Criteria for Abuse of Rights and Their Applications in Easement Rights: A Comparative Study Between Islamic Law and the Jordanian Civil Code

Yıl 2025, Sayı: 54, 38 - 56, 30.06.2025

Selim Karakaş

https://doi.org/10.59149/sduifd.1607798

Öz

The term “Abuse Of Rights” is a contemporary concept that was not explicitly mentioned in classical Islamic jurisprudential texts, despite its significant importance in regulating various matters related to individual rights. It essentially refers to causing harm to others, as no individual is permitted to harm another while exercising a legitimate right. Rights are not absolute or unrestricted, and there must be a prohibition of abuse in exercising rights to safeguard the rights of all individuals. Similarly, “Easement Rights” are a vital subject concerning people's rights, as they regulate the relationship between individuals' entitlements regarding the properties of others and the rights of property owners themselves. Islamic legislation has laid down certain principles and guidelines to balance these rights, just as the Jordanian Civil Law has enacted provisions to organize this area. This study examines the criteria for abuse of rights and its applications in easement rights, comparing Islamic legislation and the Jordanian Civil Law. The research begins by defining abuse, its criteria, and easement rights. It then elaborates on the criteria for abuse of rights and explores several of its applications in easement rights within the frameworks of Islamic legislation and the Jordanian Civil Law, comparing these two systems. Abuse of rights is assessed based on two primary criteria: the subjective criterion, also referred to as the intentional criterion, and the objective criterion, also known as the material criterion. The subjective criterion pertains to the individual's intention and is divided into two categories. The first is pure intention to harm others, where the rights-holder uses their right solely to harm others. The affected party in cases of easement rights is often the neighbor of the rights-holder. Two conditions must be met for this criterion to apply: first, the rights-holder must intend to harm another; second, this intention must be exclusive, meaning no other purpose is associated with the act. If the rights-holder aims for any benefit, even minimal, alongside the harm, the action is not judged under the subjective criterion but rather under the objective criterion due to conflicting interests. The second aspect of the subjective criterion is the misuse of a right for unlawful purposes. This involves utilizing a lawful right for an unintended or impermissible purpose. The objective criterion concerns the consequences of actions and is divided into two categories. The first is imbalance between conflicting interests, which may occur between two individual benefits or between an individual benefit and a public interest. The second category under the objective criterion is excessive harm. Normal harm, which is minor, must be tolerated and forgiven. However, if an individual exercises their right in a manner that deviates from common norms, causing significant harm to others, their action constitutes abuse of rights. The study concludes that both Islamic Law and the Jordanian Civil Law agree on the prohibition of abuse of rights in all its forms, whether evaluated based on intentional or material criteria. Both systems emphasize preventing harm in the exercise of easement rights.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law , Jordanian Civil Code , Abuse of Rights , Easement Rights , Harm

Teassüf’ün Ölçütleri ve İrtifak Haklarındaki Uygulamaları: İslam Hukuku ve Ürdün Medeni Kanunu Arasında Karşılaştırmalı Bir İnceleme

Öz

Teassüf (hakkın kötüye kullanılması), klasik fıkıh eserlerinde geçmeyen modern ıstılahlardan biridir. Bunun yanı sıra teassüf insanların haklarıyla alakalı bütün alanlarda araştırılması gerekli olan önemli bir konudur. Öyle ki kimsenin kendi meşru hakkını kullanırken dahi başka birine zarar vermeye hakkı yoktur ve ona tanınan haklar sınırsız değildir. Sonuç olarak bütün insanların haklarını gözetmek için onların haklarını kötüye kullanmalarının engellenmesi gereklidir. İrtifak hakları da insanların, başkalarının mülklerindeki haklarını ve o mülk sahiplerinin haklarını düzenlemesi yönüyle bu çerçevede incelenmeyi hak etmektedir. Nitekim İslam Hukuku insanların haklarını gözetmek için bu konuda bazı kural ve ilkeler belirlemiş olup Ürdün Medeni Kanunu da bazı maddelerini buna ayırmıştır. Bu çalışma teassüfün ölçütlerini ele alıp bunun irtifak haklarındaki uygulamalarını İslam Hukuku ve Ürdün Medeni Kanunu’nun konuya yaklaşımları karşılaştırmalı olarak incelemiştir. Öncelikle her iki hukuk sisteminde de teassüfün ölçütleri tespit edilmiş, sonrasında da bu ölçütlere bağlı olarak irtifak haklarında teassüfün hangi örneklerinin ele alındığı araştırılmıştır. Çalışma, teassüf, mi‘yâr (ölçüt) ve irtifak hakkı terimlerinin tanımıyla başlamış sonrasında teassüf ölçütlerini açıklayıp konu hakkında İslam Hukukunun ve Ürdün Medeni Kanunu’nun ele aldığı bazı örnekleri bu iki sistemi karşılaştırarak incelemiştir. Hakkın kötüye kullanılması iki temel ölçüte bağlıdır, bunlar: manevi ve maddi ölçütlerdir. Manevi yani subjektif ölçüt kişinin niyetiyle doğrudan alakalıdır ve bu ölçüt iki durumda ortaya çıkar: Birincisinde kişi hakkını sadece başkasına zarar verme niyetiyle kullanır ve küçük de olsa bu fiilden bir menfaat beklentisi yoktur, ikincisi ise hakkın gayrimeşru bir amaç için kullanılmasıdır. Zarar verme niyetinin tespit edilebilmesi için iki önemli şart vardır: İlki hak sahibinin zarar verme niyeti ile bu fiili işlediğinin tespit edilmesi, ikincisi kişinin fiilini gerçekleştirirken başkasına zarar vermekten başka bir niyetinin bulunmamasıdır. Eğer az da olsa bir menfaat umarak ve başkasına da zarar vermek niyetiyle bu fiilini işliyorsa bu durum, manevi ölçüte değil maddi ölçütün menfaatlerin çatışması kapsamına dahil olacaktır. Teassüfün ikinci temel ölçütü olan maddi yani objektif ölçüt ise fiillerin sonuçlarıyla ilgilidir ve bu da ikiye ayrılır: Birincisi iki hak sahibi arasındaki menfaat çatışmasıdır ki burada iki bireysel menfaatin çatışması olabileceği gibi bireysel menfaat ile toplumsal menfaatin çatışması şeklinde de ortaya çıkmaktadır. İkincisi ise aşırı zarardır. Eğer bir kişi, hakkını meşru bir şekilde kullanmasına rağmen, başkasına karşı elde ettiği faydaya eşit veya ondan daha büyük bir zarar oluşturuyorsa, hakkını bu şekilde kullanması teassüf kapsamına girer ve bu fiilinden menedilir. Bu durum, zarar ister iki bireysel menfaatin çatışmasından kaynaklansın isterse de bireysel ve toplumsal menfaatin çatışmasından kaynaklansın aynıdır. Bu durum şu küllî kaidelere dayanır: “Zarar-ı âmmı def’ içün zarar-ı hâs ihtiyar olunur”. “Def-i mefasid celb-i menafi’dan evladır”. Çalışmanın sonucunda İslam Hukuku ile Ürdün Medeni Kanunu’nun teassüfün ölçütlerinde tamamen birleştiği, sadece modern dönem İslam Hukukçularının bu ölçütleri maddi ve manevi olarak iki temel başlık altında ele aldıkları, Ürdün Medeni Kanunu’nun ise bu tasnife gitmediği tespit edilmiştir. Buna ilave olarak da irtifak haklarında insanların teassüften menedilmesi noktasında ortak bir tutum izledikleri ortaya çıkmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku , Ürdün Medeni Kanunu , Teassüf , İrtifak Hakları , Zarar

معايير التعسف وتطبيقاتها في الحقوق الارتفاقية: دراسة مقارنة بين التشريع الإسلامي والقانون المدني الأردني

Öz

التعسف في استعمال الحق من المصطلحات الجديدة التي لم ترد في كتب الفقه القديمة مع أنه موضوع هام يستحق الدراسة في جميع المجالات المتعلقة بحقوق الناس، إذ هو بمعنى الإضرار بالغير، وليس لأحد أن يضر بغيره أثناء استعمال حقه المشروع، وليس حقه غير محدود، ولا بد من النهي عن التعسف في استعمال الحقوق لحماية حقوق جميع الناس. وكذلك الحقوق الارتفاقية من المواضيع المهمة المتعلقة بحقوق الناس، إذ هي تنظم حقوق الناس في أملاك الآخرين وحقوق أصحاب تلك الأملاك، ووضع التشريع الإسلامي بعض القواعد والمبادئ لمراعاة حقوق الناس فيما بينهم كما سنّ القانون المدني الأردني بعض المواد لتنظيم هذا المجال. وتناول هذا البحث معايير التعسف وتطبيقاتها في الحقوق الارتفاقية مع مقارنة ذلك بين التشريع الإسلامي والقانون المدني الأردني، وبدأ البحث بتعريف التعسف والمعيار والحقوق الارتفاقية، وبعد ذلك بيّن معايير التعسف في استعمال الحق وتناول بعض تطبيقاتها في الحقوق الارتفاقية في التشريع الإسلامي والقانون المدني الأردني بالمقارنة بين هذين النظامين. وتم إثبات معايير التعسف في هذين النظامين أولا، وبعد ذلك تم البحث عن تطبيقات التعسف في الحقوق الارتفاقية وفقا لمعايير التعسف. فإن التعسف له معياران أساسيان، هما المعيار الشخصي أو ما يسمى بالمعيار المعنوي، والمعيار المادي أو ما يسمى بالمعيار الموضوعي، فالأول يعود إلى نية الإنسان وذلك ينقسم إلى قسمين، هما: تمحض قصد الإضرار بالغير أي لا يقصد صاحب الحق من استعمال حقه إلا الإضرار بالغير والطرف المضرور في الحقوق الارتفاقية يكون جار صاحب الحق غالبا، ويُشترط لتحقق هذا المعيار أمران: أحدهما أن يقصد صاحب الحق إضرارا بالغير، والثاني أن يتمحض قصده لذلك، أي لا بد من عدم غرض آخر من فعله غير الإضرار، أما إذا قصد منفعة ما ولو كانت بسيطة مع قصد الإضرار لا يُحكم بالمعيار المعنوي بسبب استعمال حقه لغرض ينفع لنفسه، وإنما يُحكم بالمعيار المادي بسبب تعارض المصالح. الجانب الثاني في المعيار الأول هو استعمال الحق في غير المصلحة التي شرع من أجلها أو بتعبير آخر استعمال الإنسان حقه المشروع في الأصل من أجل مصلحة غير مشروعة. المعيار الثاني وهو المعيار المادي أو ما يسمى بالمعيار الموضوعي متعلق بمآلات الأفعال، وينقسم هذا المعيار إلى قسمين، أحدهما اختلال التوازن بين المصالح المتعارضة، والثاني الضرر الفاحش، واختلال التوازن بين المصالح إما يكون بين مصلحتين فرديتين وإما يكون بين مصلحة فردية ومصلحة عامة، فيُمنع من ذلك سواء كان الضرر عاما يصيب كثير من الناس أو خاصا يصيب شخصا آخر وفقا لقاعدة "يتحمل الضرر الخاص لدفع ضرر عام"، أو إذا كان الضرر خاصا لكنه أشد من المصلحة التي يجلبها صاحب الحق فيتم تقديم درء المفسدة على جلب المصلحة وفقا لقاعدة "درء المفاسد أولى من جلب المصالح". وفي نتيجة البحث تبين أن التشريع الإسلامي والقانون المدني الأردني اتفقا في معايير التعسف اتفاقا تماما، إلا أن الفقهاء المحدثين يتناولون هذه المعايير تحت عنواني المادي والمعنوي بينما لم يعتمد ذلك القانون المدني الأردني. وعلاوة على ذلك أن النظامين اتفقا على المنع من التعسف في استعمال الحق في الحقوق الارتفاقية.

Anahtar Kelimeler

التشريع الإسلامي , القانون المدني الأردني , التعسف في استعمال الحق , الحقوق الارتفاقية , الضرر

Kaynakça

• Ali Haydar, Ali Haydar Hoca Emin Efendi. Dürerü’l-Hukkâm fî Şerhi Mecelleti’l-Ahkâm. çev. Fehmî el-Hüseyinî. 4 Cilt. Riyad: Dâr İlmü’l-Kütüb, 1. Basım, 1991.
• Bâcî, Ebû’l-Velîd Süleyman b. Halef b. Sa‘d b. Eyyûb el-Bâcî. el-Müntekâ Şerhu›l-Muvatta. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1999.
• Bağavî, Muhyis-Sünne, Ebû Muhammed Hüseyin b. Mes‘ûd b. Muhammed b. el-Ferrâ el-Bağavî eş-Şâfi‘î. et-Tehzîb fî Fıkhi’l-İmâm eş-Şâfi‘î. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd, Ali Muhammed Muavvaz. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1997.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyin b. Ali el-Beyhakî. es-Sünenü’l-Kübrâ. thk. Dr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türki. 24 Cilt. Kahire: Hacer Araştırma Merkezi, 1. Basım, 2011.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâîl Ebû Abdillâh el-Buhârî. el-Câmiu’s-sahîh. nşr. Dr. Mustafa Dîb el-Begâ. 7 Cilt. Şam: Dâr İbn Kesîr, Dârü’l-Yemâme, 5. Basım, 1414h/1993.
• Buhûtî, Mansûr b. Yûnus b. Salâhuddin b. Hasan b. İdrîs el-Buhûtî el-Hanbelî. er-Ravdu’l-Murabba‘ bi- Şerhi Zâdi’l-Mustakni. Riyad: Dârü’l-Müeyyed, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 1996.
• Buhûtî, Mansûr b. Yûnus b. Salâhuddin b. Hasan b. İdrîs el Buhûtî el-Hanbelî. Keşşâfü’l-Kınâ‘ an Metni’l-İknâ. 6 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1983.
• Demîrî, Kemâlüddin Muhammed b. Musa b. Îsâ b. Ali ed-Demîrî Ebü’l-Bekâ eş-Şâfi‘î. en-Necmü’l- Vehhâc fî Şerhi’l-Minhâc. thk. İlmi Heyet. 10 Cilt. Cidde: Dârü’l-Minhâc, 1. Basım, 2004.
• Düreynî, Fethi. Nazariyyetü’t-Te‘assüf fî İsti‘mâli’l-Hakk fi’l-Fıkhi’l-İslâmî. Beyrut: Müessesetü’r- Risâle, 4. Basım, 1988.
• Feyyûmî, Ahmed b. Muhammed b. Ali el-Feyyûmî es-Semhûdî Ebü’l-Abbâs. el-Misbâhu’l-Münîr fî Garîbi’ş-Şerhi’l-Kebîr. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
• Hacak, Hasan. İslam Hukukunda İrtifak Hakları ve İlgili Kavramların Gelişimi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1993.
• İbn Abdilberr, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdullah b. Muhammed b. Abdilberr b. Âsım en-Nemrî el-Kurtubî. el-İstizkâr. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2000.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdülazîz Âbidîn ed-Dımaşkî el-Hanefî. Reddü’l-Muhtâr ‘ale’d-Dürri’l-Muhtâr. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 2. Basım, 1992.
• İbn Fâris, Ahmed b. Fâris b. Zekeriya el-Kazvînî er-Râzî. Mu‘cem Makâyîsi’l-Luğa. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1979.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el- Makdisî. el-Muğnî. 10 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Kâhire, 1968.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem b. Ali Ebü’l-Fadl Cemâlüddîn el-Ensârî. Lisânü’l-Arab. 17 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 3. Basım, 1999.
• İbnü’l-Mülakkın, Sirâcüddîn Ebû Hafs Ömer b. Ali b. Ahmed el-Ensârî eş-Şâfi‘î. et-Tavzîh li-Şerhi’l-Câmi‘i’s-Sahîh. 36 Cilt. Şam: Dârü’l-Felâh, 1. Basım, 2008.
• Îsâvî, Îsâvî Ahmed. “Nazariyyetü’t-Ta‘essüf fî İstı‘mâli’l-Hakk fî’l-Fıkhi’l-İslâmî.” Mecelletü’l- Ulûmi’l-Kanûniyye ve’l-İktisâdiyye 5/1 (1963), 1-120. https://search.mandumah.com/Record/282852.
• Kadri Paşa, Muhammed. Murşidü’l-Hayrân ilâ Ma‘rifeti Ahvâli’l-İnsân. Kahire: el-Matbaatu’l-Kübrâ el-Emîriyye, 2. Basım, 1891.
• Kal‘acî, Muhammed Ravvâs. Mu‘cem Lügatü’l-Fukahâ.. Beyrut: Dârü’n-Nefâis li’t-Tıbâ‘a ve’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 2. Basım, 1988.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbuddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdurrahman el-Mâlikî. ez-Zehîre. 13 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1. Basım, 1994.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed el-Kâsânî el-Hanefî. Bedâi‘u’s-Sanâi‘ fî Tertîbi’ş-Şerâi‘. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1986.
• Köse, Saffet. İslâm Hukukunda Hakkın Kötüye Kullanılması. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1997.
• Mâlik, Mâlik b. Enes b. Mâlik b. Âmir el-Asbahî el-Medenî. Muvattaü’l-İmâm Mâlik. Hazırlayan: Muhammed Mustafa el-A‘zamî. 8 Cilt. Abu Dabi: Müessesetü Zâyid b. Sultan Âl Nehyan li’l- A‘mâli’l-Hayriyye ve’l-İnsâniyye, 1. Basım, 2004.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Muhammed b. Habîb el-Basrî el-Bağdâdî. el-Hâvî’l-Kebîr fî Fıkhi Mezhebi’l-İmâm eş-Şâfi‘î. 19 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1999.