifying the Subjects of Aqīdah with regard to Certainty from the Perspective of Ahl al-Sunnah

Öz

Such questions that may it be essential, necessary, recommended, or free to believe in some matters will be addressed in the article. It is concluded that such an approach is possible for Māturīdis and Ash'arīs. In the study, it was thought that the following two problems should be solved first. The first problem is how can a definitive confirmation be made with speculative information (zannī). Second, if it is a contradiction that the ulema of the relevant school construct the subject of belief with an āḥād report (khabar) even though they explain the true report as mutawātir in the works of Kalām? In the article, three different solutions are proposed for the first problem, and the second problem is tried to be solved with the proposition that tawātur is compulsory for the universal or essential subjects of theology. Then, by giving two examples for each decree (hukm), it was tried to determine what this idea means in practice. It has been determined that the main controversial issues between the Ahl al-sunnah and the Mu'tazila arise in the category of wājib to be believed. It has been determined that the scholars of the aforementioned sects fall into dispute among themselves in matters presented as sunnah to be believed. As a result, in terms of the principles set forth by the Ahl al-Sunnah, it has been deemed possible to implement ʾafʿālu al-mukallafīn (deeds of those obligated) to theological issues.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Kalām Methodology, Belief, Confirmation, al-Khabar al-Wāḥid.

Kaynakça

• Ak, Ahmet. Şefaat Kitabı. İstanbul: Ensar Yayınları, 2017.
• Akpınar, Muhammet Raşit. İslâm Hukuku ve Bulanık Mantık. İstanbul: Kitap Dünyası, 2022.
• Akpınar, Muhammet Raşit. “Dini Hükümlerin Tasnifinde Puslu Mantık”. VI International European Conference on Interdisciplinary Scientific Research. ed. Mehmet Emin Kalgı. 1-12 (b.y.: Iksad, 2022).
• Alaaddin el-Buhârî, Abdulaziz b. Ahmed. Keşfü'l-esrâr şerhi Usûli'l-Bezdevî. 4 Cilt. b.y.: Dârü'l-kitâbi'l-İslâmî, ts.
• Algül, Adnan. İzzüddîn b. Abdüsselam'ın İslâm Hukuk Bilimindeki Yeri ve Önemi. İstanbul: Çıra Akademi, 2017.
• Aydın, Ömer. Kur'ân-ı Kerîm'de İman-Amel İlişkisi. İstanbul: İşaret Yayınları, 2016.
• Bağdadî, Abdulkahir. Usûlü'd-dîn. İstanbul: y.y., 1928.
• Biçer, Ramazan. “İmanın Bilişsel Yapısının Ana Dinamikleri”. Ekev Akademi Dergisi 18 (2004), 17-34.
• Bulut, Halil İbrahim. “Mûcize”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 30/348-351. Ankara: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 2020.
• Cevheri, Ebû Nasr İsmâîl. es-Sihâh tâcü'l-lugat. 6 Cilt. Beyrut: Dârü'l-ilm li'l-melâyîn, 1987.
• Cum‘a, Ali. el-Medhal ilâ dirâseti'l-mezâhibi'l-Fıkhiyye. Kahire: Dârü's-selâm, 2001.
• Cüveynî, İmâmü'l-Harameyn Ebül-Meâlî. el-İrşâd. Mısır: Mektebetü'l-hâncî, 1950.
• Çınar, Mahmut. “Zarûrât-ı Dîniyye”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 44/138. İstanbul: TDV İslam Araştırma Merkezi, 2013.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah. Sünenü'd-Dârimî. 4 Cilt. Suudî Arabistan: Dârü'l-muğnî, 2000.
• Debûsî, Ebû Zeyd ‘Abdillâh b Muḥammed b ‘Ömer b İsâ. Takvîmu'l-edille fî usûli'l-fıkh. Beyrut: Dârü'l-kütübi'l-ilmiyye, 2001.
• Deniz, Osman Murat. Akıl-İman İlişkisi Açısından Fideizm. Bursa: Emin Yayınları, 2012.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Farz”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 12/184. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 1995.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Vâcip”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 42/410-414. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 2012.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Mubah”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 30/339-343. Ankara: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 2020.
• Ebu'ş-Şeyh el-İsbehânî, Ebû Muhammed Abdullah. el-Azame. 5 Cilt. Riyad: Dârü'l-âsime, h. 1408.
• Erdinç, Ziya - Kartaloğlu, Habib. “Teftâzânî'ye Göre Büyük Sahabilere Dayanan Ahad Haberlerin Bilgi Değeri”. İslâm Medeniyetinin Kurucu Nesli Sahabe. 443-461. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2018.
• Eş‘arî, Ebu'l-Hasen. Makâlâtü'l-İslâmiyyîn ve ihtilâfü'l-musallîn. Beyrut: Dârü İhyâi‘t-turâsi‘l-arabî, 1980.
• Eş‘arî, Ebü'l-Hasen. Risâletü Ehli's-suğr. Medine: el-Câmiatü'l-İslâmiyye, 1413.
• Gazzâlî, Huccetu‘l-İslâm Ebû Ḥâmid Muḥammed. İhyâu ulûmi'd-dîn. Beyrut: Dârü'l-ma‘rife, ts.
• Güler, İlhami. “Ebû Hanîfe'nin İmân Tanımının Eleştirisi”. İmâm-ı A'zam Ebû Hanîfe ve Düşünce Sistemi. ed. İbrahim Hatiboğlu. Bursa: Kurav Yayınları, 2005.
• Güneş, Kamil. “İman Esasları Konusundaki Mezhep Kabulleri Üzerine”. Bakü Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesinin İlmî Mecmuası 2/1 (2005), 122-172.
• Hâdimî, Ebû Saîd. Berîkatün Mahmûdiyye fî şerhi Tarîkatin Muhammediyye. 4 Cilt. b.y.: Matbaatü'l-halebî, 1348.
• İbn Abdüsselâm, İzzeddin. el-Kavâidü'l-kübrâ. 2 Cilt. Dimeşk: Dârü'l-kalem, 2000.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü'l-Arab. Kahire: Dârü'l-maârif, 1981.
• İbn Teymiyye, Takiyyüddin. Mecmû‘ü'l-Fetâvâ. Medine: Mucemmau Melik Fehd, 1995.
• İmâm-ı A‘zam Ebû Hanîfe, Nu'man b. Sâbit. “el-Fıkhü'l-ekber”. İmâm-ı A'zamın Beş Eseri. İstanbul: İFAV, 2017.
• İmâm-ı A‘zam Ebû Hanîfe, Nu‘man b. Sâbit. “el-‘Âlim ve'l-müte‘allim”. İmâm-ı A'zamın Beş Eseri. İstanbul: İFAV, 2017.
• Itr, Nureddin. “Sahih Âhâd Hadisin İtikad‘da Delil Olması”. Sünnetin Dindeki Yeri. 205-220. İstanbul: Ensar Neşriyat, 1998.
• Kâdî Abdulcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed. Şerhü'l-usûli'l-hamse (Topkapı Nüshası). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• Kâsımî, İbnü‘l-vezîr Muhammed b. İbrahim. el-Avâsım ve'l-kavâsım. 9 Cilt. Beyrut: Müessesetü'r-risâle, 1994.
• Kaya, Murat. “Kabir Azabıyla İlişkilendirilen Âyetlerin Tahlil ve Değerlendirilmesi”. Usûl 25 (2016), 159-204.
• Kettânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ca‘fer b. İdrîs. Nazmü'l-mütenâsir mine'l-hadîsi'l-mütevâtir. Kahire: Dârü'l-kütübi's-selefiyye, ts.
• Kevserî, Muhammed Zâhid. Nazra Âbire. Kahire: Dârü'l-cîl li't-tibâ`a, 1987.
• Koca, Ferhat. “Haram”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 16/100-104. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 1997.
• Koca, Ferhat. “Mekruh”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 28/581-583. Ankara: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 2003.
• Koca, Ferhat. “Sünnet”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 38/154-155. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 2010.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü't-Tevhîd. İskenderiye: Dârü'l-Câmiâti'l-Mısriyye, ty.
• Nesefî, Ebû Muîn. Tabsiratü'l-edille. Ankara: Türkiye Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1993.
• Nesefî, Ebû Muîn. Bahrü'l-kelâm. Dimeşk: Dârü'l-Farfûr, 2000.
• Önal, Recep. “İman ve Mahiyeti Konusunda Mu'tezile ile Ehl-i Sünnet Polemiği”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39 (2015), 121-146. https://doi.org/10.17120/omuifd.84385
• Özarslan, Selim. “Allah'ın Görülebilmesi / Rü'yetullah Sorunu”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 11/1 (2001), 275-293.
• Özşenel, Mehmet. “İtikadî Konularda Haber-i Vâhidin Delil Olma Meselesi ve Kevserî’nin Konuya Bakışı”. Dîvân 37/2 (2014), 169-187.
• Pezdevî, Ebü'l-Yüsr Muhammed. Usûlü'd-dîn. Kahire: el-Mektebetü'l-ezheriyye li't-turâs, 2003.
• Râzî, Fahreddin. el-Erbaîn fî usûli'd-dîn. Kahire: Mektebetü'l-kulliyyâti'l-ezheriyye, 1986.
• Sâbûnî, Nureddin. el-Bidâye mine'l-kifâye fi'l-hidâye. Mısır: Dârü'l-meârif, 1969.
• Sâbûnî, Nureddin. el-Kifâye fi'l-hidâye. Beyrut: Dârü İbn Hazm, 2014.
• Smith, Wilfred Cantwell. “Son Dönem İslâm Tarihinde İman; Tasdik'in Anlamı”. çev. Mehmet Demirtaş. Gaziaosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/1 (2014), 375-411.
• Soğukoğlu, Fehmi. İslâm Düşüncesinde Tenzih. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2022.
• Soğukoğlu, Fehmi. “Mâtürîdî’nin Te’vîlât’ı Çerçevesinde Kur’ân’da Varlık Türleri Arasındaki Üstünlük Meselesi”. Kilitbahir 20 (2022), 53-69. https://doi.org/10.5281/zenodo.6350526
• Şâşî, Niẓâmuddîn Ahmed b. Muhammed b. İshâk. Usûlü Şâşî. Beyrut: Dârü'l-kütübi'l-ilmiyye, 1982.
• Tahâvî, Ebû Ca`fer. el-Akîdetü't-Tahâviyye. Beyrut: el-Mektebü'l-İslâmî, 1414.
• Tan, Necmettin. “Kömürcünün İmanı”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 10/2 (2018), 625-637.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn. Şerhü'l-Akâidi'n-Nesefiyye. Kahire: Mektebetü'l-külliyyâti'l-ezheriyye, 1988.
• Uysal, Ekrem. “Ehl-i Sünnet ve Mu‘tezile'ye Göre Kabir Azabı”. Batman Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Hakemli Dergisi 1/2 (2017), 68-79.
• Ünverdi, Mustafa. “İslâm'da Tekfir ve Müsâmaha -Gazzâlî Örneği-”. BŞEÜ Sosyal Bilimler Dergisi 6/2 (2021), 441-449.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Haber-i Vâhid”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 14/352-355. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 1996.
• Zebîdî, Ebu'l-Feyz Muhammed b. Muhammed. Tâcü'l-arûs min cevâhiri'l-kâmûs. 40 Cilt. Kuveyt: Dârü'l-hidâye ve Dârü İhyâi't-turâs, 1965.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf. Beyrut: Dârü'l-kütübi'l-Arabî, 1407.