A CRITICAL VIEW OF THE ISLAHATNAMES ON INTERNAL MIGRATIONS IN THE OTTOMAN STATE IN THE 18TH CENTURY

Yıl 2022, Cilt: 12 Sayı: 24, 313 - 336, 29.12.2022

Nihal Metin

Öz

While archival documents are considered the primary source of research on internal migrations in the Ottoman Empire, there is limited information in the chronicles about this important social issue. However, the writings of contemporary islahatnâme writers, although open to criticism, are also a primary source on this subject. When migration studies are examined, it is seen that the complaints of reaya and the migration reasons discussed by the writers in the archives overlap to a large extent. This study aims to highlight the significance of migratory reforms for Ottoman historians. For this purpose, a total of 15 works dating from the 16th century to the end of the 18th century were reviewed. As a result of this review, it was seen that the writers shared a common understanding of the issues they discussed. In this direction, the reasons and solutions for internal migration suggested by these writers were classified under five headings and evaluated in line with archival documents and existing studies.

Anahtar Kelimeler

Islahatnâme, Ottoman, internal migration, reaya, kanun-ı kadim (ancient law)

XVIII. YÜZYILDA OSMANLI DEVLETİ’NDE YAŞANAN İÇ GÖÇLERE DEĞİNEN ISLAHATNÂMELERE ELEŞTİREL BİR BAKIŞ

Öz

Osmanlı Devleti’nde yaşanan iç göçlere dair araştırmalarda birincil kaynak olarak arşiv belgeleri ele alınırken kroniklerde ise bu önemli sosyal gelişmeye dair oldukça sınırlı bilgi bulunmaktadır. Ancak muasırların kaleme aldığı ıslahatnâme türündeki eserler, eleştiriye açık olmakla birlikte, bu konuda başvurulabilecek birincil kaynaklar arasındadır. Özellikle göçün nedenleri üzerine yapılan araştırmalara bakıldığında, reayanın arşiv belgelerine yansıyan şikâyetleri ile yazarların bahsetmiş oldukları göç nedenlerinin büyük ölçüde örtüştüğü görülmektedir. Bu çalışmada da Osmanlı tarihi araştırmacıları için göç konusunda ıslahatnâmelerin önemine dikkat çekmek amaçlanmıştır. Bu nedenle XVI. yüzyıldan başlayarak XVIII. yüzyıl sonuna kadar olan üç asırlık döneme ait, toplamda 15 eser incelenmiştir. Bu inceleme sonucunda, yazarların tespit ettikleri aksaklıklara dair genel olarak bir görüş birliğinde oldukları görülmüştür. Dolayısıyla iç göçe dair belirttikleri nedenler ve önerdikleri çareler, beş konu başlığı altında tasnif edilerek ele alınmış, arşiv belgeleri ve mevcut literatür doğrultusunda değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Islahatnâme, Osmanlı, iç göç, reaya, kanun-ı kadim

Kaynakça

• Berker, A. (1942-1943). Mora İhtilali Tarihçesi veya Penah Efendi Mecmuası 1769, Tarih Vesikaları, 2(7), 63–80, 153–160, 228–240, 309–320, 385–400, 473–480.
• Defterdar Sarı Mehmed Paşa, (1987). Devlet Adamlarına Öğütler Nesâyihü’l-Vüzerâ Ve’l-Ümerâ, Sad: Hüseyin Ragıp Uğural, İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Gelibolulu Mustafa Âlî, (2015). Siyaset Sanatı Nushatü’s-Selâtîn, Haz: Faris Çerçi, İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları.
• Hasan Kâfi Akhisarî, (1331). Tercüme-i Usûlü’l-Hikem fî Nizâmi’l-Âlem, Müt: Ahmed Reşid Paşa, [ ]
• Hezârfen Hüseyin Efendi, (1998). Telhîsü’l-Beyân Fî Kavânîn-i Âl-i Osmân, Haz: Sevim İlgürel, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İbrahim Müteferrika, (1990). Milletlerin Düzeninde İlmî Usuller (Usûl’ül-Hikem Fî Nizâm’il-Ümem), Sad: Ömer Okutan, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Kâtip Çelebi, (2016). Siyaset Nazariyesi Düstûru’l-amel li Islâhi’l-halel, Haz: Ensar Köse, İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları.
• Kitab-ı Müstetâb- Kitabu Mesâlihi’l Müslimin ve Menâf‘i’l-Mü‘minîn, (1988). Haz: Yaşar Yücel, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Koçi Bey, (2008). Risaleler, haz. [Zuhuri Danışman] Seda Çakmakcıoğlu, İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Kütükoğlu, M. S. (1991). Lütfi Paşa Âsâfnâmesi (Yeni Bir Metin Tesisi Denemesi), Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, 49-99.
• Mehmed Galib, (1910). Talimât-ı Şehid Ali Paşa, Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası, 3, 137-149.
• Murphey, R. (1985), Kanûn-nâme-i Sultânî li ‘Azîz Efendi, Sources of Oriental Languages and Literatures, 9, 29-32.
• Osmanlı Kanûnnâmeleri ve Hukûkî Tahlilleri IV, (1992). Haz. Ahmet Akgündüz, İstanbul: FEY Vakfı Yayınları.
• Osmanlı Kanûnnâmeleri ve Hukûkî Tahlilleri VI, (1993). Haz. Ahmet Akgündüz, İstanbul: FEY Vakfı Yayınları.
• Osmanlı Kanûnnâmeleri ve Hukûkî Tahlilleri IX, (1996). Haz. Ahmet Akgündüz, İstanbul: FEY Vakfı Yayınları.
• Osmanlı Kanûnnâmeleri ve Hukûkî Tahlilleri XI, (2016). Haz. Ahmet Akgündüz, İstanbul: FEY Vakfı Yayınları.
• Özkaya, Y. (1973). Canikli Ali Paşa’nın Risalesi ‘Tedâbîrü’l-Gazavât, Tarih Araştırmaları Dergisi, 12-13, 119-191. Selanikî Mustafa Efendi, (1999). Tarih-i Selanikî I, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Abou-el-Haj, R. A. (2000). Modern Devletin Doğası- 16. Yüzyıldan 18.Yüzyıla Osmanlı İmparatorluğu, çev. Oktay Özal, Canay Şahin, İstanbul: İmge Kitabevi Yayınları.
• Adalıoğlu, H. H. (2009). Siyâsetname, İslam Ansiklopedisi, c. 37, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Akdağ, M. (1975). Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası “Celali İsyanları”, Ankara: Bilgi Yayınları.
• ……… (1945). Tımar Rejiminin Bozuluşu, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 3(4), 419-431.
• Aktepe M. (1958). XVIII. Asrın İlk Yarısında İstanbul’un Nüfus Mes’elesine Dâir Bâzı Vesikalar, İÜ Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 9(13), 1-30.
• Arslan, H. (2001). Osmanlı’da Nüfus Hareketleri (XVI. Yüzyıl), İstanbul: Kaknüs Yayınları.
• Cezar, M. (2013). Osmanlı Tarihinde Levendler, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Doğan, M. (2002). Osmanlı İmparatorluğu’nda Makam Vergisi: Caize, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 7, 34-48.
• Doğan, M. (2019). Osmanlı Timar Sistemi’nde Muasırlarının Gözünden Değişme ve Çözüme, ÇKÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10(2), 149-173.
• Egen, N. G. (1999). Siyâsetnâmelerimizde Çizilen ‘Devlet Adamı’ Portresinin Temel Özellikleri, BİLİG, 8, 27-47.
• İnalcık, H. (2014). Devlet-i Aliyye II, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• ……… (2017). Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi-I, 1300-1600, çev. Halil Berktay, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Köksal, O. (1999). XVII. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Islahat İhtiyacının Algılanışı ve Islahat Temayülleri, Osmanlı, VII, Ed: Kemal Çiçek, ss. 161-169.
• Metin, N. (2021). “İstanbul’a Göç (1703-1754)”, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Orhan Kılıç, (2016 ). Karaman Eyaleti ve Paşa Sancağı Konya’nın Paşaları: 15. Yüzyıldan 19. Yüzyıla Kadar Bir Analiz, İslam Medeniyetinde Konya Uluslararası Sempozyumu Tebliğleri Aralık 2016, İstanbul: IRCICA Yayınları.
• Öz, M. (1994). Gelenekçi Islahat Düşüncesine Göre Osmanlı Devlet ve Toplum Düzenindeki Çözülmenin Mahiyeti, Türk Yurdu, 11(44), 49-52.
• ……… (1999). XVII. Yüzyılda Osmanlı Devleti: Buhran, Yeni Şartlar ve Islahat Çabaları Hakkında Genel Bir Değerlendirme, Türkiye Günlüğü, 58, 48-53.
• ……… (2019). Kanun-ı Kadimin Peşinde - Osmanlı’da “Çözülme” ve Gelenekçi Yorumcuları, İstanbul: Dergah Yayınları.
• Özcan, A.; Sevinç, N. (2019 ). Nasihatnâme’den Talimatnâme’ye: Damad/Şehid Ali Paşa ve Devlet Görevlilerine Dair Yazılı Emirleri, FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 13, 449-503.
• Özcan, A. (1992). Osmanlı Siyâsetnâmelerinde Reâyâ Hukuku, Tarih Boyunca Türklerde İnsani Değerler ve İnsan Hakları, 11, 91-101.
• Özkan, S. H. (2006). “Amcazâde Hüseyin Paşa’nın Hayatı ve Faaliyetleri (1664-1702)”, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta.
• Özkaya, Y. (1974). XVIII. Yüzyılda Çıkarılan Adalet-nâmelere Göre Türkiye’nin İç Durumu, Belleten, 3(151), 445-491.
• ……… (1983). Osmanlı İmparatorluğu’nda XVIII. Yüzyılda Göç Sorunu, AÜDTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, 14, 171-209.
• Özvar, E. (1999). Osmanlı Tarihinin Dönemlendirme Meselesi ve Osmanlı Nasihat Literatürü, Dîvân İlmî Araştırmalar, 7, 135-151.
• Sözen, K. (2009). Kâtip Çelebi’nin Devlet Görüşü ve Osmanlı Türk Düşüncesindeki Etkileri, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 22, 25-40.
• Savaş, A. İ. (1999). Lâyiha Geleneği İçinde XVIII Yüzyıl Osmanlı Islahat Projelerindeki Tespit ve Teklifler, BİLİG, Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, 9, 87-114.
• Uçar, A. Y. (2012). Osmanlı Siyaset-Yönetim Düşün Geleneği: Daire-i Adaletin Yönetimi, MEMLEKET Siyaset Yönetim, 7(17), 1-33.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı Devleti’nin Merkez ve Bahriye Teşkilatı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ……… (1978). Osmanlı Tarihi IV-I, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• White, S. (2011). The Climate of Rebelion in The Early Modern Ottoman Empire, Cambridge: Cambridge University Press.
• Yılmazer, Z. (2020). Murad IV, İslam Ansiklopedisi, c. 31, Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları.